به گزارش خبرنگار ایمنا، مزاج شناسی، علم گسترده‌ای است که کاربردهای جالبی برای تشخیص مشخصات فیزیکی و روحی هر فرد دارد و در تشخیص انواع بیماری‌ها و درمان آنها بسیار کارآمد است، هر غذایی که می‌خوریم، تأثیرات مهمی بر تمامی اعضای بدن ما می‌گذارد. با شناسایی مزاج خود می‌توانیم از خوردن غذاهایی که برای ما مشکل‌ساز می‌شوند، پرهیز کنیم و بر عکس، غذاهایی که برای ما مفید هستند و به ذخیره‌سازی بیشتر انرژی کمک می‌کنند را بشناسیم.
تاریخچه مزاج شناسی در طب سنتی
اواخر قرن نوزدهم میلادی دانشمندی به نام دسامبر در دایره المعارف صد جلدی پزشکی مقاله‌ای درباره مزاج نوشت. او در این مقاله از مزاج دموی، بلغمی، صفراوی و سوداوی صحبت کرد؛ اما درباره مزاج‌های گرم، سرد، تر و خشک که فهمی سخت‌تر داشتند، مطلبی ننوشت.
سقراط فیلسوف بزرگ یونانی، همه غذاها را در چهار دسته گرم، سرد، خشک و تر قرار می‌داد. او اعتقاد داشت که سلامتی و نبود بیماری به حفظ تعادل، بین این چهار دسته بستگی دارد. جالینوس دیگر حکیم بزرگ یونانی، با توجه به نظریات سقراط نظریه اخلاط اربعه را ارائه داد.
قرن‌ها بعد در ایران، ابن سینا یافته‌های دانشمندان قدیم، در این زمینه را منظم و کامل کرد و در کتابی به نام «قانون» آورد. او در این کتاب، ۹ نوع مزاج را تعریف کرد. این ۹ مزاج عبارت‌اند از سرد، گرم، خشک، تر، سرد و تر، سرد و خشک، گرم و تر، گرم و خشک و مزاج معتدل.
طبقه بندی غذاها برای انواع مزاج‌ها
به طور کلی طب سنتی، دلیل ایجاد بیماری‌ها را خارج شدن مزاج از حالت طبیعی می‌داند؛ مثلاً ابتلاء به روماتیسم را به غلبه مزاج بلغم در پا نسبت می‌دهد و کابوس شبانه را به غلبه مزاج سودا در سر. این موارد مبنای تجربی و پزشکی ندارد و یک دیدگاه تماماً فلسفی است.
متأسفانه امروزه اکثر مردم کشورمان به‌دلیل عدم شناخت مزاج خود، به‌صورت روزانه از مواد غذایی و نوشیدنی‌هایی استفاده می‌کنند که هیچ سازگاری با مزاج آنها ندارد و همین امر باعث شده این دسته از افراد یا در معرض ابتلاء به انواع و اقسام بیماری‌ها قرار داشته باشند یا به بیماری‌های مختلفی مبتلا شوند، به‌طور مثال امروزه به‌دلیل تبلیغات متعدد و ناصحیحی که درباره لزوم مصرف «ماهی» شده، اکثریت مردم تصور می‌کنند که اگر در هر هفته چند وعده از غذای خود را به ماهی اختصاص دهند، این امر باعث تضمین سلامت آنها می‌شود.
بین تمامی فاکتورهای سبک زندگی، رژیم غذایی به مراتب مؤثرترین و ساده‌ترین عاملی است که می‌تواند به طور کامل تحت کنترل افراد باشد، در حالت کلی دو مزاج ذاتی و ناشی از بیماری وجود داریم که در مفهوم با یکدیگر متفاوت هستند، در علم مزاج شناسی، تمامی مواد غذایی با توجه به اینکه گرم، سرد، تر یا خشک هستند، طبقه‌بندی می‌شوند. این طبقه‌بندی غذاها، به مزاج‌های مختلف و تأثیراتی که هر یک از این مزاج‌ها بر روی خلق و خو و شرایط فیزیکی فرد می‌گذارد، مرتبط است. برای مثال شیر، گرم و تر است. مرغ، گرم و خشک است. اگر مواد غذایی که منطبق بر مزاج شخص است، بیش از حد مصرف شود، برای مثال مزاج فرد سرد است و بیشتر، مواد سرد مصرف کند می‌تواند بر سلامت شخص تأثیر منفی بگذار.
