به گزارش ایمنا شب یلدا یکی از مهم‌ترین جشن و آیین‌های کهن ایرانی است که در همه جای ایران جشن گرفته می‌شود و معمولاً در این روز خانواده‌ها و اقوام دورهم جمع شده و تا پاسی از شب یا حتی سحر به گفت‌وگو و شعر و داستان خوانی می‌پردازند.
یلدا یعنی چه؟
یلدا واژه‌ای سُریانی به معنای زایش و تولد است. سریانی زبانی است که در میان مسیحیان رواج داشته و در قرن چهارم تا هشتم میلادی، یکی از زبان‌های مهم ادبی در خاورمیانه بوده است.
ابوریحان بیرونی، دانشمند، تقویم شناس و گاه‌نگار، از شب یلدا با نام میلاد اکبر یاد می‌کند؛ و منظور از این نام را میلاد خورشید دانسته است. دقیقاً مشخص نیست که واژه یلدا چه زمان و چطور وارد زبان فارسی شده است، احتمالاً به دلیل نزدیکی فرهنگی میان مسیحیان و ایرانیان به‌ویژه پس از مهاجرت مسیحیان روم به ایران، واژه یلدا به فارسی راه پیدا می‌کند.
شب یلدا کی است؟
شب یلدا به زمان بین غروب آفتاب آخرین روز پاییز یعنی ۳۰ آذر تا طلوع آفتاب در نخستین روز زمستان یعنی اول ماه دی گفته می‌شود. شبی که تنها یک دقیقه طولانی‌تر از شب‌های دیگر سال است. هرچند امروزه برخی به‌اشتباه بر این گمان‌اند که مراسم شب چله برای رفع نحوست بلندترین شب سال برگزار می‌شود؛ اما می‌دانیم که در باورهای کهن ایرانی هیچ روز و شبی، نحس و بد یوم شناخته نمی‌شده است طبق برخی داستان‌ها یلدا جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولدشده، بوده است.
شب چله یعنی چه؟
شب چله همان شب یلدا است. ازآنجاکه فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز می‌شود به آن شب چله می‌گویند.
ایرانیان در قدیم دو موقع از سال را به نام چله می‌شناختند. چله تابستان که از تیر شروع می‌شد و چله زمستان از دی‌ماه. چله‌ها هرکدام به دو دوره تقسیم می‌شدند؛ چله بزرگ و چله کوچک. اول دی‌ماه تا دهم بهمن‌ماه که اوج سرما یخبندان است را چله بزرگ و از دهم بهمن‌ماه تا اول اسفند را چله کوچک می‌نامیدند.
تاریخچه شب یلدا
پیشینه یلدا به زمانه‌ای بسیار گذشته برمی‌گردد ولی مشخص نیست دقیق به چه زمانی متعلق است، تعدادی از باستان شناسان با توجه به ظروف سفالی با نقوش ماه‌های ایرانی مانند عقرب و قوچ هفت هزار سال پیش را برای تاریخ شب یلدا مطرح کرده‌اند، اما یلدا 500 سال پیش از میلاد به رسمیت شناخته‌شده و در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان واردشده است.
یلدا در ایران باستان
ایرانیان گاه شب یلدا را تا طلوع خورشید در دامنه کوه‌های البرز به انتظار باز زاییده شدن خورشید می‌نشستند؛ برخی در مهرابه‌ها به نیایش مشغول می‌شدند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب کنند و شب‌هنگام دعایی به نام نی ید را می‌خوانند که دعای شکرانه نعمت بوده است. روز پس از شب یلدا (یکم دی‌ماه) را خور روز (روز خورشید) و دی‌گان می‌خواندند و به استراحت می‌پرداختند و تعطیل عمومی بود چراکه مردم نمی‌خواستند احیاناً مرتکب بدی شوند، آیین مهر ارتکاب هر کار بد کوچک را در روز تولد خورشید گناهی بسیار بزرگ می‌شمرد. خور روز در ایران باستان روز برابری انسان‌ها بود؛ در این روز همگان ازجمله پادشاه لباس ساده می‌پوشیدند تا یکسان به نظر آیند و کسی حق دستور دادن به دیگری نداشت و کارها داوطلبانه انجام می‌گرفت نه تحت امر. در این روز جنگ کردن و خونریزی حتی کشتن گوسفند و مرغ ممنوع بود؛ ایرانیان در این شب باقی‌مانده میوه‌هایی را که انبار کرده بودند به همراه خشکبار و تنقلات می‌خوردند و دورهم گرد هیزم افروخته می‌نشستند تا سپیده‌دم بشارت روشنایی دهد زیرابه باور آنان در این شب تاریکی و سیاهی در اوج خود است.
