آیا حکم و قرار با یکدیگر متفاوت است؟

تمام افرادی که به دلایل مختلف با پرونده‌های کیفری یا حقوقی سروکار داشته‌اند؛ حداقل یکبار عباراتی مانند حکم و قرار را شنیده‌اند. درواقع قاضی پس از بررسی تمام جنبه‌های یک پرونده، رأی خود را به دو صورت حکم یا قرار صادر می‌کند. احتمالاً اکنون می‌خواهید بدانید که:

• چگونه متوجه شویم که رأی دادگاه از نوع حکم یا قرار است؟

• انواع قرار و انواع حکم در قانون ایران، کدام است؟

متأسفانه، هنوز هم بسیاری از افراد به‌صورت دقیق با مفهوم قرار و حکم آشنایی ندارد؛ به همین علت در این مطلب ازسایت وکیل اصفهان علیرضا شیشه‌گر، به‌عنوان وکیل ملکی و حقوقی اصفهان، به بررسی مفهوم و تفاوت حکم و قرار به زبان ساده خواهیم پرداخت.

منظور از رأی دادگاه چیست؟

بهتر است قبل از اینکه به تفاوت حکم و قرار بپردازیم؛ شما را با معنی مفاهیم رأی، حکم، قرار و انواع آن‌ها آشنا کنیم.

همان‌طور که گفتیم، به تصمیمی که قاضی در خصوص یک پرونده اتخاذ می‌کند؛ رأی می‌گویند. این رأی در قانون آیین دادرسی مدنی به دو صورت قرار یا حکم، بیان می‌شود؛ در نتیجه این معنا در تمام قوانین موجود در آیین دادرسی کیفری، هم درمورد قرار و هم در مورد حکم، صدق می‌کند.

منظور از حکم قضایی چیست؟

بر اساس ماده ۲۹۹ قانون آیین دادرسی مدنی، اگر رأی صادر شده توسط دادگاه باعث خاتمه دعوا یا درباره ماهیت آن باشد؛ رأی از نوع حکم است. درواقع حکم باید:

1. منجر به ختم دادرسی و رسیدگی پرونده شود.

2. درباره ماهیت دعوا، صادر شده باشد.

3. به‌صورت دادنامه، ابلاغ شده باشد.

4. راجع به امور ترافعی پرونده، صادر شود.

انواع حکم قضایی، کدام است؟

بر اساس گفته بهترین وکیل اصفهان، احکام صادر شده توسط دادگاه، دارای نوع‌های متفاوتی هستند؛ انواع احکام قضایی عبارت است از:

1. حکم غیابی: اگر متهم یا خوانده پرونده در جریان رسیدگی به پرونده، وکیل نداشته و در دادگاه حاضر نباشد و یا لایحه دفاعیه نفرستاده و وقت رسیدگی به شکل حضوری ابلاغ واقعی نشده باشد؛ حکم غیابی خواهد بود.

2. حکم حضوری: اگر متهم یا خوانده پرونده در دادگاه بررسی پرونده حضور داشته باشد و یا لایحه دفاعیه فرستاده یا وکیل وی حضور یابد؛ حکم از نوع حضوری خواهد بود.

3. حکم غیرقطعی: اگر هر یک از طرفین دعوی بتوانند پس از صدور حکم، به آن اعتراض کنند؛ حکم از نوع غیرقطعی است.

4. حکم قطعی: اگر حکم صادره توسط دادگاه، به‌هیچ‌عنوان امکان اعتراض نداشته باشد؛ حکم قطعی نامیده می‌شود.

5. حکم لازم‌الاجرا: اگر در رأی صادر شده توسط دادگاه، متهم یا محکوم علیه محکوم به اجرای حکم شود؛ حکم از نوع لازم‌الاجرا خواهد بود.

6. حکم غیر لازم‌الاجرا: احکام غیر لازم‌الاجرا درست مقابل حکم لازم‌الاجرا قرار می‌گیرد؛ مانند زمانی که هنوز فرصت اعتراض به حکم دادگاه برای متهم یا محکوم علیه وجود داشته باشد.

7. حکم غیر نهایی: به احکامی می‌گویند که افراد می‌توانند از طریق دیوان عالی کشور، اقدام به فرجام‌خواهی کنند.

8. حکم نهایی: اگر مهلت فرجام‌خواهی از دیوان عالی کشور به اتمام رسیده باشد و یا بر اساس قوانین دیوان عالی کشور، حکم تأیید شده باشد و امکان فرجام‌خواهی مجدد وجود نداشته باشد؛ حکم از نوع نهایی خواهد بود.

همان‌طور که ذکر کردیم در ماده ۲۹۹ قانون آیین دادرسی مدنی، عنوان شده است که اگر رأی صادر شده از سوی دادگاه، باعث بسته‌شدن پرونده نشود یا درباره ماهیت اصلی دعوا صادر نشده باشد؛ رأی صادر شده از نوع قرار است.

شاید بخواهید بدانید که چطور ممکن است که رأی دادگاه راجع به ماهیت پرونده نباشد؟!

پاسخ: در بعضی از پرونده‌ها، قاضی برای‌آنکه بتواند یک حکم نهایی صادر کند؛ باید تمام جنبه‌های پرونده را مورد بررسی قرار داده باشد. برای مثال قاضی دستور می‌دهد تا یک کارشناس متخصص، نظر کارشناسی خود را به دادگاه ارائه نماید تا قاضی بتواند به کمک آن، رأی نهایی را صادر کند.

