به گزارش خبرنگار ایمنا، پوشش گیاهی در حقیقت مجموعه‌ای متشکل از گونه‌های گیاهی است که برای زمین یک پوشش گسترده فراهم می‌کند و موجب حفاظت سطح خاک می‌شود، به‌طور کلی پوشش‌های گیاهی برای حفاظت کردن از محیط‌زیست بسیار مهم است و نقش مؤثری در اکوسیستم طبیعی دارد، زیرا گیاهان جریان چرخه‌ای بیولوژیک شیمیایی آب، کربن و نیتروژن را تنظیم می‌کند، همچنین به ایجاد تعادل در انرژی دنیا کمک می‌کند.
بسیاری از گیاهان دارویی ایران از لحاظ کیفیت، شهرت جهانی دارد، کشورمان به دلیل قرار گرفتن در پهنه‌ای از جهان که در بر گیرنده پنج ناحیه رویشی ارسباران، ایران تورانی، هیرکانی، زاگرسی و خلیج فارس-عمانی است، تنوع ژنتیکی قابل توجهی دارد و دارای ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم شناخته شده جهانی است. به‌طوری که گونه‌های شناخته شده در آن ۸۴۲۳ گونه گیاهی است که با کل گونه‌های گیاهی در قاره اروپا برابری می‌کند.
ایران از نظر تنوع زیستی و ژنتیکی جزو ۲۰ کشور برتر دنیا است؛ به گفته علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، ایران مرکز پیدایش بخش مهمی از ذخایر ژنتیکی ارزشمند جهان و مرکز اولیه و ثانویه تنوع گونه‌های مهم بی‌شماری از جمله گونه‌های گیاهی ارزشمند تجاری مانند گندم، سیب، زعفران، پسته، گل رز، انار، و گونه‌های گیاهی دارویی معطر بوده و به همان میزان از تنوع زیستی بسیار غنی برخوردار است.
بر اساس اعلام سازمان حفاظت محیط زیست، یکی از جنبه‌های جذاب گیاهان جنبه خوراکی آنها است. بسیاری از گیاهان از جمله پونه، ریواس، سماق، زعفران و انواع میوه‌های درختچه‌ای از جمله زالزالک، ازگیل و زرشک به‌صورت خام یا پخته یا به عنوان ادویه در انواع غذاها مورد استفاده قرار می‌گیرد. از زمان‌های دور تاکنون از این گیاهان در پختن غذاهای متنوع بومی و محلی استفاده می‌شده است؛ همچنین بسیاری از گیاهانی که اکنون به‌صورت زراعی و باغی جهت مصارف خوراکی کشت می‌شود نیز منشأ طبیعی و وحشی دارند.
جنبه دارویی یکی دیگر از کاربردهای گیاهان است. در صنایع دارویی و طب سنتی از قسمت‌های مختلف هر گیاه از جمله ریشه، برگ، میوه، گل، دانه، صمغ رزین موسیلاژ، دانه شیرابه و روغن گیاهان به صورت‌های مختلفی مانند ضماد، دمنوش، شربت و عرق‌های گیاهان استفاده می‌شود و اثرات این گیاهان به‌صورت‌های مختلفی همچون تسکین‌دهنده، ضدالتهاب، ضدنفخ، ضدتهوع، ضد تصلب‌شراین، ضدسرفه، ضدآسم، ضدانگل، ضد فشارخون، تصفیه‌کننده خون، معرق، مدر، خلط‌آور، مسهل، ملین و مقوی است.
تعدادی از گیاهان نیز سمی و مضر شناخته می‌شوند، یعنی دارای خواص و تأثیرات شیمیایی خاصی هستند که بیشتر جنبه دفاعی دارند. شیره زرد یا سفیدرنگ بسیاری از گیاهان همچنین گرده‌های آنها دارای اثرات سمی است و می‌تواند باعث مسمومیت انسان یا حیوان شود و در مجاری تنفسی، بینایی و شنوایی، عفونت ایجاد کند. بسیاری دیگر از جنبه‌های مسمومیت‌زایی گیاهان می‌تواند به‌صورت غیرمستقیم بر انسان‌ها اثر گذارد؛ به عنوان مثال استفاده از گوشت، شیر و لبنیات حاصل از دام‌هایی که از گیاهان تعلیف می‌کنند، می‌تواند باعث تأثیرات منفی در سیستم گوارشی، همچنین التهابات پوستی شود. قارچ‌های سمی از مهمترین رستنی‌هایی هستند که در فرهنگ عامه مضر و خطرناک محسوب می‌شوند.
