به گزارش خبرگزاری ایمنا، از گام‌های اساسی در مدیریت کیفیت هوای شهری، شناسایی و اولویت‌بندی منابع تولید آلودگی در شهر است که تحت عنوان «مطالعه سیاهه انتشار» شناخته می‌شود و دولت‌ها برای کمک به تعیین منابع مهم آلاینده‌های هوا و برای هدفمندکردن اقدامات نظارتی از موجودی‌های انتشار استفاده می‌کنند.
«سیاهه انتشار» یک ابزار مدیریتی و تصمیم‌ساز در زمینه مدیریت آلودگی هوا و یکی از ورودی‌های اصلی برای مدل‌های ریاضی برای تخمین و پیش‌بینی کیفیت هوا است؛ اثرات بالقوه اقدامات نظارتی بر کیفیت هوا را می‌توان با اعمال کاهش انتشارهای برآوردشده روی داده‌های سیاهه انتشار در مدل‌های کیفیت هوا پیش‌بینی کرد.
پروژه «منشأیابی و سهم‌بندی ذرات معلق هوای شهر اصفهان و اولویت‌بندی کانون‌های مولد آن‌ها» سال ۱۳۹۶ با هدف تعیین منشأ و سهم منابع تولیدکننده ذرات معلق (PM۲.۵) به‌عنوان مهم‌ترین عامل شاخص کیفیت هوای شهر اصفهان و شناسایی ترکیبات آلاینده همراه آن‌ها، از سوی شهرداری اصفهان به دانشگاه صنعتی اصفهان واگذار شد و پس از بروز بعضی محدودیت‌ها و مشکلات اجرایی و با تمدید زمان اجرا با توافق دو طرف، در نهایت نتایج آن در اسفند ۱۳۹۸ به کارفرما ارائه شد.
تیم اجرایی دانشگاه صنعتی اصفهان در انجام این پژوهش علاوه‌بر بهره‌گیری از توانمندی بیش از ۱۵ نفر از اعضای هیئت علمی، کارشناسان ارشد و دانشجویان دکتری با تخصص‌های محیط زیست، مدل‌سازی، آمار، شیمی، حمل‌ونقل، سنجش از دور، سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی و خاک‌شناسی، از همکاری یک تیم بین‌المللی از دانشگاه کپنهاگ دانمارک نیز استفاده کرد.
مطالعات انجام‌شده توسط دانشگاه‌های صنعتی اصفهان و اصفهان نشان می‌دهد که آلودگی هوای اصفهان منشأهای مختلفی دارد؛ علاوه‌بر مازوت‌سوزی که نقش اصلی در آلودگی هوای شهر اصفهان را دارد، صنایع و کارخانه‌جات، خودروها به‌ویژه خودروهای سنگین، سوخت گاز طبیعی برای گرمایش خانه‌ها، مغازه‌ها و کاربری‌های مختلف، پالایشگاه و نیروگاه ذرات معلق مؤثر در آلودگی هوا را تشکیل می‌دهند و بخش‌های مختلف باید طبق سهم خود در آلودگی هوا، نقش خود در کاهش آلودگی هوا را ایفا کنند.
توجه به ظرفیت و توان اکولوژیک محیط زیست کلان‌شهرهایی همچون اصفهان ضروری است
محسن سلیمانی، عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان و مجری طرح «منشأیابی و سهم‌بندی ذرات معلق هوای شهر اصفهان و اولویت‌بندی کانون‌های مولد آن‌ها» با اشاره به ابعاد مختلف این پژوهش می‌گوید: بررسی شاخص‌کیفیت هوای شهر اصفهان در زمان‌های مختلف سال نشان می‌دهد مهم‌ترین عامل مؤثر بر کیفیت هوای این شهر، غلظت ذرات معلق ریز کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون است.