چهار مزاج اصلی کدامند؟
اساس پیشگیری و درمان در طب سنتی بر اساس شناخت «مزاج های چهارگانه» است و در واقع هر فردی برای حفظ تندرستی خود همچنین برای درمان خود باید مزاج پایه و مزاج عارضی خود را بشناسد تا بتواند تغذیه و سبک زندگی خود را بر اساس آن تنظیم کند.
گرم و خشک
افراد با مزاج گرم و خشک، از نظر اسکلت بدنی، مفاصل درشت و محکمی دارند. دارای پوست خشک، موهایی زبر، کم‌پشت و چشمانی درشت هستند. افراد با مزاج گرم و خشک افرادی زیرک، سخاوتمند، رک گو، عاطفی، با حافظه قوی و اشتهای خوبند. این افراد زود عصبانی شده و از این شاخه به آن شاخه می‌پرند. آنها از نظر فعالیت فیزیکی بسیار فعال و از نظر فعالیت‌های ذهنی بسیار دقیق و منظم هستند. این افراد شرایط گرم و خشک را تحمل نمی‌کنند وپنج تا شش ساعت خواب روزانه برای آنها کافی است، افراد با این مزاج باید در روز، سه وعده غذا با حجم متوسط مصرف کنند.
گرم و تر
افراد دارای مزاج گرم و تر دارای بدن تنومند و پرگوشت، استخوان‌بندی درشت و عضلانی، پوست نرم و متعادل هستند، بدن آنها گرم و رنگ پوست آنها مایل به قرمز است، دارای موهای ضخیم، پرپشت و چرب هستند و مویرگ‌های آنها برجسته به نظر می‌آید. این افراد، شخصیتی متقاعدکننده، دوستانه، منعطف، بذله‌گو، خیالباف، عاطفی، شاد، جسورانه، هیجان زده و نگران دارند. همچنین حافظه و استقامت فیزیکی خوبی دارند و از نظر فعالیت بدنی فعال هستند. افراد با مزاج گرم و تر، تحمل شرایط گرم و مرطوب را نداشته و خواب آنها عمیق است، افراد. خانم‌ها با این مزاج، قاعدگی‌های دردناکی را تجربه می‌کنند، با این مزاج باید در روز، دو وعده غذا با حجم متوسط یا بزرگ مصرف کنند.
سرد و تر
افراد با مزاج سرد و تر از نظر استخوان‌بندی درشت و چاق بوده و استعداد اضافه وزن دارند. استخوان‌بندی آنها به درشتی افراد با مزاج گرم و تر نیست، بلکه ویژگی اصلی آنها افزایش توده چربی بدن و چاقی است. افراد با این مزاج دارای پوست سرد، مرطوب و نرم هستند، رنگ پوست آنها روشن است و موهایی نازک، روشن و چرب، چشم‌هایی درشت و تن صدای پایینی دارند. شخصیت این افراد آرام است و شنونده‌های خوبی هستند. از نظر احساسی، ترسو و خجالتی هستند اما اعتماد به نفس بالایی دارند. اشتهای آنها ثابت و معمولی است، می‌توانند وعده‌های غذایی خود را به راحتی حذف کنند و احساس تشنگی کمی می‌کنند. از نظر فیزیکی استقامت ندارند و فعالیت ذهنی آنها آهسته است. افراد با این مزاج، شرایط مرطوب و سرد را نمی‌توانند تحمل کنند، کم عرق می‌کنند، خواب آنها سنگین است و هشت ساعت یا ساعات بیشتری برای خوابیدن در روز احتیاج دارند، افراد با این مزاج می‌توانند در روز، دو وعده غذا با حجم متوسط مصرف کنند.