شب یلدا و مسیحیت
مذاهب مختلف مسیحی، میلاد مسیح را روزهای نزدیک به یلدا برگزار می‌کنند. سال نو آن‌ها که در یازدهم دی‌ماه شروع می‌شود؛ نزدیک به شب یلداست. برخی از تاریخ‌پژوهان و باستان‌شناسان عقیده دارند که تقویم میلادی با اندک تغییراتی، ادامه میلاد خورشید بوده که بعدها آن را به میلاد مسیح نسبت داده‌اند، یعنی روز تولد خورشید همان میلاد مسیح بوده و بعدها به دلیل اختلاف در محاسبات تولد حضرت مسیح از یک دی‌ماه تغییریافته است.
آداب و رسوم شب یلدا
آتش روشن کردن در یلدا: ازآنجاکه آتش در دیدگاه گذشتگان نماد روشنی و خورشید بود و برخی آن را برای رفع تاریکی و نحسی اهریمن مفید می‌دانستند، برای فراری دادن تاریکی‌ها آتش روشن می‌کنند تا محفلی گرم در کنار یکدیگر ایجاد کنند
قصه‌خوانی و مثل گویی در شب یلدا: در شب یلدا خانواده‌ها دورهم جمع می‌شوند و به شعر و داستان خوانی بزرگ‌ترها گوش فرا می‌دهند. قصه‌هایی غیرواقعی که قهرمان آن‌ها پریان و دیوها و جانوران هستند. این داستان‌ها بسته به فرهنگ هر شهر یا استانی متفاوت است، به‌عنوان‌مثال قصه حسین کرد شبستری در میان آذربایجانی‌ها و داستان‌های شاهنامه در بین خراسانی‌ها رایج است.
فال حافظ و شاهنامه‌خوانی در شب یلدا: شاهنامه‌خوانی و فال حافظ در شب‌های یلدا یکی دیگر از سرگرمی‌هایی است که از دیرباز مرسوم بوده است، برای تفآل زدن به حافظ مخاطب نیت می‌کند و بزرگ مجلس که قرار است قال بگیرد از او می‌خواهد این جمله را با خود تکرار کند:ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی…
و سپس دیوان را بازکرده و غزل بالای سمت راست را خوانده چراکه جواب تفأل است اگر با وسط غزل مواجه شدند فال باید از ابتدای غزل یعنی صفحه پشت خوانده شود.پس‌ازاینکه غزل خوانده شد آن را تفسیر می‌کنند. چنانچه فال با محتوای مثبت از آب درآمد یعنی فال خوب است اما اگر منفی بود یعنی بد است البته ناگفته نماند تمامی غزلیات حافظ محتوایی روحیه‌بخش و عاشقانه دارند، شاهنامه‌خوانی هم که جز جدایی‌ناپذیرترین برنامه‌های شب یلدا است
چیدمان سفره شب یلدا: چیدن سفره شب یلدا با انواع خوراکی‌ها و تنقلات یکی از آیین‌های این شب به‌یادماندنی است که شامل آجیل‌های مخصوص و میوه‌هایی همچون انار و هندوانه و دیگر تنقلات است، درگذشته سفره‌ای با اسم میَزد پهن و از میوه‌های خاص خشک و تر و آجیل و یا به‌اصطلاح زرتشتیان لُرک در سفره استفاده می‌شده، از سایر اجزای سفره‌های قدیم یلدا می‌توان به عطردان، آتشدان، بخوردان و بَرسَم که ابزاری از جنس نقره و برنج برای دعاخوانی بود، اشاره کرد.
