به گزارش ایمنا و بر اساس چکیده یک مقاله، یکی از مشکلات عمده زندگی شهری بشر امروزی، سرسپردگی بیش از حد به حرکت سواره و در نتیجه غفلت از حرکت پیاده و ساماندهی فضاهای آن است. فضاها و عرصه‌های عمومی یکی از عناصر ضروری و اساسی زندگی روزمره شهری و مهمترین بخش شهرها به شمار میرود. یکی از تحولات اخیر در گرایش‌های جدید شهرسازی جهان، توجه به حرکت پیاده و نیازهای آن به عنوان یک موضوع فراموش شده مهم شهری است. امروزه تاکید بیش از حد بر حرکت سواره و رفع مسایل مختلف آن و غفلت از ساماندهی و برنامه‌ریزی برای حرکت پیاده، یکی از نقایص شهرسازی معاصر محسوب می‌شود.
در دو سه دهه اخیر، در نتیجه اوج گیری و حاد شدن مشکلات شهری مانند آلودگی محیط، دشواری رفت وآمد، ناامنی راه‌ها، انحطاط مراکز تاریخی شهرها، افت کیفیت فضاهای شهری، افول ارزش‌های بصری و به طور کلی افول کیفیت پایداری در تمامی ابعاد آن، واکنش گسترده‌ای بر ضد سلطه حرکت موتوری و کاهش تحرکات پیاده در جهان به وجود آمده است.
جنبش گسترش فضاهای پیاده، نه تنها سیمای کالبدی شهرها را عوض کرده، بلکه تغییرات نوینی در کیفیت زندگی شهری و رفتار اجتماعی و فرهنگ مردم به وجود آورده است. همچنین الگوها و روش‌های جدیدی برای رفع مسایل شهری ارایه داده که باعث تحولی عمیق در نظریه‌ها و روش‌های شهرسازی، شده است.
حرکت پیاده طبیعی‌ترین، قدیمی‌ترین و ضروری‌ترین شکل جابجایی انسان در محیط است و پیاده‌روی هنوز مهمترین امکان برای مشاهده مکان‌ها، فعالیت‌ها و احساس شور و تحرک زندگی و کشف ارزش‌ها و جاذبه‌های نهفته در محیط است. روند رو به رشد جمعیت و شهرنشینی و بروز مشکلات متعدد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی از یکسو و ناکارآمد بودن شیوه های مدیریت شهری در غالب اجرای پروژه‌های کم بازده و بلندمدت با هزینه‌های گزاف از سوی دیگر، در سال‌های اخیر بیش ازپیش رضایت نداشتن شهروندان را در پی داشته و موجبشده تا در زمینه شهرسازی، نیاز به ایده های مدیریتی خلاقانه و کارآمد با قابلیت دستیابی به جلب رضایت شهروندان در مدت زمان کمتر و همچنین با هزینه های کمتر احساس شود.
در سال‌های اخیر شیوه مداخله نوینی در فضاهای شهری تحت عنوان" شهرسازی تاکتیکی" توسط مایک لیدون و همکارانش مطرح شده است که هدف اصلی آن پاسخگویی به نیازهای شهروندان در فضای شهری و دستیابی به نتایج و تأثیرهای قابل توجه در شهر در کوتاه‌ترین زمان ممکن است، این فرآیند غالباً از طریق مداخلات کوچک مقیاس و طراحی و اجرای پروژه‌های شهری در سطح محله‌ها و واحدهای همسایگی صورت می‌گیرد و آنچه مسلم بوده این است که این قبیل اقدامات و مداخلات کوچک مقیاس در فضاهای شهری نه تنها بر مبنای اصل مشارکت مردمی و جلب رضایت شهروندان صورت می‌گیرد، بلکه مشارکت ساکنان به گونه ای خواهد بود که به طور مستقیم در فرآیند طراحی و اجرای پروژه‌ها دخیل شده و به عنوان اولین ذی نفعان این پروژه‌ها از نتایج آن بهره‌مند می‌شود.