سرد و خشک
افراد با مزاج سرد و خشک، بدن استخوانی و باریک اندام، با مفاصل کوچک و لاغر دارند. دارای پوست سرد، خشک و بافت زبر هستند. موهایی نازک، زبر، تیره و خشک، چشم‌هایی کوچک و صدایی ملایم دارند اما سریع صحبت می‌کنند. افراد با مزاج سرد و خشک افرادی متفکر، اهل مدیریت و تفکر هنری، تحلیل‌گر و کمال‌گرا هستند. ترسو و مضطرب بوده و حافظه کوتاه مدت خوبی دارند. اشتهای آنها متغیر است. از نظر فعالیت‌های فیزیکی باثبات، مرتب، منظم و فعال هستند. از نظر روحی حالت بی‌قراری دارند و حساس و شکننده هستند. افراد با این مزاج دارای قدرت تصور بالایی هستند و شرایط سرد و خشک را نمی‌توانند تحمل کنند. زیاد عرق نمی‌کنند و تمایل به بی‌خوابی دارند. زنان با این مزاج، در طول دوره قاعدگی افسردگی را تجربه می‌کنند، افراد با این مزاج باید در روز، سه وعده غذا با حجم کم یا متوسط مصرف کنند
اهمیت فراگیری و شناخت مزاج
افراد برای مصرف گوشت ماهی باید به شرایط مزاجی، سنی، جنسی، زمان مصرف آن، گونه ماهی مصرفی و نوع پخت آن توجه داشته باشند، مثلاً ممکن است مصرف ماهی دریای شمال توسط یک خانم مسن با مزاج پایه بلغم در وعده شام نه‌تنها هیچ سودی برای او نداشته باشد بلکه باعث ابتلاء یا تشدید بیماری‌هایی با منشأ «سردی» در این فرد شود.
مواردی از این دست، اهمیت فراگیری و شناخت مزاج را گوشزد می‌کند، هر یک از مزاج‌های چهارگانه دم، صفرا، بلغم و سودا عبارتند از:
افراد دارای مزاج گزم و خشک؛ صفراوی
این افراد لاغراندام بوده و رنگ چهره متمایل به زردی دارند، تحمل گرما را نداشته و خواب کمی دارند، عطش زیاد و دهانی خشک دارند، زود عصبانی شده و زود آرام می‌شوند، افرادی پرجنب‌وجوش و پرانرژی هستند.
افراد دارای مزاج گرم وتر؛ دموی
افرادی هستند درشت‌اندام، دارای پوستی سرخ و سفید و موهایی پرپشت، تحمل گرما و سرمای زیاد را ندارند اما در کل تحمل سرما برایشان راحت‌تر است، انسان‌هایی شجاع و جسور و مهربان بوده و معمولاً پیشرو و رهبر گروه هستند.
افراد دارای مزاج سرد و تر؛ بلغمی
افراد چاق با پوست سفید و موهایی کم‌پشت هستند، کمتر تشنه می‌شوند و دهان مرطوبی دارند، افراد کم‌انرژی، صبور و آرام هستند.
افراد دارای مزاج سرد و خشک؛ سوداوی
افرادی لاغراندام و کم‌خواب، معمولاً با پوست تیره و خشک هستند، دقیق، منظم و محاسبه‌گر هستند. البته این خصوصیات کلی است و برای تشخیص دقیق‌تر حتماً در شهر محل سکونت خود به متخصص حاذق طب سنتی مراجعه کنید.
تدابیر خوردنی‌ها در تابستان برای انواع مزاج‌ها
۱- حکمای ایرانی بهترین خوراک های تابستانه را خوراک‌هایی می‌دانستند که ضمن برخورداری از اعتدال و لطافت و سبکی، طبعی سرد و تر داشته باشند تا بتوانند با اطفای حرارت و خنک کردن بدن، از آسیب‌های گرمی و خشکی مفرط هوا و تأثیر آن درافزایش تولید خلط صفرا جلوگیری کنند و محیط داخلی بدن را در حالت تعادل نگاه دارند.
۲- در تابستان، پرهیز از خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های گرم و خشک یا غذاهایی که تولید گرما یا خشکی در بدن می‌کنند لازم است؛ لذا باید مصرف انواع ادویه و فلفل، چربی‌ها، شیرینی‌ها، نمک، موز، خرما، کاکائو، انواع سس‌ها، سیر، خورش فسنجان، گوشت شتر، دم نوش های گرم (مانند نعناع، بابونه، اسطوخودوس) و … کاهش یابد.
۳- همچنین اجتناب از غذاهای سنگین و دیرهضم و خودداری از پرخوری نیز ضروری است زیرا همان گونه که گفته شد به سبب میل حرارت به ظاهر بدن و سردی باطن در تابستان، قوه هاضمه دچار سستی و کم توانی می‌شود و از پس هضم غذای دیرهضم یا زیاد برنمی آید. بنابراین، پرخوری از هر غذایی ممنوع است و غذاهای غلیظ و دیرهضم مانند انواع فست فودها، کله پاچه، هلیم، آش رشته، سرخ کردنی‌ها و غذاهای چرب، نیمرو و املت، سالاد اولویه، ماکارونی و لازانیا، ماهی به خصوص سرخ کرده آن، غذاهای دودی، و … بهتر است از فهرست اغذیه تابستانی خارج شوند.