خودداری از مصرف قارچ‌های خودرو
ترحم بهزاد، مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور اظهار کرد: شناسایی انواع قارچ‌های خوراکی با نوع سمی آن بر اساس خصوصیات ظاهری مانند شکل، رنگ، بو و مزه سخت و تنها توسط متخصصان و کارشناسان مجرب قارچ‌شناسی و گیاه‌شناسی امکان‌پذیر است. به همین دلیل ممکن است قارچ‌های سمی به‌ویژه در فصل بهار و پاییز مورد استفاده خوراکی قرار گیرند و منجر به مسمومیت افراد و عوارض جدی و حتی مرگ شوند؛ لذا از مصرف قارچ‌های خودرو به‌ویژه قارچ‌هایی که در کنار درختان خشک شده می‌رویند یا قارچ‌هایی که افراد بومی جمع‌آوری می‌کنند و به فروش می‌رسانند، به صورت جدی باید خودداری کرد.
وی افزود: در این میان گیاهانی هستند که از آنها یا انواع اصلاح شده آن جهت تزئین فضای سبز یا به عنوان گیاه آپارتمانی استفاده می‌شود. از این گیاهان جهت نمایش یا به واسطه عطر و بویی خاص نگهداری می‌شود، گاهی اوقات نیز ویژگی‌های غیرعادی این گیاهان باعث قرارگیری آنها در رده گیاهان زینتی می‌شود. برای تکثیر و استفاده زینتی از این گیاهان نیاز به وجود گلخانه و تجهیزات مرتبط است، در بسیاری از موارد اهلی کردن گیاهان، گل‌های وحشی و تکثیر گلخانه‌ای آنها کار دشوار و زمان‌بر است، اما امروزه کشت و پرورش گل‌های زینتی و صادرات و واردات آنها به یکی از مهمترین درآمد کشورها مبدل شده است.
مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور ادامه داد: سنبل آبی، بومی مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری است که به عنوان گیاه زینتی وارد کشور شده است و در مناطق خارج از محدوده بومی خود اغلب به عنوان یک‌گونه مهاجم شناخته می‌شود. سنبل آبی گیاهی سرطان‌زا است. این گیاه که گونه‌ای مهاجم در کشور ما به حساب می‌آید نه تنها به اکوسیستم‌های آبی صدمه وارد می‌کند، بلکه سلامت افراد را نیز در حالی به خطر می‌اندازد که با وجود هشدارهای بسیار، زمانی که به سال نو نزدیک می‌شویم در بساط دست‌فروشان دیده می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: همچنین گیاهانی هستند که از آنها یا ارقام اصلاح شده در صنایع مختلف استفاده یا از ترکیبات و تولیدات آن به عنوان ماده خام در بخش‌های مختلف صنعت و کشت بهره‌برداری می‌شود. این گیاهان فرآورده‌هایی همچون محصولات نشاسته‌ای، قندی، روغنی، اسانس‌دار، رنگی و نساجی تولید می‌کنند که مصارف صنعتی دارند. بر اساس نتایج پژوهش‌های انجام شده در بین استان‌های کشور بیشترین تنوع گیاهان صنعتی نسبت به کل گیاهان زراعی مربوط به استان‌های گلستان، سمنان و اصفهان است. تنوع بالای گیاهان صنعتی در این مناطق به دلیل بالا بودن سطح زیر کشت سیب‌زمینی، چغندر قند، پنبه، توتون و گیاهان روغنی است. کمترین تنوع مربوط به استان سیستان و بلوچستان و ایلام است.
بهزاد تصریح کرد: علف‌های هرز گیاهانی هستند که به‌طور ناخواسته در مزارع باغات و زمین‌های کشاورزی رشد می‌کنند و باعث کاهش تولید و بازدهی محصولات کشاورزی می‌شوند، به عبارت دیگر اصطلاح هرز به معنی بیهوده بودن این گیاهان نیست، بلکه به این معنی است که در جایی رشد می‌کنند که نابجا است، به عنوان مثال حضور یک گیاه گندم در مزرعه جو می‌تواند علف هرز آن مزرعه قلمداد شود و بالعکس. در بین علف‌های هرز گونه‌های بسیاری است که مصرف خوراکی یا دارویی دارند، اما از آن جایی که ناخواسته روییده‌اند رقیبی برای محصولات کشت شده به حساب می‌آیند و ضرر آنها بیش از منفعتشان است.
