به گزارش خبرگزاری ایمنا، همه انسان‌ها زندگی خود را از یک سلول به نام زیگوت یا تخمک بارورشده شروع می‌کنند، زیگوت تقسیم می‌شود و سلول‌های بنیادی را تولید می‌کند که به سلول‌های تخصصی تمایز می‌یابند.
اگر بدن انسان را مانند یک ساختمان در نظر بگیریم، سلول‌های بنیادی حکم آجرها و پایه و اساس را دارند؛ این سلول‌ها اجزایی هستند که می‌توانند برای نواحی مختلف بدن، سلول‌های خاص همان ارگان را به وجود بیاورند، به طوری که تحت شرایط مناسب در بدن یا آزمایشگاه، سلول‌های بنیادی تقسیم می‌شوند و سلول‌های دیگری به نام سلول‌های دختر را تشکیل می‌دهند.
سلول‌های دختر به سلول‌های بنیادی جدید یا سلول‌های تخصصی (تمایزیافته) با عملکرد خاص مانند سلول‌های خونی، سلول‌های مغزی، سلول‌های ماهیچه‌ای قلب یا سلول‌های استخوانی تبدیل می‌شوند.
در بدن هیچ سلول دیگری به‌جز سلول بنیادی توانایی تولید انواع سلول‌های جدید را ندارد. به علاوه سلول‌های بنیادی تنها سلول‌هایی هستند که می‌توانند به‌طور نامحدود تکثیر شوند و با ایجاد سلول‌های تخصصی به ترمیم سلول‌های آسیب‌دیده کمک کنند، در واقع توانایی خودنوزایی و تکثیر و توانایی تمایز و تبدیل به انواع سلول‌های بافت‌های مختلف دو ویژگی اصلی سلول‌های بنیادی است که موجب تمایز و برتری این سلول‌ها نسبت به سایر سلول‌های زنده بدن شده است.
لازم به ذکر است سلول‌های بنیادی به چهار دسته اصلی جنینی، بزرگسالان، خون‌ساز و القایی تقسیم می‌شوند که بسته به بیماری می‌توان از هریک استفاده کرد با این حال سلول‌های بنیادی جنینی بند ناف علاوه بر دسترسی آسان‌تر توان درمانی بالاتری نیز دارند، به طوری که این سلول‌ها می‌توانند به انواع مختلفی از سلول‌ها عصبی، خونی، غضروفی و ماهیچه‌ای تبدیل شوند.
در حال حاضر، متخصصان خون و آنکولوژی از این سلول‌ها برای کنترل یا درمان سرطان‌های خون و اختلالات خونی استفاده می‌کنند. با این حال، محققان معتقدند که Stem cells پتانسیل درمان بیماری‌های دیگری را نیز دارد. در این راستا نگار آقاجانی، دبیر علمی سلول‌ها بنیادی پژوهش‌سرای شهید شهریاری (استان اصفهان) به گفت‌وگویی صمیمانه با خبرنگار ایمنا نشسته است که در ادامه مشروح آن را خواهید خواند:
ایمنا: سلول‌های بنیادی پتانسیل درمان چه بیماری‌هایی را دارند؟
آقاجانی: سلول‌های بنیادی با کمک دو ویژگی برتر خود یعنی توانایی تکثیر و توانایی تمایز، می‌توانند انقلابی جدید را در علم پزشکی رقم بزنند و پزشکی بازساختی را جایگزین روش‌های رایج درمان کنند، چراکه این سلول‌ها علاوه بر تولید بافت جدید توانایی ترمیم کامل بافت‌های آسیب‌دیده را نیز دارند، به علاوه با کمک سلول‌های بنیادی می‌توان در فضای آزمایشگاهی اندام‌هایی را ساخت و جایگزین اندام آسیب دیده کرد.
بیماری‌های خونی بدخیم، خونی غیربدخیم، نقص ایمنی، سرطان‌های حاد و تومورهای جامد اصلی‌ترین بیماری‌های قابل درمان با سلول‌های بنیادی است. کم‌کاری مغز استخوان، بیماری‌های متابولیکی، اوتیسم، فلج‌مغزی، آلزایمر، پارکینسون، اختلالات پلاسما سل، دیابت، مشکلات نخاعی، سکته‌های قلبی، بیماری‌های کبدی، اختلالات عضلانی، ناهنجاری‌های ارثی گلبول قرمز و کم‌خونی داسی شکل از دیگر بیماری‌های سخت قابل درمان با سلول‌های بنیادی است، به علاوه این سلول‌ها در حوزه درمان‌های زیبایی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
درمان بیماری آلزایمر، بیماری‌های پروانه‌ای و پارکینسون سه بیماری هستند که در حال حاضر برای درمان آن‌ها با کمک سلول‌های بنیادی تحقیقات بسیاری در حال انجام است، تحقیقاتی که نوید نتایج معجزه‌آسایی را به جهان می‌دهد. چشم امید درمان بیماران پروانه‌ای به سلول‌های بنیادی است، چرا که امروزه از سلول‌های بنیادی برای درمان سوختگی‌های شدید استفاده می‌شود و این به معنای آن است که درمان بیماری‌های سخت پوستی با سلول‌های بنیادی دور از ذهن نیست.