مبانی نظری
معابر پیاده یا پیاده‌راه‌ها، معابری با بالاترین حد نقش اجتماعی است که در تسلط کامل با عابر پیاده بوده و تنها از وسایل نقلیه موتوری به منظور سرویس دهی به زندگی جاری در معبر استفاده می‌شود. این معابر می‌توانند به صورت کوچه، بازار، بازارچه، مسیری در میدان، پارک یا فضای یک مجتمع شکل بگیرند. پیاده‌راه‌ها با از میان بردن ترافیک عبوری سواره در بخشی از شهر ایجاد می‌شود و به دلایل معمارانه، تاریخی یا تجاری شکل می‌گیرد.
پیادهراه ها، محل حضور همه شهروندان و مشارکت در زندگی جمعی آنان است، این فضاها در مقیاس همه شهر عمل کرده و پذیرای گروه های مختلفی از شهروندان است، پیاده راه ها علاوه بر نقش ارتباطی و دسترسی، مکانی امن و راحت برای تماس اجتماعی، فرهنگی، تماشا و ... فراهم می آورد، در پیاده راه ها، آزادی عمل انسان پیاده برای توقف، مکث، تغییر جهت و تماس مستقیم با دیگران بسیار زیاد است؛ از این رو شهروندان به تدریج به حضور در شهر و انجام فعالیت های مدنی عادت کرده و زمان بیشتری را در فضاهای شهری می گذرانند و این به نوبه خود به بهبود و ارتقاء فرهنگ و عادات شهرنشینی؛ از جمله رعایت حقوق دیگران و احساس مسئولیت در برابر جامعه کمک می کند که به خصوص برای جوانان و کودکان می تواند نمونه زنده آموزشی محسوب شود.
مناطق شهری متعلق به بشر است، نه اتومبیل ها و پروژه های بزرگ ساختمانی، به عبارت دیگر محیط متناسب با مقیاس انسانی، محیطی است که با مقیاس و گام های افراد پیاده و نه با سرعت تند حرکت وسایط نقلیه موتوری تنظیم شده باشد. برای ایجاد فضاهایی که دارای شخصیت پیاده اند، لازم است به نوع رفتارهایی که از فرد پیاده حادث می شود، توجه کرد و به بررسی و شناخت حالات روانی و پدیده پیاده روی از سوی اشخاص پرداخت پیاده روی و راه رفتن های هدفمند، سرگردان و ادراکی، توجه ویژه داشت.
مؤلفه های تأثیرگذار بر کیفیت فضایی پیاده راه ها
سرزندگی اولین مولفه تأثیرگذار بر کیفیت فضایی پیاده راه ها است ، شاید بتوان تنوع و فعالیت‌پذیری را به عنوان دو مؤلفه تأثیرگذار در سرزندگی فضاهای شهری دانست. یکی از راه‌های رسیدن به تنوع، به کار گرفتن نمادهای شهری است که بر گرفته از کالبد موجود و ارزش‌های بافت تعریف می شود، که به خوانایی مسیر افزوده و آن را به نماد تبدیل می کند. از دیگر عوامل سرزندگی و تنوع پیاده راه‌ها، ایجاد کاربری های متنوع و متناسب با هر سکانس پیاده راه‌ها، استقرار کاربری‌های خدماتی که تداوم حضور شهروند را در پی دارد و همچنین استقرار کاربری های اوقات فراغت، تنوع مبلمان در طول مسیر و هماهنگی روشنایی مسیر بدنه ها و تأکید روشنایی روی عناصر و بناهای شاخص است.