وی گفت: تعدادی از گیاهان به عنوان نشانگر طبیعی شاخص یا اندیکاتور قابل استفاده هستند، این شاخص‌های بیولوژیک شرایط بسیار خاصی از زیستگاه را به ما نشان می‌دهند. به طور خلاصه انواع اندیکاتورهای گیاهی را می‌توان به شاخص ارتفاع‌سنج شاخص بهره‌وری بالقوه زمین، شاخص آلودگی آب، خاک و هوا، شاخص نوع خاک شاخص مواد معدنی و شاخص‌های جهت‌نما تقسیم‌بندی کرد. به عنوان مثال یک کوهنورد با سابقه می‌تواند از روی گیاهان با خزه‌های موجود در کنار یک چشمه آب متوجه شود که آب چشمه می‌تواند خوردنی باشد یا ممکن است اسیدی نمکی یا غیرقابل شرب باشد.
مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور افزود: گیاهان تثبیت‌کننده و محافظ خاک به‌طور معمول در مناطق شیب‌دار یا در کویرها دیده و باعث تثبیت خاک و شن می‌شوند و نقش تعیین‌کننده‌ای در مهار سیلاب‌ها و پیشروی کویرها دارند. حفاظت خاک در گرو حفاظت پوشش گیاهی است و تخریب پوشش گیاهی به معنای نابودی و از دست رفتن خاک است. گیاهان قادر به کمک اندام رویشی ریشه و مکانیسم‌های خاص خود باعث کاهش فرسایش خاک، افزایش مواد آلی، اصلاح ساختمان خاک و کمک به چرخه مواد غذایی شوند. به‌طور تقریبی تمام گیاهان در حفاظت و تثبیت خاک نقش دارند، اما آنهایی که در زمین‌های پرشیب و جنگل‌های کوهستانی و کویرها رشد می‌کنند، نقش برجسته‌تری در این مورد ایفا می‌کنند. امروزه با توجه به پدیده پیشروی کویر و آلودگی ناشی از گرد و غبار، نقش برجسته این گیاهان در حفاظت خاک بیشتر نمایان شده است.
شناسایی ۸ هزار گونه گیاهی بومی در ایران
بر این اساس صفورا برومند، عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ ایران در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، اظهار کرد: ساختار زمین‌شناختی و اقلیمی سرزمین ایران که در بخش درخور توجهی از فلاتی به همین نام قرار دارد، شرایط مناسبی را برای رشد گیاهان مختلف فراهم کرده است. از این‌رو، یکی از قدیمی‌ترین پوشش‌های گیاهی بومی جهان، در محدوده سرزمین ایران قرار دارد. کشور ایران، هم‌اکنون به‌لحاظ غنای گیاهی و تنوع زیستی دارای ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم شناخته شده جهانی است. کمتر کشوری از چنین ویژگی برخوردار است. ایران از نظر گونه‌های گیاهی با حدود ۸ هزار گونه در مقیاس جهانی در جایگاه ۳۱ قرار دارد. از ۸ هزار گونه گیاهی بومی که در ایران شناسایی شده است، بیش از ۱۵۰۰ گونه آن، از گیاهانی به‌شمار می‌روند که رشد آنها منحصر به این سرزمین است و بیش از ۲۳۰۰ گونه آن از خواص دارویی، عطری، ادویه‌ای و بهداشتی برخوردارند.
وی با اشاره به سه ناحیه رویشی ایرانی-تورانی، اروپا-سیبری و صحارا-سندی که منظر گیاه‌شناسی و زیست‌محیطی ایران را تشکیل می‌دهند، افزود: حدود ۲۷۴ منطقه در ایران وجود دارد که از نظر ساختار زیست‌محیطی می‌توانند به‌عنوان میراث طبیعی انتخاب شوند.
عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ ایران در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تأکید کرد: در سطح جهانی، سازمان‌ها و شوراهایی به شناسایی و ثبت میراث طبیعی در سراسر جهان می‌پردازند و ایران از ظرفیت موجود برای ثبت این مناطق از جمله پارک ملی گلستان، ارسباران و میانکاله به‌عنوان میراث طبیعی جهانی برخوردار است.
وی گفت: منطقه دشت لوت در سال ۱۳۹۵ و جنگل‌های هیرکانی در سال ۱۳۹۸ به‌عنوان میراث جهانی ثبت شده‌اند.