میوه های مخصوص شب یلدا
اصلی‌ترین میوه شب یلدا انار است که گذشتگان آن را مایه برکت و باروری می‌دانستند و این تفسیر را به خاطر دانه‌های زیاد آن مطرح کردند و همچنین رنگ قرمزی که دارد نماد خورشید و شادی است. انار در دین زرتشتی از مقدسات محسوب می‌شود و از درختان مینوی است و در مراسم دینی زرتشتیان از شاخه‌ها و میوه آن استفاده می‌شود.
هندوانه هم همانند انار از میوه‌های شب یلدا است، همان‌طور که هندوانه یک میوه تابستانی است بنابراین علاوه بر رنگ سرخش یادآور حرارت و گرمای تابستان و همچنین نماد خورشید است، البته از سایر میوه‌ها و مرکبات همچون پرتقال، سیب، خرمالو و یا حتی کدو تنبل و لبو هم استفاده می‌شود.
بیشتر بخوانید: هندوانه شب یلدا را چطور تزئین کنیم؟ + فیلم مراحل
آجیل ها و تنقلات شب یلدا
آجیل و تنقلات ازجمله مغز پسته، بادام، گردو، فندق، تخمه هندوانه، نخود برشته و شاهدانه و در کنار آن توت و انجیر خشک در سفره یلدا از شام مهم‌تر ازآنجاکه نگهداری طولانی‌مدت میوه‌ها درگذشته راحت نبود برای همین اقدام به خشک‌کردن آن‌ها می‌کردند، امروزه خوراکی‌ها و تنقلات دیگر ازجمله پشمک یا باسلق نیز در سفره شب یلدا بکار می‌رود.
آداب و رسوم شب یلدا در استان‌های مختلف
شب یلدا در کردستان: شه وی چله اصطلاح کردی شب یلدا است. در این شهر نان سنگک با دلمه خوشمزه برای پذیرای میهمانان تدارک می‌بینند و این امر به شکل یک رسم رایج در این شهر جاافتاده است. سنندجی‌ها چند ماه قبل از شب چله، خربزه‌های کوچکی را که از روستای سراب قامیش تهیه می‌شود را در تفاله سرکه می‌اندازند تا برای این شب کالَک تورش (خربزه ترش) که از اصلی‌ترین موارد سفره است را داشته باشند.
شب یلدا در استان آذربایجان (شرقی و غربی): در این خطه رسم است که خوانچه‌های مزین شده و پرزرق‌وبرق به خانه نامزد یا خانه تازه‌عروس می‌برند و در سینی‌های زیبا هندوانه‌ها را تزیین کرده و شال‌های قرمزرنگی در کنار آن می‌گذارند، در تبریز نیز در موسم یلدا «عاشیق ها» می نوازند. عاشیق ها خنیاگران محلی هستند که اشعار و موسیقی آنان برگرفته از موسیقی مردمی است.
شب یلدا در اصفهان: در اصفهان این شب به نام چله زری (مؤنث) نام‌گذاری شده ولی در شهرها و مناطق مختلف با رسم و رسومات این شب به عمو چله (مذکر) معروف است،اصفهانی‌ها سفره‌ای را بانام سفره شب چله پهن می‌کنند که در این سفره هندوانه را به دلیل کروی بودنش سمبل خورشید می‌دانند و آن را در سفره‌های خود جای می‌دهند.
یکی از بخش‌های این آیین در اصفهان قدیم پهن کردن لباس‌ها و رختخواب‌ها در هوای آزاد و درمقابل خورشید است که با این کار قصد داشتند به عمو چله و چله زری خوشامد بگویند. از دیگر رسوم به‌ویژه در اطراف اصفهان، پختن آش کدو بوده و معمولاً زیر کرسی می‌نشستند و در کنار بزرگان خانواده و فامیل چلسمه(آجیل و تنقلات) می‌خوردند و همدلی و رفع کدورت می‌کردند.