وی با اشاره به بررسی نتایج بیش از ۲۰۰ مطالعه ملی و بین‌المللی مرتبط با این طرح به‌منظور انجام هرچه بهتر پروژه می‌افزاید: در این طرح ضمن نمونه‌برداری از ذرات معلق در بیش از ۵۰ نقطه از محدوده کلان‌شهر اصفهان و منابع تولیدکننده آن‌ها (شامل صنایع مختلف، خودروها و منابع طبیعی) در طول چهار فصل سال، آنالیز حدود ۶۰ ترکیب شیمیایی در ذرات با بهره‌گیری از روش‌های استاندارد انجام شد.
عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان اضافه می‌کند: در ادامه و پس از بررسی سهم‌بندی ذرات معلق هوا در منابع مختلف آلاینده و پراکنش ذرات معلق از صنایع بزرگ استان با استفاده از رویکرد مدل‌سازی، سهم ناوگان حمل‌ونقل نیز به تفکیک با توجه به اطلاعات ترافیکی شهر و میزان ذرات معلق انتشاریافته از آن‌ها تعیین شد.
وی ادامه می‌دهد: منشأیابی ذرات معلق طبیعی با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و آنالیزهای شیمیایی از دیگر اقدامات مهم در انجام این طرح بزرگ پژوهشی بود.
سلیمانی با اشاره به نتایج نهایی به‌دست آمده از سهم‌بندی ذرات معلق هوای شهر اصفهان اظهار می‌کند: بر اساس یافته‌های این طرح، سهم بخش صنعت در فصول مختلف سال بین ۱۲ تا ۳۷ درصد متغیر است که بیشترین آلایندگی این بخش در فصول سرد سال است، همچنین سهم بخش صنعت در مجاورت مناطق و واحدهای صنعتی بیشتر است و نباید با در نظر گرفتن سهم در کل شهر این موضوع مغفول واقع شود.
وی سهم بخش حمل‌ونقل در تولید ذرات معلق هوای شهر اصفهان را بین ۳۳ تا ۵۳ درصد اعلام و تصریح می‌کند: حداکثر آلایندگی این بخش مربوط به فصول گرم سال است.
عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان با اشاره به سهم‌بندی دیگر آلاینده‌ها به عنوان آلاینده‌های ثانویه مولد ذرات معلق در هوای شهر اصفهان می‌افزاید: سهم آلاینده‌های ثانویه بین ۱۱ تا ۱۳ درصد است که در اثر فعل و انفعالات فیزیکی و شیمیایی آلاینده‌های گازی ناشی از هر دو بخش صنعت و حمل‌ونقل در اتمسفر شکل می‌گیرد.
سلیمانی با اشاره به دیگر یافته‌های مهم طرح پژوهشی انجام‌شده تصریح می‌کند: به‌جز سهم‌بندی و اولویت‌بندی منابع تولیدکننده ذرات معلق در هوای شهر اصفهان، تعیین نقاط و مناطق بحرانی شهر از نظر انتشار بیشترین ذرات معلق و ترکیبات شیمیایی همراه، ارائه نقشه انتشار این ذرات معلق در معابر مختلف شهری و ارائه نقشه کانون‌های اصلی گردوغبار طبیعی شرق اصفهان با اولویت‌بندی منطقه‌ای، از دیگر یافته‌های ارزشمند این طرح بزرگ تحقیقاتی است.
سلیمانی تاکید می‌کند: یافته‌های ارزشمند این طرح در مباحث مربوط به مدیریت، کنترل و کاهش آلودگی هوا، همچنین در برنامه جامع کاهش آلودگی هوای شهر اصفهان، برنامه‌ریزی‌های مدیریت شهری در حوزه آلودگی هوا، سلامت و توسعه پایدار شهری، برنامه‌ریزی ترافیک شهری و برنامه‌ریزی و اولویت‌بندی تثبیت کانون‌های گردوغبار منطقه شرق اصفهان قابل استفاده است.