لازم به ذکر است یکی از ویژگی‌های بارز سلول‌های بنیادی این است که پیوند اندام و بافت‌های تولیدی از این سلول‌ها، با مشکل پس‌زده شدن پیوند مواجه نیست، چرا که اندام از سلول‌های خود فرد ساخته می‌شود. این ویژگی از حجم عظیم مشکلات بیمار پیوندزده می‌کاهد و از مرگ‌های پس از پیوند بر اثر پایین آمدن سیستم ایمنی جلوگیری می‌کند.
سلول‌های بنیادی افزون بر درمان بیماری‌های مختلف در آزمایشات بالینی محصولات دارویی نیز کاربرد بالایی دارند، به طوری که می‌توان به جای آزمایش داروها و واکسن‌ها روی نمونه‌های انسانی، عضو مورد نظر را با سلول‌های بنیادی ساخت و در فضایی آزمایشگاهی داروی مورد نظر بدون آسیب به کسی را بر همان عضو تزریق کرد.
با این حال در سطح جهان، درمان بعضی بیماری‌ها با سلول‌های بنیادی همچنان در فاز تحقیقاتی قرار دارد. در حال حاضر این روش درمانی بیشتر برای درمان بیماری‌های لاعلاجی همچون سرطان خون مورد استفاده قرار می‌گیرند و هنوز وارد مرحله درمان بیماری‌های رایج‌تری از جمله دیابت نشده است، چرا که پزشکی بازساختی با سلول‌های بنیادی، علمی جدید و ناشناخته است و دنیا در استفاده از آن محتاطانه عمل می‌کند و به کندی پیش می‌رود، اما دیرزمانی نیست که این علم کاربردی جایگزین روش‌های قدیمی درمان شده است و روند درمان پزشکان را دگرگون می‌کند.
ایمنا: چرا استفاده از سلول‌های بنیادی جنینی با مشکلات اخلاقی مواجه است؟
آقاجانی: سلول‌های بنیادی جنینی بند ناف علاوه بر دسترسی آسان‌تر توان درمانی بالاتری نیز دارند، به طوری که این سلول‌ها می‌توانند به انواع مختلفی از سلول‌ها عصبی، خونی، غضروفی و ماهیچه‌ای تبدیل شوند.
این گروه از سلول‌های بنیادی شامل دو دسته اصلی هستند؛ دسته اول خون بند ناف جنین پس از تولد است و دسته دوم که به شدت نیز قدرتمندند، سلول‌های اولیه‌ای هستند که چند روز پس از تشکیل نطفه تولید می‌شوند. قدرت تکثیر این سلول‌ها به‌قدری بالا است که از هر سلول می‌توان یک اندام ساخت این در حالی است که تعداد این سلول‌ها در نطفه اولیه به چند هزار سلول می‌رسد. با این حال برداشت این سلول به معنای نابودی جنین انسان در شکم مادر است و با مسائل جدی اخلاقی مواجه است.
لازم به ذکر است هر قدرتی که به دخالت در روند طبیعی ختم شود باید دارای یک چهارچوب اخلاقی محکم باشد تا از سوءاستفاده‌های قدرت‌طلبانه برخی افراد جلوگیری کند و مانعی بر سر اتفاقات ناگوار باشد.
ایمنا: توسعه و حمایت از سلول‌های بنیادی تا چه اندازه اهمیت دارد؟
آقاجانی: در آینده‌ای نزدیک دیگر خبری از مطب‌های پزشکی که برای طیف گسترده‌ای از بیماران یک نوع دارو را تجویز می‌کنند، نخواهد بود. آینده در دستان پزشکی بازساختی است، پزشکی بازساختی که برای هر فرد دارویی کاملاً شخصی و مناسب با سلول‌های خودش را تجویز می‌کند و انقلابی در پزشکی را رقم خواهد زد.
جالب است بدانید سال ۲۰۲۱ حدود ۲.۷ بیلیون دلار در سطح جهان در بحث سلول‌های بنیادی سرمایه گذاری شد و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۲۰۲۹ به ۱۵۹ بیلیون دلار گردش مالی برسد.
همه این موارد بیانگر آن است که توسعه و حمایت از سلول‌های بنیادی از اهمیت بالایی برخوردار است. ارتباط دانشگاه با حوزه درمان راه اصلی پیشرفت هرچه بیشتر کشور است؛ چراکه پزشکان باید با دانش روز دنیا آشنا باشند و ارتباط بگیرند.