شب یلدا در کهگیلویه و بویر احمد: بستگان دورهم جمع می‌شوند تا کهن‌سال‌ترین فرد فامیل برای آن‌ها متیل بخواند. متیل به قصه‌ای بلند و افسانه‌ای که توسط فرد حفظ‌شده، می‌گویند. آن‌ها برای اینکه زمستان پر بارش و برفی داشته باشند آش‌های محلی مانند دووا و شیر برنج می‌پزند. آن‌ها رسمی به اسم کاسه بهره دارند که طبق آن برای همسایه‌های فقیر غذا می‌برند.
شب یلدا در مازندران: مازندرانی‌ها در شب چله به منزل بزرگ‌ترها می‌روند و در دورهمی‌های خود به خوردن خوراکی و میوه‌های مخصوصی چون انار و هندوانه و ازگیلمی‌پردازند، فردوسی خوانی می‌کنند و فال حافظ می‌گیرند، شب را با شنیدن داستان‌ها و صحبت‌های بزرگ‌ترها صبح می‌کنند و اعتقاددارند که صبح شب یلدا خورشید به تاریکی و سیاهی پیروز شده است.
شب یلدا در استان فارس: مردم شیراز سفره شب چله را همانند سفره نوروز رنگین می‌کنند.آن‌ها سردی‌جات ازجمله مرکبات و هندوانه را برای افراد سردمزاج و خوراکی‌های گرم ازجمله خرما و رنگینک را برای افراد با مزاج گرم آماده می‌کنند. خواندن شعرهای حافظ یکی از رسم‌های جدانشدنی برای شیرازی‌ها است.
شب یلدا در همدان: فال سوزن یکی از رسوم همدانی‌ها در شب یلدا است به این صورت که همه دورهم می‌نشینند و پیرزنی به‌صورت مداوم شعر می‌خواند و دختر کوچکی هم بعد از تمام شدن هر شعر به یک‌تکه پارچه آب نخورده و نبریده سوزن میزند و شعرهای پیرزن بنا بر ترتیب نشستن مهمان‌ها فال آن‌ها می‌شود، در شهرهای ملایر و تویسرکان معمولی‌ترین خوراکی‌های موجود مانند کشمش و گردو و مویز خورده می‌شود.
شب یلدا در کرمانشاه: قصه‌هایی همچون حسین کردشبستری، رستم و سهراب، شیرین فرهاد و اشعاری از شامی کرمانشاهی در مجالس مردم کرمانشاه خوانده می‌شود و با خوراکی‌هایی مانند مشکل‌گشا، آجیل، کاک، راحت‌الحلقوم، نان برنجی و شیرینی محلی نان‌پنجره‌ای از مهمانان پذیرایی می‌شود. فال گرفتن یکی از عادات زیبای کرمانشاهی است که با اتکا به اعتقادات خود رهنمودهای آن را چراغ روشنی برای حل مشکلات خود قرار می‌دهند.
شب یلدا در گلستان: مردم گلستان دوره یک کرسی جمع شده و نقل اندازی می‌کنند، نقل اندازی همان تعریف کردن داستان‌های شفاهی یا همان مثل‌گویی است. شیرینی‌هایی همچون کَسمَک و مَت و همچنین کندس، لیمو، پرتقال و ولیک سفره شب یلدا را در خانه گلستانی‌ها رنگین می‌کند.
شب یلدا در خراسان جنوبی: یکی از آیین‌های شب یلدا در خراسان جنوبی مراسم کف‌زنی است، در این مراسم اقدام به خیساندن ریشه گیاهی به اسم چوبک در آب می‌کنند و بعدازاینکه چند بار آن‌را جوشاندند داخل ظرف بزرگ سفالی به اسم تغار می‌ریزند و جوانان و مردان طایفه با دسته چوب‌های نازک درخت انار مایع به‌دست‌آمده را هم زده تا به حالت کف درآید، جوانان پیش از اینکه کف را برای خوردن آماده کنند با مالیدن آن به سروصورت همدیگر شادی می‌کنند. توجه داشته باشید برای اینکه از این ماده کف خوبی به دست آید بایستی این کار را در محیط سرد انجام داد. در آخر کفی که به دست آمد را با شیره شکر مخلوط و آماده خوردن کرده و نهایتاً با پسته و مغز گردو تزیین‌شده و برای پذیرایی مهمانان بکار می‌برند.