از آنجایی که فعالیت ها و کنش های متفاوت به راحتی براساس نیاز، زمان و ... تغییر می کنند، در طراحی پیاده بایستی از انعطاف مناسب برخوردار باشند. گوناگونی)تنوع( تجربه فضا دلالت بر ویژگیهای محیطی مکانهایی می کند که واجد فرم ها، استفاده ها و معانی گوناگون باشند؛ کاربری های متنوع جاذب با تأمین و تولید جریان های حرکت پیاده، در فضای پیاده راه این کیفیت را فراهم می آورند. در این راستا، فعالیت های اختیاری و تفریحی، بخش قابل توجه ای از فعالیت های اجتماعی را باید در پیاده راه ها در بر گیرند که در شکل گیری این مفهوم در این فضا بایستی دقت لازم به عمل آید.
عتمل دوم تاثیر گذار نفوذپذیری است به این معنی که فقط مکان هایی که برای مردم قابل دسترسی باشند، به آن ها حق انتخاب می دهند. از آنجا که نفو ذپذیری یکی از عوامل اساسی در دستیابی به مطلوبیت است، باید در اولین مراحل طراحی پیاده راه ها مورد توجه قرار گیرد. یک عنصر کلیدی در مورد قلمروی عمومی، قابلیت نفوذپذیری و دسترسی است. این ماهیت نوعی قدرت از طریق کنترل فضا و دسترسی به آن است. نیروهای مختلفی در جامعه به صورت هدفمند قابلیت دسترسی را برای کنترل محیط های ویژه و اغلب برای محافظت از سرمایه گذاری ها کاهش می دهند. به منظور رسیدن به نفوذپذیری در مسیر پیاده راه ها، ایجاد امکان رابطه متقابل بصری بین مسیر و بدنه است. محور پیاده باید تا حد امکان بدون اختلاف سطح و مانع، کلیه فعالیت ها و کاربری های متنوعی که در مقطع خیابان یعنی نزدیکترین مکان در خط دید وجود دارند را به هم متصل کرده و با ایجاد تمایزات بصری، وحدت و پیوستگی مسیر را القا کند. دسترسی را می توان مهمترین عنصر، خصوصیت و اساسی ترین عملکرد پیاده راه دانست.مقیاس پیاده از جمله شاخص هایی است که فضا را ملموس تر و قابل باورتر می سازد و زمینه را برای بروز تعاملات اجتماعی بیشتر فراهم می کند. این مهم در کنار رعایت اصل ارتباطات فضایی در پیادهراه ها امکان اتصال و ارتباط فضاها و فعالیت های شهری را به یکدیگر فراهم می کند. فضاهای شهری دارای اتصال و ارتباط فضایی مستحکم و به نوعی زمینه ساز و پشتیبان بروز فعالیت های شهری مستمر در مقیاس عملکردی پیاده است.
خوانایی سومین عامل است به طور معمول، بخشی از درجات حق انتخابی که به وسیله یک مکان عرضه می شود با میزان خوانایی آن ارتباط پیدا می کند؛ یعنی مردم تا چه حد می توانند به فهم یا درک آن مکان نائل شوند. پیاده روها عرصه های عمومی هستند که می توانند گزینه های متنوعی را برای ارتقای کیفیت زندگی مردم به آن ها عرضه دارند. اما مردم موقعی می توانند از منافع گزینه هایی که آن کیفیت را عرضه می دارند، بهره مند شوند که بتوانند سازمان فضایی و آنچه را که در آنجا می گذرد، درک کنند. پاکیزگ و زیبایی در محیط پیاده راه، امکان حضور پذیری و استفاده از فضای آن را افزایش خواهد داد و در انتها پیاده راه باید با ایجاد احساس نظم بین اجزا، آن را به عنوان فضایی متناسب به بیننده عرضه کند؛ به عبارت دیگر باید فضای پیادهراه واجد کیفیت تناسبات بصری باشد.