برومند با اشاره به تأثیر مستقیم و انکارناپذیر پوشش گیاهی بومی در زندگی ایرانیان و نقش آن در تبدیل ایران به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین مراکز استقرار بشر، درباره اهمیت مجموعه متنوع گیاهان بومی ایران که از ویژگی سازگاری با اقلیم محیط برخوردارند، اضافه کرد: بخش درخور توجهی از این گیاهان به واسطه کاربرد درمانی آنها، در باورهای بومی به‌عنوان عنصری مقدس قلمداد می‌شود. گیاهان بومی، در بسیاری از کهن‌الگوهای اساطیری، داستان‌ها یا ضرب‌المثل‌ها نقش مهمی را ایفا می‌کند. از جمله اینکه در ایران باستان، تغییر فصل و تعیین جشن‌های ملی و رسمی به‌عنوان شروع فصل جدید در قالب رویاندن انواع سبزه‌ها یا آیین درختکاری و موقوفات مرتبط با آنها، با زندگی اجتماعی و فرهنگی ایرانیان عجین شده است و در فرهنگ‌های بومی بیشتر آداب نقاط مختلف با گیاه و طبیعت در ارتباط است. بیشتر مراکز مذهبی در کنار یک درخت یا پوشش گیاهی قدیمی قرار دارد و مراسم موسمی نیز به فعالیت‌های کشت و کار مرتبط می‌شود. نذر به گیاهان و درختان قدیمی و تقدس درختان کهنسال در ایران از دیگر نمونه‌های این اهمیت به‌شمار می‌رود.
وی گفت: در معیار علمی و جهانی طبق آنچه در سایت کنوانسیون جهانی میراث طبیعی بیان شده است، این درختان کهنسال، مخازن ژنتیکی، گیاهی، فرهنگی و تاریخی در جهان شناخته می‌شوند و از سوی کنوانسیون بین‌المللی میراث جهانی که ایران نیز از حدود ۴۸ سال پیش از اعضای آن به‌شمار می‌رود، قوانینی برای نگهداری و حفاظت از آنها وضع شده است. هر یک از این واژگان بار مفهومی مهمی را برای ما دارد. حدود ۲ هزار درخت کهنسال در ایران شناسایی شده است که ۳۵ نمونه آن در سایت کنوانسیون میراث جهانی ثبت شده است.
عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ ایران در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی خاطرنشان کرد: نمونه‌های کهنسالی از درخت چنار، گردو، اُرُس، سرو، پسته وحشی با قدمتی بین ۴۹۹۰ سال در ایران شناسایی شده‌اند، اما امروزه از یک سو، به علت گسست فرهنگی بین نسل‌ها که فقر حافظه جمعی را به دنبال داشته است و از سوی دیگر، کاستی در آموزش جمعی و اجتماعی همچنین فقدان سیاست‌گذاری علمی و آینده‌نگر که به تخریب روزافزون محیط زیست و منابع طبیعی منجر شده است، بسیاری از این گونه‌های گیاهی در معرض خطر نابودی قرار گرفته‌اند.
مراتع مهمترین ذخیره‌گاه ژنتیکی گونه‌های منحصربه‌فرد گیاهان
پیش‌تر مصطفی بیگدلی، معاون دفتر امور مراتع سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، مراتع را مهمترین ذخیره‌گاه ژنتیکی گونه‌های منحصربه‌فرد گیاهان دارویی، خوراکی و صنعتی با ارزش دانست و اظهار کرد: حفاظت از این رویشگاه‌ها و ذخایر ژنتیکی از اولویت‌های این سازمان است.
وی گفت: سیاست سازمان جنگل‌ها در بهره‌برداری از محصولات فرعی جنگلی در عرصه‌های منابع طبیعی در قالب طرح‌های مدیریت منابع طبیعی و آبخیزداری است، لذا در عملیات بیولوژیک، استفاده از گونه‌هایی که واجد فرآورده‌های دارویی، معطر و خوراکی است، در اولویت قرار دارد.
برابری گونه‌های گیاهی ایران با اروپا
رضا فرجی، مشاور معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور اظهار کرد: تعداد گونه گیاهی شناسایی شده در ایران با کل گونه‌های گیاهی در قاره اروپا برابری می‌کند.
وی مردم را مهمترین عنصر برای موفقیت در حفاظت از محیط زیست دانست و افزود: سازمان حفاظت محیط زیست برای ساماندهی نحوه مشارکت مردمی برنامه‌ریزی کرده است، از جمله این برنامه‌ها طرح ایجاد خانه‌های محیط زیست در کشور است که در مناطق دورافتاده روستایی و شهری اجرایی می‌شود.
مشاور معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور با اشاره به ظرفیت‌های جهاد دانشگاهی، خاطرنشان کرد: این نهاد در مورد گونه‌های گیاهی و حفظ زیستگاه‌ها نیز می‌تواند ورود کند که امیدواریم این اتفاق رخ دهد، از طرف دیگر جهاد دانشگاهی در حوزه‌های مختلف ورود پیدا کرده است و از مسائل فنی و مهندسی تا علوم پایه و کاربردی فعالیت می‌کند و نیاز داریم در زمینه‌های مختلف، توافق‌نامه منعقد شود.