وی با اشاره به تشدید آلودگی هوا در سال‌های اخیر و اهمیت طرح‌های تحقیقاتی در کمک به مدیران و مسئولان برای برنامه‌ریزی و مدیریت کاهش و کنترل این معضل تصریح کرد؛ کشورهای پیشرو در کنترل آلودگی هوا، ضمن برنامه‌ریزی علمی و عملیاتی دقیق، اطلاعات و داده‌های خود را نیز در بازه‌های زمانی معین به‌روزرسانی می‌کند.
دانشیار دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان ادامه می‌دهد: با این وجود عمل‌گرایی و برخورد جدی و واقعی در راستای حل مسئله به‌ویژه در بخش‌هایی که معضل مشخص است، هم‌زمان با انجام تحقیقات صورت می‌گیرد که این موضوع در کشور ما کمتر مورد توجه قرار گرفته است؛ علاوه‌بر مؤلفه‌های ذکرشده، توجه به ظرفیت و توان اکولوژیک محیط زیست شهرهایی همچون اصفهان ضروری است، چراکه چنین شهرهایی دیگر توان بارگذاری صنعت و جمعیت بیشتر را با شرایط حال حاضر ندارند.
سلیمانی می‌گوید: توجه به نتایج این مطالعه و سایر مطالعات انجام‌شده در زمینه سیاهه انتشار می‌تواند به برنامه‌ریزی کنترل آلاینده‌ها در منبع و کاهش اثرات منفی آن‌ها بر محیط پیرامونی کمک کند، مشروط بر اینکه مسئولان امر در برنامه‌ریزی‌ها به مقوله آلودگی هوا به‌عنوان یک فرایند چندعاملی و وابسته به مکان و زمان توجه جدی داشته باشند و آن را در اولویت تصمیم‌گیری‌ها قرار دهند.
وی تاکید می‌کند: دوقطبی‌سازی در بحث سهم‌بندی آلودگی هوا نباید منجر به شانه‌خالی‌کردن بخش‌های مختلف (با هر میزان سهم) در راستای ایفای مسئولیت در مقابل کاهش آلودگی هوا شود.
کاهش آلودگی هوا به همکاری تمام بخش‌های اجرایی نیاز دارد
حسین حق‌شناس، عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان با اشاره به منابع اصلی آلاینده هوا بر اساس مطالعات منشایابی ذرات معلق توسط دانشگاه صنعتی اصفهان به خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: پروژه منشایابی ذرات معلق توسط دانشگاه صنعتی اصفهان و با مجری‌گری محسن سلیمانی، هیئت علمی گروه محیط زیست دانشگاه صنعتی اصفهان و همکاری سایر همکاران رشته‌های دیگر از سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹ انجام شد.
وی با اشاره به ویژگی‌های این پروژه می‌افزاید: منشایابی روی ذرات معلق (PM۲.۵) انجام شد که همان ذرات تیره‌رنگ آلوده‌کننده هوا بوده و در بیشتر روزهای فصل‌های سرد در اصفهان آلوده‌کننده غالب است؛ این مطالعه بر اساس داده‌برداری میدانی در بیش از ۵۰ نقطه در شهر اصفهان انجام شد و داده‌ها در آزمایشگاه‌های پیشرفته دانشگاه صنعتی اصفهان و دانمارک تحلیل شد که نتایج مطالعه از دقت بالایی برخوردار است، همچنین مطالعه پیش از دوران شیوع کرونا صورت گرفت که رفتار پایداری در شهر حاکم است و برای پس از دوران شیوع کرونا هم قابل استفاده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی و همکار مطالعه منشایابی ذرات معلق می‌گوید: بر اساس این مطالعه سهم بخش‌های مختلف در تولید ذرات معلق آلوده‌کننده هوا در فصل‌های سرد سال مطابق نمودار زیر است:
حق‌شناس تصریح می‌کند: در زمان انجام مطالعات فوق، انرژی مصرفی نیروگاه شهید منتظری اصفهان، تنها از طریق سوختن گاز طبیعی فراهم می‌شد که سوخت پاک‌تری نسبت به سایر سوخت‌های فسیلی است.