چهارمین عامل ایمنی و امنیت است بطوری که حضور فعال مردم در شهر از عوامل افزایش ایمنی و امنیت در فضاهای شهری به حساب می آید که برای تداوم و بقای حیات آن، ایمنی و امنیت بسیار مؤثر است که در صورت نبود آن، کیفیت شهر افت کرده و معنای شهریت از بین میرود. در پیاده راه ها، شهروندان پیاده باید همواره در مقابل خودرو و موتور سیکلت ایمن بوده و تردد این گونه وسایل شدیدا کنترل شود.
شهرسازی تاکتیکی
در واقع شهرسازی تاکتیکی را می توان واکنشی انتقادی به شیوه های شهرسازی مرسوم گذشته دانست، در این شیوه نوین علاوه بر این که به شهروندان اجازه احیا، باز طراحی و برنامه ریزی مجدد بی واسطه در فضاهای عمومی داده می شود، برای کارآفرینان، دولت ها مؤسسات غیرانتفاعی، سازمان های حمایتی و ارگان ها نیز این امکان را فراهم می کند تا عملکرد خود را در این زمینه بیازمایند و در مشارکت با شهروندان به اهداف خود در کوتاه ترین زمان ممکن، از کم هزینه ترین راه ها و به سادگی دست یابند.
در شهرسازی تاکتیکی بهبود قابلیت زندگی در شهرها و شهرستان ها در خیابان، بلوک و با مقیاس ساختمان آغاز می شود، اگرچه این در حالی است که اقدامات بزرگ مقیاس نیز در حوزه شهرسازی جایگاه خود را دارند و پیشرفت های کوچک مقیاس به طور فزاینده ای به عنوان راهی برای بروز سرمایه گذاری های قابل توجه دیده می شوند.
شهرسازی تاکتیکی را باید رویکردی دانست با پنج ویژگی، شامل اندیشه، ارائه راه حل های محلی برای چالش های برنامه ریزی محلی، الزامات کوتاه مدت و انتظارات واقع بینانه، توسعه سرمایه اجتماعی میان شهروندان و ارگان های سازمانی در بین مؤسسات دولتی و خصوصی، غیرانتفاعی و اجزای تشکیل دهنده خود می شود.
مفهوم شهرسازی تاکتیکی را می توان به عنوان یک فرایند پایین به بالا که با ابتکار عمل از سوی شرکت کنندگان عمومی شروع می شود، دانست. که مفهومی مستقل از شیوه پیشین است که از طریق تشریفات رسمی وجود داشته است؟ با این حال، وقتی قرار است فرصت های برابر برای طیف گسترده تری از مردم به جهت شرکت کردن در تصمیم های عمومی ایجاد شود؛ در بسیاری از فرآیندهای برنامه ریزی شهری مثبت و با عملکردی باز، گرایش به اعمال یک نظرسنجی ویژه از مردم وجود دارد مردمی که تحصیل کرده اند، علاقه مند به بررسی مشکلات شهری هستند و مهمتر از همه زمان کافی دارند. پیدا کردن راهی برای به کارگیری نیروی جوان، پیر، افراد دارای حق رأی و داوطلب؛ کار ساده ای نیست.
نتایج
این مراحل اجرایی شهرسازی نشان از مشارکت گام به گام شهروندان در تمامی مراحل دارد. در مقوله مدیریت شهری در ایران با سابقه ای نزدیک به صد سال و امر برنامه ریزی و توسعه شهری با سابقه ای 60 ساله در جهت ساماندهی امور شهری در ابعاد مختلف حیات شهری به منظور انجام فعالیت ها با توجه به ساختار سیاسی تمرکزگرا تحولات چشمگیری اتفاق افتاده است.