نابودی مراتع در پی ازدیاد ۳ تا ۴ برابری چرای دام
پیش‌تر نیز اسماعیل کهرم، کارشناس محیط زیست و بوم‌شناس در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، با اشاره به نابودی مراتع در پی ازدیاد ۳ تا ۴ برابری چرای دام در کشور اظهار کرد: این میزان دام موجود سبب نابودی پوشش و گونه‌های گیاهی در مراتع، رشد بیابان‌زایی و افزایش ریزگردهای داخلی می‌شود.
وی افزود: پوشش گیاهی موجود در مراتع می‌تواند غذای مناسبی برای دام باشد، اما با بایر شدن زمین‌ها و بی‌حاصلی خاک از گیاهان، باد و طوفان ریزگردها را به سمت شهرها سوق خواهد داد و سلامتی مردم به دلیل هجوم ریزگردها و آلاینده‌ها در معرض خطر قرار می‌گیرد.
کارشناس محیط زیست و بوم‌شناس با تاکید بر اینکه فرسایش خاک قدرت زایندگی و رویش را از آن می‌گیرد و خاک فرسایش یافته می‌میرد، گفت: بخش اعظم فرسایش خاک بر اثر پدیده جنگل‌زدایی ایجاد می‌شود، جنگل‌ها را قطع می‌کنیم، لذا خاک از پوشش گیاهی جنگل عریان می‌شود و از بین می‌رود. این پدیده‌ها به صورت متوالی یکی پس از دیگری اتفاق می‌افتد.
وی با اشاره به اینکه لازم است پوشش گیاهی خاک در ایران افزایش پیدا کند، تصریح کرد: اگر پوشش گیاهی مناسب باشد، فرسایش خاک صورت نمی‌گیرد. در حال حاضر علوفه‌ای که توسط باران و برف رشد می‌کند توسط چهارپایان خورده می‌شود، این چهارپایان خاک را خالی از پوشش گیاهی می‌کنند و زمینه‌ساز فرسایش می‌شوند. تنها راه کوتاه‌مدت برای کاهش فرسایش خاک این است که باید به خاک زمان استراحت داد تا تقویت شود.
کهرم خاطرنشان کرد: زیر جنگل‌ها آب‌انباری عظیم وجود دارد که با نابودی پوشش گیاهی جنگل‌ها علاوه بر از بین رفتن این منبع با ارزش و عظیم، خاک و حیات‌وحش کشور نیز نابود خواهد شد، باید هرچه سریع‌تر جلوی تخریب این جنگل‌ها گرفته شود. اگر مسئولان و دستگاه‌های ذی‌ربط تصمیم بگیرند، با پوشش‌های گیاهی جنگل‌ها کاری نداشته باشند، طبیعت به روزهای خوب خود بازخواهد گشت.
نابودی منابع طبیعی با بوته‌کنی بی‌رویه گیاهان
سرهنگ علیرضا طاهری، فرمانده یگان حفاظت اداره کل منابع طبیعی استان اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، درباره نابودی منابع طبیعی با بوته‌کنی بی‌رویه گیاهان خوراکی، اظهار کرد: فصل بهار آغاز رویش انواع گیاهان و بوته‌های خوراکی مانند کنگر و کرفس کوهی است اما بوته‌کنی بی‌رویه برخی افراد یکی از معضلات کنونی در عرصه‌های طبیعی استان است.
وی گفت: برای کنترل ریشه‌کنی این گونه‌های گیاهی، بازرسان منابع طبیعی با هماهنگی نیروهای انتظامی به‌طور شبانه‌روزی در حال گشت‌زنی هستند که با مشاهده تخلفات برای افراد خاطی پرونده تشکیل خواهد شد.
فرمانده یگان حفاظت اداره کل منابع طبیعی استان اصفهان خاطرنشان کرد: از تمام دوستداران طبیعت خواستاریم نسبت به قطع درختان جنگلی و دست‌کاشت و بوته‌کنی گیاهان خوراکی و دارویی احساس مسئولیت و حساسیت داشته باشند و در صورت مشاهده هرگونه تخلف، موارد را از طریق سامانه ۱۳۹ و ۱۵۰۴ به یگان حفاظت منابع طبیعی اطلاع‌رسانی کنند تا در اسرع وقت نیروهای یگان و نیروی انتظامی برای جلوگیری از اقدام سودجویان وارد عمل شوند.
نظر شما