وی ادامه می‌دهد: بعضی از سال‌ها، انرژی مصرفی نیروگاه از طریق مازوت تأمین می‌شود که علاوه بر اینکه آلوده‌ترین نوع سوخت فسیلی حاصل از نفت است، حجم مازوت مصرفی بسیار زیاد است، به‌نحوی که تصاویر ماهواره‌ای نیز بیانگر تأثیر قابل ملاحظه آن بر هوای اصفهان است.
عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی و همکار مطالعه منشایابی ذرات معلق با بیان اینکه کاهش آلودگی هوا به همکاری تمام بخش‌های اجرایی نیاز دارد، خاطرنشان می‌کند: نتایج این مطالعه به شهرداری اصفهان و اداره کل محیط زیست و استانداری اصفهان ارائه شده و بعضی راهکارها نیز در سال‌های اخیر با نظارت استانداری اصفهان اجرایی شده است.
حق‌شناس تاکید می‌کند: لازم است سازوکاری برای به‌روزرسانی سالانه نتایج این مطالعه بر اساس داده‌های واقعی و میدانی برای بررسی بازخوردهای اقدامات اجرایی تعریف شود.
لزوم به‌روزرسانی مطالعات سیاهه انتشار
جمشید لقایی، مسئول امور کنترل کیفیت هوا در معاونت حمل‌ونقل شهرداری اصفهان در این‌باره به خبرنگار ایمنا می‌گوید: در رابطه با سیاهه انتشار سال ۹۶ دو مطالعه با دو موضوع سیاهه انتشار آلاینده‌ها از بخش‌های مختلف از جمله حمل‌ونقل، صنایع و منابع ثبت و متحرک و منشایابی ذرات معلق انجام شد، همچنین سال ۹۸ مطالعه دیگری که کارفرمای آن اداره کل هواشناسی بود، درباره شبیه‌سازی پراکندگی آلاینده‌ها انجام گرفت.
وی می‌افزاید: از آن تاریخ به بعد مبنا همین مطالعات بوده است، از این جهت که سهم انتشار هر منبع به چه میزان است و راهکارهایی که در مطالعات مطرح شده، از راهکارهای سطح کلان تا سطح خرد درباره جابه‌جایی بعضی صنایع آلاینده شامل طرح‌های تعویض موتورسیکلت‌های بنزینی با برقی یا نوسازی اتوبوس‌ها است که در محدوده کار شهرداری قرار می‌گیرد.
مسئول امور کنترل کیفیت هوا در معاونت حمل‌ونقل شهرداری اصفهان تصریح می‌کند: طیف متنوعی از راهکارها در مطالعات ارائه شده است که بعضی نیازمند تصویب مراجع بالادست، حتی در سطح وزارتخانه و بعضی دیگر از جمله ممیزی موتورخانه‌ها و مراقبت از مصرف انرژی گرمایش خانگی در سطح پایین‌تر قابل انجام است.
لقایی با بیان اینکه در سال‌های بعد این مسئله مطرح شد که سیاهه انتشار با توجه به تغییر نوع فعالیت‌های شهری و تغییر تکنولوژی صنایع نیاز به بازنگری دارد و باید هر چند سال یک بار این کار انجام شود، ادامه می‌دهد: اصول جهانی نیز همین را می‌گوید که سیاهه انتشار در برش زمانی خاص انجام می‌شود و چند سال بعد نیاز به به‌روزرسانی دارد؛ در این راستا سال گذشته مذاکراتی در استانداری اصفهان مطرح شد، حتی بنیاد ملی نخبگان نیز اعلام آمادگی کرد، اما پروژه در سطح کلان به موانعی برخورد کرد و با تغییر دولت و مدیران متوقف شد.