البته لازم به ذکر است که در برخی موارد، صدور قرار نیز، ممکن است منجر به بسته‌شدن پرونده شود. مانند زمانی که موضوع اصلی که درباره آن شکایت طرح شده از بین برود و دیگر امکان بررسی پرونده وجود نداشته باشد.

انواع قرار در آیین دادرسی مدنی، کدام است؟

صدور قرار نیز مانند صدور رأی، می‌تواند انواع مختلفی داشته باشد؛

1. قرار مقدماتی: اگر قاضی قبل از بسته‌شدن روند دادرسی پرونده و به‌منظور صدور رأی نهایی، دستور به صدور قرار دهد؛ این قرار از نوع مقدماتی خواهد بود.

2. قرار قاطع دعوا: اگر صدور قرار، باعث اتمام روند رسیدگی پرونده شود، به آن قرار قاطع دعوا می‌گویند؛ مانند زمانی که دادگاه قرار ابطال دادخواست یا رد دادخواست و… را صادر می‌کند.

3. قرار شبه قاطع دعوا: اگر رأی صادر شده توسط دادگاه، باعث خاتمه کلی پرونده از روند رسیدگی در دادگاه نشود؛ به آن قرار شبه قاطع دعوا می‌گویند. برای مثال زمانی که روند بررسی پرونده متوقف شود؛ ولی همچنان امکان رسیدگی در دادگاه دیگری وجود داشته باشد؛ مثل قرار عدم صلاحیت دادگاه

4. قرار نهایی: زمانی که تحقیقات ابتدایی در دادسرا تمام شود؛ پرونده از سوی بازپرس یا دادیار جهت بررسی و نتیجه‌گیری اقدام می‌شود. این نتیجه‌گیری نهایی، قرار نهایی نام دارد.

5. قرار توقیف اموال یا تامین خواسته: این قرار به‌منظور جلوگیری از ضایع شدن حق یکی از طرفین دعوا صادر می‌شود؛ مانند زمانی که شخصی مال امانت گرفته را پس ندهد، صاحب‌مال می‌تواند از طریق رأی دادگاه آن وسیله را توقیف کرده و سپس طرح دعوا نماید.

تفاوت قرار و حکم در چیست؟

اکنون دانستید که شباهت حکم و قرار در این است که هر دو جزو رأی‌های دادگاه هستند. حال می‌خواهیم بدانیم تفاوت حکم و قرار در چیست؟

حکم تنها توسط قاضی پرونده صادر می‌شود؛ درصورتی‌که قرار ممکن است توسط بازپرس، دادیار، دادستان یا مدیر دفتر شعبه نیز، صادر شده باشد.

1. احکام دادگاه می‌تواند هم به‌صورت حضوری و هم غیابی صادر شود؛ در حالی که قرارها فاقد وصف حضوری یا غیابی صادر خواهند شد.

2. صادرشدن حکم دادگاه به معنای مختومه شدن پرونده است؛ درحالی‌که صدور قرار به معنای انجام تحقیقات بیشتر جهت بررسی پرونده است.

3. زمانی که قاضی برای یک پرونده حکم صادر می‌کند؛ امکان ثبت اعتراض در دادگاه تجدیدنظر برای طرفین دعوا وجود داد. درحالی‌که با صرف صدور قرار، قابلیت ثبت اعتراض را نخواهد داشت. لکن بعد از ابلاغ قرار به طرف و البته در بعضی انواع قرارهای رد دادخواست و دعوی و قرار ابطال دادخواست یا قرار عدم استماع دعوی قابل تجدیدنظر خواهی می‌باشند.

4. در زمان صدور حکم، ممکن است برای فرد محکوم شده مجازات‌هایی در نظر گرفته شود؛ ولی در زمان صدور قرار، متهم به هیچ‌چیزی محکوم نخواهد شد.

5. برای صدور حکم، قاضی حتماً باید به ماهیت دعوا وارد شود؛ درحالی‌که برای صدور قرار، گاهی نیاز به ورود ماهیت دعوا نخواهد بود؛ زیرا به‌منظور بررسی تمام جنبه‌های پرونده انجام می‌شود.

6. حکم برای طرفین دعوا صادر می‌شود؛ درحالی‌که قرار ممکن است برای افرادی خارج از پرونده صادر شده باشد.

7. احکام صادر شده چون راجع به ماهیت پرونده هستند؛ اصولاً همیشه اعتبار خود را حفظ خواهند کرد. درحالی‌که بعضی قرارها به‌صورت موقتی بوده و در بعضی موارد پس از یک بازه زمانی، اعتبار خود را از دست می‌دهند.مثل قرار دستور موقت که چنانچه قبل از اقامه دعوی اصلی، تقاضای دستور موقت شده باشد، خواهان مکلف است دادخواست خود را ظرف ۲۰ روز از تاریخ صدور دستور موقت به دادگاه صالح تسلیم نماید و گواهی آن مبنی بر تقدیم دادخواست را به دادگاهی که دستور موقت صادر کرده است ارائه نماید. در غیر این صورت دادگاه صادر کننده قرار به درخواست طرف دعوی (خوانده)، از دستور موقت رفع اثر خواهد کرد.