به علاوه هرچه بانک بند ناف کشور غنی‌تر باشد، سطح گسترده‌تری از بیماران تحت درمان قرار می‌گیرند. این امر حمایت دولت و سازمان‌های بیمه را می‌طلبد تا با تحت پوشش قرار دادن هزینه نگهداری بند ناف تعداد نمونه‌های سلولی بانک را افزایش دهند. بند ناف گنجینه است و نباید اجازه داد هیچ خانواده‌ای این گنجینه را از دست بدهد. هرچه حمایت دولت از نگهداری این گنجینه بیشتر باشد هزینه درمان نیز در آینده کاهش می‌یابد و کشور به توسعه‌ای پایدار با جامعه‌ای سالم و به دور از بیماری خواهد رسید.
ایمنا: نگهداری از بند ناف چه شرایطی دارد و هزینه آن چقدر است؟
آقاجانی: نگهداری از بند ناف باید پیش از عمل زایمان توسط خانواده فرزند به بانک بند ناف اعلام شود، چراکه تنها حدود پنج تا ۱۰ دقیقه پس تولد جنین می‌توان خون بند ناف را جمع‌آوری کرد و جهت نگهداری به بانک منتقل کرد. به همین جهت فرد متخصص باید هنگام تولد جنین در بیمارستان حضور داشته باشد.
مقدار خون بند ناف جنین و تعداد سلول‌های موجود در خون اهمیت بالایی دارند. حداقل باید ۵۰ سی‌سی خون با ۶۰۰ میلیون سلول از بند ناف برداشت شود تا ارزش نگهداری داشته باشد. اگر حجم و تعداد سلول‌های خون بند ناف جنین مورد تأیید قرار گرفت ، خون وارد مراحل بعدی می‌شود و آزمایشات مختلفی از جمله بررسی ویروس، سنجش کلونی و شاخص HLA را پشت سر می‌گذارد. در نهایت نیز پس از اضافه شدن ضد یخ طبیعی مخصوص سلول، به صورت منجمد در دمای منفی ۱۹۶ درجه در تانک‌های ازت نگهداری می‌شود. هزینه نگهداری بند ناف به صورت خصوصی در حال حاضر برابر با هشت میلیون و ۳۰۰ هزار تومان برای ورودی بدون آزمایشات اولیه و حدود ۴۰۰ هزار تومان شارژ سالانه است.
جالب است بدانید سلول‌های بنیادی بند ناف به غیر از خود فرد می‌تواند برای افراد نزدیک خانواده و حتی افراد غریبه نیز مورد استفاده قرار گیرد، البته در صورتی که از لحاظ ژنتیکی با فرد بیمار هم‌خوانی داشته باشد که بر این اساس بانک بند ناف به دو نوع خصوصی و عمومی تقسیم می‌شود؛ در بانک خصوصی افرادی که تمایل به نگهداری بند ناف فرزند خود دارند با پرداخت هزینه بند ناف جنین را در بانک نگهداری می‌کنند، اما بانک عمومی ویژه نگهداری انواع مختلفی از بندناف‌ها به صورت عمومی و همگانی است که بر اساس نیاز بیمار، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ایمنا: ایران در زمینه سلول‌های بنیادی چه جایگاهی دارد؟
آقاجانی: ایران در زمینه سلول‌های بنیادی رتبه اول منطقه را دارد و دارای بانک بند ناف غنی است. سلول‌های بنیادی از سال ۱۳۸۳ وارد ایران شد که در آن زمان جهاد دانشگاهی پژوهشگاه رویان را به عنوان مرکز تحقیقاتی برای سلول‌های بنیادی در تهران بنا کرد. بعد از آن افتخارات این پژوهشگاه به اصفهان رسیده و رویان اصفهان موفق به شبیه‌سازی گوسفند شد.
زیربنای تحقیقاتی سلول‌های بنیادی در ایران به‌قدری قوی و گسترده است که امروزه آن را در صفوف دانش‌آموزی نیز مشاهده می‌کنیم و دانش‌آموزان کم‌سن‌وسال ما به لحاظ اطلاعات به جایی رسیده‌اند که می‌توانند در این راستا مقاله بنویسند و به تحقیقات بپردازند.
ایمنا: سلول‌های بنیادی تا چه اندازه در آینده دنیای انسان‌ها تأثیر دارد؟
آقاجانی: دنیا به‌طور دائم در حال پیشرفت است و حال دیگر جهان به نقطه‌ای رسیده است که رشته‌هایی مانند بیوتکنولوژی و زیست سلولی مولکولی به مراتب تأثیرگذارتر از رشته پرطرفدار پزشکی است. دانش‌آموزان مراقب باشند بر اساس گذشته دنیا، مسیر آینده خود را انتخاب نکنند. رشته پزشکی امروزه در حال تبدیل به رشته‌ای کاملاً وابسته به سلول‌های بنیادی شده است که اگر پزشک در آن تخصص نداشته باشد با مشکل مواجه خواهد شد.
قدم‌های خوبی جهت معرفی سلول‌های بنیادی و اهمیت آن برای دانش‌آموزان برداشته شده است و امید است این اطلاع‌رسانی در سطح جامعه، مدارس و دانشگاه‌ها روزبه‌روز گسترده‌تر شود.
گفت‌وگو از: الهه واعظی، خبرنگار ایمنا
نظر شما