۴- غذای تابستان باید هم بالطبع و هم بالفعل خنک باشد یعنی علاوه بر اینکه طبع خنکی دارد و در بدن ایجاد خنکی می‌کند؛ باید حرارت ظاهری آن نیز کم باشد ولذا باید مصرف غذاهای پخته در تابستان کاهش یابد.
۵- روغن‌های دارای طبع بسیار گرم مانند روغن کنجد و روغن حیوانی هم بهتر است در فصول سرد مصرف شوند.
۶- گوشت‌های گرم مانند گوشت شتر و گوشت‌های غلیظ مانند ماهی و گاو در تابستان مناسب نیستند. از گوشت‌ها می‌توان خروس و بزغاله مصرف کرد. ولی به علت عدم دسترسی، استفاده از گوشت گوسفند، با مقداری کمتر از فصول سرد (مثلاً هفته‌ای یکی دو وعده) همراه با ادویه مناسبی مانند گردغوره، سماق یا پودر تخم گشنیز بلامانع است.
۷- پس از صرف غذاهای چرب یا سنگین، کمی آبغوره، آبلیمو یا سرکه میل کنید.
عطش زیاد و مضرات نوشیدنی‌های بسیار خنک در تابستان
یکی از تأسف بارترین مناظر در تابستان، منظره سرکشیدن لاجرعه آب خنک (به خصوص آبی که در آن یخ انداخته باشند) یا شربت‌ها یا نوشابه‌های تگری!! از سوی افراد عطش زده و تشنه است.
با توجّه به حرارت زیادی که معده در هنگام عطش زیاد دارد، نوشیدن یک باره نوشیدنی‌های بسیار خنک، بسیار مضرّ و حتّی خطرناک است. این کار مثل آن است که روی یک ظرف چینی داغ، آب سرد بریزید. مشابه همان بلایی که سر ظرف چینی می‌آید بر سر معده شما نیز خواهد آمد. در این حالت معده دچار انقباض شدید می‌شود که این امر، ضعف معده و بروز مشکلات مختلف گوارشی را در پی دارد.
همچنین به دلیل تمایل شدید کبد به جذب آب، نوشیدنی مصرف شده توقف چندانی در معده نکرده بلافاصله وارد روده می‌شود که این مساله می‌تواند باعث بروز رفلکس پاراسمپاتیک شدید و حتی سنکوپ شود. نفوذ این آب سرد به اقصی نقاط بدن که به شدّت تمایل به آب دارند می‌تواند عوارض جبران ناپذیری داشته باشد. کبد چرب، یکی از ساده‌ترین عوارض چنین رفتاری است. ضعف قلب، ضعف اعصاب، بیماری‌های روماتیسمی، سینوزیت و انواع نزله ها، از دیگر پیامدهای این کار هستند.
برای پیشگیری از این عوارض، توصیه‌های زیر را رعایت کنید:
- از آب یا نوشیدنی‌های خنک استفاده کنید و نوشیدنی‌های بسیار سرد را کنار بگذارید. به ویژه از یخ برای خنک کردن نوشیدنی‌ها استفاده نکنید.
- به هنگام عطش، در نوشیدن عجله نکنید و آب را بسیار آرام و جرعه جرعه میل کنید. سعی کنید ابتدا آب را در دهانتان مزمزه کنید و سپس کم کم آن را فرو دهید.
- بین هر جرعه نوشیدن آب، کمی صبر کنید.
- زیاد خوردن آب، باعث رفع عطش نخواهد شد. بعد از مصرف یکی دو لیوان آب به روش صحیح، کمی صبر کنید، کم کم احساس عطش شما فروخواهد نشست.
- در هنگام ورود به خانه یا مکان‌های خنک دیگر، چند دقیقه در خنکی محل استراحت کنید تا ولع اولیه شما به آب، آرام بگیرد و سپس آب بنوشید.