شب یلدا در قزوین: اهالی این شهر قبل از هر چیزی به دیدوبازدید می‌پردازند و به دیدار بزرگ‌ترهای فامیل رفته و برایشان میوه‌های سرخ‌رنگ خشک‌شده که شب چره نام دارند می‌برند چراکه این کار ازنظر آن‌ها شگون دارد، مردم قزوین در این شب با درست کردن سبزی پلو و ماهی دودی شب طولانی خود را به اولین صبح زمستانی می‌رسانند، بانوان سالخورده قزوین ای بر این باورند که اگر ننه سرما در این شب گریه کند باران می‌بارد و چنانچه پنبه‌های لحاف بیرون بریزد برف می‌بارد و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود از آسمان تگرگ می‌ریزد.
بردن شب یلدایی برای تازه‌عروس‌ها
تازه‌عروس‌ها شب یلدا را یکی از خاص‌ترین شب‌ها برای خود می‌دانند چراکه در این شب مراسم دل‌نشین و جذابی برای عروس خانم‌ها برگزار می‌شود و هدایایی زیبا از طرف خانواده داماد برای تازه‌عروس‌ها تدارک دیده می‌شود و به نیت میهمانی و شب‌نشینی به خانه عروس می‌روند و خانواده عروس نیز آماده میزبانی و پذیرایی از خانواده داماد می‌شوند.
رسم و رسوم شب یلدای عروس ریشه مشترکی در بین ایرانیان دارد و کلیات یکسانی دارد اما نسبت به فرهنگ هر منطقه در خرید هدایا اختلاف‌سلیقه وجود داشته و این هدایا گاهی کم‌وزیاد می‌شود.
لیست هدایای شب یلدایی عروس
- میوه‌های متنوع تزیین‌شده و انواع آجیل در ظروف فانتزی و تزیینی یکی از مهم‌ترین و ثابت‌ترین بخش طبق هدیه است.
- کله‌قند، نقل و نبات و شیرینی‌های متنوع که نماد شیرین‌کامی و برکت است همیشه در طبق گنجانده می‌شود.
- یک قواره پارچه خوش‌طرح و رنگ
- کیف و کفش و لباس زمستانی
- قطعه‌ای طلا
- یک جلد دیوان حافظ
در صورت آشنا نبودن باسلیقه عروس هدایای نقدی نیز می‌توان به‌جای خرید لوازم داخل طبق گذاشت.
شعر شب یلدا
شاعران مشهور ایران از دیرباز و با آرایه‌های مختلف در شعرهای خود از شب یلدا استفاده کردند
باد آسایش ، گیتی نزند بر دل ریش / صبح صادق ندمد تا شـب یلدا نرود
سعدی
شب هجرانت ای دلبر ، شـب یلداست پنداری / رخت نوروز و دیدار تو عید ماست پنداری
اوحدی مراغه‌ای
صحبت حکام ، ظلمت شب یلداست / نور ز خورشید خواه، بو که برآید
حافظ
با زلف تو قصه ایست ما را مشکل / همچون شب یلدا به درازی مشهور
عبید زاکانی
شام هجران تو تشریف به هر جا ببرد / در پس و پیش هزاران شب یلدا ببرد
وحشی بافقی
من از روز جزا واقف نبودم / شب یلدای هجران آفریدند
فروغی بسطامی
دور است کاروان سحر زینجا / شمعی بباید این شب یلـدا را
پروین اعتصامی
شعر شب یلدا نظر به روی تو هر بامداد نوروزیست / شـب فراق تو هر شب که هست یلداییست
سعدی
نظر شما