وی می‌گوید: هنگامی که می‌خواهیم سیاهه انتشار انجام دهیم، نیازمند جمع‌آوری اطلاعات از حوزه شهرداری، صنایع بزرگ زیرمجموعه وزارت صمت، بخش‌هایی همچون فرودگاه و راه‌آهن هستیم؛ این اقدام مستلزم این است که یک نهاد فراگیر همچون استانداری حمایت کند، زیرا تنها حمایت شهرداری کافی نیست.
مسئول امور کنترل کیفیت هوا در معاونت حمل‌ونقل شهرداری اصفهان با اشاره به اینکه مطالعات قبلی سال ۹۶ آغاز شد و تا سال ۹۸ ادامه داشت که پنج سال از آن زمان گذشته است، خاطرنشان می‌کند: عمر سیاهه تا حدی به سرعت تغییر و تحولات در بافت شهری و تغییرات تکنولوژی مربوط می‌شود، در این مدت بعضی صنایع طرح توسعه داشتند، همچنین خودروهایی که امروزه تولید می‌شود، نسبت به پنج سال گذشته متفاوت است و استاندارد آلایندگی سوخت نیز تغییر کرده است، بنابراین پنج سال دوره معقولی است.
لقایی با بیان اینکه اگر بتوانیم پنج سال یک‌بار به‌روزرسانی مطالعات را انجام دهیم، خوب عمل کرده‌ایم، می‌افزاید: بعضی راهکارهای داده‌شده در مطالعات سیاهه انتشار همچنان معتبر است، به‌عنوان مثال خارج کردن وسایل نقلیه فرسوده از چرخه حمل‌ونقل اقدام درستی است که این سال‌ها به‌دلیل شرایط اقتصادی این روند کند شده است.
وی اظهار می‌کند: اگر بتوانیم سال جاری مطالعه سیاهه انتشار را به‌روز کنیم، اقدام ماندگاری می‌شود، هرچند بخشی از راهکارهای مطالعات قبلی قابل استفاده است.
مسئول امور کنترل کیفیت هوا در معاونت حمل‌ونقل شهرداری اصفهان با بیان اینکه حاصل مطالعات قبلی تدوین سند «کاهش آلودگی هوا» توسط سازمان محیط زیست بوده است، تصریح می‌کند: برنامه سه‌ساله‌ای تهیه شد که آغاز این کار در سال ۱۴۰۱ بود و در استانداری با حضور دستگاه‌های مختلف در کارگروه کاهش آلودگی هوای استان پیگیری می‌شد؛ حدود دو سال از زمان شروع تا تصویب سند طول کشید و اواخر سال ۱۴۰۲ به تصویب رسید و از ابتدای سال ۱۴۰۳ مبنای عمل قرار گرفت.
لقایی تاکید می‌کند: مواردی که در این سند برای تکتک دستگاه‌ها مشخص شده، از همان مطالعات برگرفته شده است، بنابراین به‌نوعی بخشی از راهکارها در سند کاهش آلودگی هوا گنجانده و از ابتدای سال جاری این برنامه آغاز شده است که بر اساس آن دستگاه‌ها در دوره‌های زمانی سه ماه باید به استانداری و اداره محیط زیست گزارش دهند.
به گزارش ایمنا، طبق قانون هوای پاک، سازمان حفاظت محیط زیست باید شهرهای در معرض آلودگی هوا را شناسایی و با استقرار تجهیزات و سامانه‌های سنجش آلاینده‌های هوا وضعیت شهرها را پایش کند.
نتایج پروژه منشأیابی و سهم‌بندی ذرات معلق نشان می‌دهد میزان تأثیرگذاری منابع آلاینده در فصول مختلف متفاوت است و هدف هیچ‌کدام از پروژه‌های تحقیقاتی این نبود که با انجام پروژه مشکل آلودگی هوای شهر اصفهان رفع شود، بلکه هدف این بود اطلاعاتی در اختیار مسئولان، مدیران و تصمیمگیران قرار داده شود تا اولویت‌بندی‌ها در نظر گرفته شود و به سمت برنامه‌ریزی و رفع مشکل حرکت کند.
گزارش از: راضیه کشاورز
نظر شما