- خوردن آب ناشتا علی العموم مطلوب نیست اما در ماه‌های گرم سال و به ویژه در افراد گرم مزاج، مصرف کمی آب خنک (و نه آب یخ و خیلی سرد) در صبح ناشتا اشکالی ندارد اگرچه مصرف شربت عسل و آبلیموی خنک بر آن ترجیح دارد.
- برای رفع عطش از آب یا شربت‌های طبیعی استفاده کنید و کبد تشنه را به امان جرعه‌های بیماری زای نوشیدنی‌های مصنوعی و کارخانه‌ای رها نکنید.
برخی نوشیدنی‌ها و خوراکی‌های مناسب این فصل عبارتند از:
- اجّاصیه (آلوبا): یعنی آش هایی که با آلوبخارا درست می‌شوند.
- رمّانیه (ناربا، اناربا): یعنی آش ها و پختنی هایی که در آن دانه انار، آب انار یا رب انار به کار می‌رود.
- سایر آش‌های خنک: مانند آش سماق، آش دوغ، آش گشنیز، آش گوجه، آش جو
- آب دوغ خیار؛ نان با کاهو و سکنجبین؛ نان با میوه‌هایی مانند طالبی، خربزه، گرمک و هندوانه.
- استفاده از آبغوره (بی نمک)، آبلیمو، سرکه، آلوبخارا، لیموعمانی، زرشک، گردغوره، سماق، پودر تخم گشنیز، کدو و … در طبخ یا هنگام مصرف غذاها.
- عرقیات خنک مانند عرق کاسنی (عرق کاسنی و شاهتره را به نسبت مساوی مخلوط کنید و در یخچال گذاشته به جای آب خوردن مصرف کنید. این کار، تشنگی را بسیار کم می‌کند.)، عرق بید و موارد دیگر.
- دمنوش های دارای طبع خنک مانند دمنوش بنفشه، عناب، زرشک.
- فواکه رطبه مزّ: یعنی میوه‌های تر میخوش (ترش و شیرین) مانند آلو، آلبالو، گیلاس و ریواس.
- سبزی‌های خنک مثل کاسنی، خرفه، گشنیز، اسفناج، کاهو و… و.
- دیگر خنکی‌ها مانند لعاب اسپرزه، لعاب بهدانه، خیار و تخم خیار، خرفه و تخم خرفه، هندوانه و آب هندوانه، تمبرهندی و… و.
- شربت انار؛ شربت غوره؛ شربت ریواس؛ شربت خاکشی، شربت عناب، شربت زرشک.
- شربت سکنجبین: دو قسمت عسل، دو قسمت عرق نعناع و یک قسمت سرکه انگور خانگی را با ۵ قسمت آب مخلوط کنید و صبح و شب نصف لیوان با نصف لیوان آب میل کنید. برای خنک شدن بیشتر این شربت، می‌توانید به جای آب از عرق کاسنی استفاده کنید و به هنگام نوشیدن، کمی تخم خرفه هم اضافه کنید. البته این نوشیدنی در کسانی که مشکل معده یا اعصاب دارند، گزینه مناسبی نیست.
- شربت آبلیمو: مقداری شکر را در ظرفی ریخته به اندازه‌ای آب لیموترش تازه (یا در صورت عدم دسترسی، آبلیموی خانگی) به آن اضافه کرده تا رویش را بگیرد. سپس ۲۴ ساعت در ظرفی دربسته و دمایی معمولی نگهداری کنند و بعد، صاف کرده با قدری دیگر آب لیموترش تازه، قوام بیاورند. این مایه شربت را در هنگام مصرف، با آب رقیق کرده بنوشند.
- شربت نارنج یا بالنگ: آب بالنگ یا نارنج را با دو سوم آن شکر روی حرارت ملایم قوام آورده موقع مصرف با آب رقیق کرده بنوشند.
- شربت سماق: ۴۰ گرم سماق را شب در ۴۰۰ گرم گلاب خیسانده صبح صاف کرده با ۴۰۰ گرم آب گلابی و ۲۰۰ گرم شکر قوام آورده به صورت رقیق شده با آب مصرف کنید.
- شربت آبغوره +ربّ انار: سه قسمت آبغوره بی نمک را را با دو قسمت رب انار خانگی مخلوط کرده چند دقیقه جوشانده در جای خنک نگهداری کنید. از این مخلوط هر شب سه قاشق غذاخوری تا نصف استکان را با یک استکان آب مخلوط و میل کنید.
نظر شما