مشارکت نکردن مردم و نهادهای مردمی در امر برنامه ریزی، توسعه و مدیریت شهری همواره به عنوان چالش جدی و یکی از عوامل تحقق نیافتن طرح ها به شمار آمده است. در سال های اخیر در ایران سخن از مشارکت شهروندان در تمامی امور مطرح است؛ اما متاسفانه علی‌رغم تلاش های صورت گرفته در این باب، تاکنون هیچ نتیجه قابل توجهی از پروژه های مشارکتی به معنای واقعی مشاهده نشده است. با صراحت می توان اظهار داشت که تلاش هایی که در سال های اخیر در موضوع افزایش مشارکت شهروندان در پروژه های شهری صورت گرفته، در همان گام نخست و مرحله شعاری باقی می ماند و اساسا هدف اصلی مدیران و برنامه ریزان شهری، نگاهی ابزاری به مطرح ساختن عنوان مشارکت است که در جهت تامین منافع عمده برنامه ریزان و کارفرمایان از آن استفاده می شود.
نتیجه گیری و پیشنهادات
شهر تاریخی اصفهان با توجه به دارا بودن ویژگی هایی از جمله؛ بافت فرهنگی_اجتماعی متنوع، وجود فضاهای طبیعی مانند زاینده رود و مادی‌ها و بیشه ها، وجود بافت و ابنیه تاریخی، همواره در دوران مختلف، به ویژه در دوران صفوی، به عنوان شهری انسان مدار و مردم دار به شمار می رفته است.
در دوره صفوی با پایتخت شدن شهر اصفهان و شکل گیری باغشهر و به دنبال آن ایجاد فضاهای شهری مانند میدان نقش جهان، خیابان چهارباغ، محور طبیعی زاینده رود و مادی ها، این شهر به یکی از زیباترین شهرهای جهان تبدیل شد. خیابان چهارباغ، از دوران شکل گیری آن در عهد صفوی تا دوران معاصر، همواره به عنوان یک تفرجگاه مردمی و فضای شهری مردمی بوده است.
این فضای شهری کانونی برای گردهمایی مردم و برگزاری آیین های مختلف ملی و دینی آن ها در دوران مختلف بوده است. از بررسی های صورت گرفته در این پژوهش این نتایج حاصل می شود که شهرسازی تاکتیکی در عصر حاضر و با توجه به شرایط نامساعد مشارکت مردم در اصفهان، می تواند نقطه عطفی در تلاش به جهت رشد و توسعه زمینه های مشارکت مردمی در پروژه های شهری را فراهم آورد و موجب افزایش رضایتمندی شهروندان از مشارکت و حضور فعال آنان در حوزه شهرسازی شود و به تحقق خواسته های سازمان های ذی‌نفع، ارگان ها و ساکنان محله ها در بافت های مختلف شهری بیانجامد.
به علاوه با توجه به زمینه های فرهنگی در اصفهان، امکان رشد و توسعه شهرسازی تاکتیکی و مشارکت مردم با توجه به پیشینه فرهنگی آنان بیشتر خواهد بود که می توان در آینده تاثیرات متقابل فرهنگ و شهرسازی تاکتیکی را مورد بررسی قرار داد. پیشنهاداتی که با توجه به مشارکت مردم در این زمینه می توان عنوان کرد شامل ساخت بلوک های برتر، پارکینگ دوچرخه غیررسمی، باغ سازی گوریلا، اصلاح موانع، استفاده بسیار از صندلی ها، از میان بردن آگهی ها، ایجاد محل های اجتماع موقتی، باز زنده سازی و رونق در محوطه ها، خرده فروشی های موقتی، ماشین های فروش غذا، فروشندگان سیار، چادر زدن، سنگفرش کردن پارک ها، خیابان های باز، مکان های مخصوص بازی، کافه های موقت خیابانی، پارک های سیار و کوچک، برگزاری مراسم های دینی و مذهبی، برگزاری جشن ها و مراسم ها در طول سال، برگزاری تمامی فعالیت ها در ساعات مختلف شبانه روز است.
مقاله از: شبنم سالم دهقان و امین زینل همدانی دکتری حمل و نقل شهری(کارشناس حمل و نقل شهری)
نظر شما