به گزارش خبرنگار ایمنا، کوه‌ها اهمیت جغرافیایی عمده‌ای در زندگی روزمره آدمی دارند و مسئول تعیین مرزهای طبیعی ملل و مناظر هستند، بنابراین روز بین‌المللی کوهستان هر سال یازدهم دسامبر هم‌زمان با بیستم آذرماه گرامی داشته می‌شود و در این روز با شعار و برنامه‌های مختلف بر اهمیت کوهستان‌ها در زندگی مردم تاکید می‌شود.
لزوم توجه به اهمیت کوه و کوهستان باعث شد، سازمان ملل متحد سال ۲۰۰۲ را سال بین‌المللی کوهستان اعلام کند و از سال ۲۰۰۳ یازدهم دسامبر هر سال به عنوان روز جهانی کوهستان تعیین شد، چراکه حدود ۲۵ درصد از سطح کره زمین را کوه‌ها تشکیل داده‌اند و در تمام قاره‌ها، کوه وجود دارد و شامل ۳۰ درصد از مناطق تنوع زیستی دنیا هستند.
انتخاب یک روز به نام «روز جهانی کوهستان» ضمن اشاره به اهمیت کوهستان‌ها و نقش آن‌ها در زندگی آدمی، به برجسته‌سازی فرصت‌ها و محدودیت‌ها در توسعه کوه‌ها و ایجاد تغییرات مثبت برای مردمی که نزدیک به کوه‌ها زندگی می‌کنند و سایر محیط‌های سراسر جهان، کمک شایانی می‌کند.
فائو (سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی سازمان ملل متحد) هر سال با تعیین یک موضوع، از کشورهای کوهستانی و اعضای مشارکت برای کوه‌ها (MP) دعوت می‌کند تا با اجرای آئین‌های ویژه مانند گردهمایی و اجرای برنامه‌های کوهنوردی در بزرگداشت این روز و تاکید هر چه بیشتر بر اهمیت و نقش کوهستان بکوشند.
روز جهانی کوهستان، هر سال دارای یک شعار و مضمون متفاوت است؛ «زنان کوه‌ها را جابه‌جا می‌کنند» موضوعی است که امسال سازمان ملل به عنوان موضوع روز جهانی کوهنوردی در سال ۲۰۲۲ اعلام کرده است.
هدف این موضوع، افزایش آگاهی مردم درباره نقش حیاتی زنان در توسعه زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی مردم کوهستان است، همچنین بر تلاش آن‌ها برای حفاظت و حفظ زندگی در مناطق کوهستانی تاکید می‌کند.
موضوع روز جهانی کوهنوردی فرصتی عالی برای جوانان است تا خود را در آگاهی از توسعه کوهستان آماده کنند، زیرا در آینده نگهبانان این جهان هستند. نماد روز جهانی کوهستان شامل سه مثلث متساوی‌الاضلاع بر روی یک خط افقی است.
در بالای مثلث سمت چپ یک الماس آبی رنگ قرار دارد که نشان از یخ و برف در قله کوه، حفظ برف‌های کوهستان و نقش بارز آن در جلوگیری از گرمایش زمین است. مثلث میانه دایره‌ای نارنجی دارد و نمادی برای اشاره به منابع طبیعی محیط کوهستان‌ها است که به طور همیشگی از داخل کوه‌ها استخراج می‌شود، مثلث سمت راست یک مثلث سبز کوچک در پایه و سمت راست دارد که نشان دهنده سرسبزی و محصولاتی است که در دامنه کوه‌ها رشد می‌کند.
بیشتر رودخانه‌های مهم جهان از کوه‌ها سرچشمه می‌گیرند و بیش از نیمی از آبی که انسان‌ها نیاز دارند از کوه‌ها به دست می‌آید. کوه‌ها انواع مختلفی دارد و از نظر جنس، سن و نحوه شکل‌گیری دسته‌بندی می‌شود، اما تغییرات آب‌وهوایی، شیوه‌های کشاورزی ناپایدار، استخراج معادن تجاری، قطع درختان و شکار غیرقانونی، صدمات سنگینی بر تنوع زیستی کوهستان وارد می‌کند.
افزون بر این، استفاده از زمین و تغییر پوشش زمین و بلایای طبیعی، از بین رفتن تنوع زیستی را تسریع می‌کند و به ایجاد یک محیط شکننده برای جوامع کوهستانی کمک می‌کند. تخریب اکوسیستم، از دست دادن معیشت و مهاجرت در کوه‌ها می‌تواند منجربه کنار رفتن شیوه‌های فرهنگی و سنت‌های باستانی شود که برای چندین نسل تنوع زیستی را پایدار نگه داشته است، اما توقف آسیب به تنوع زیستی، از طرق کاهش تخریب زیست بوم‌های کوهستان و سرعت بخشیدن به روند ترمیم آن‌ها امکان‌پذیر است، در این خصوص با تورج فتحی، معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران گفت‌وگویی داشتیم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:
اهمیت کوه‌ها در کشور ایران چیست؟
کوه یکی از نمادها و منابع تاریخی، آثار فرهنگی، هنری و نماد باستانی در کشور است. ایران فلاتی پر از کوه‌های گوناگون است و به جز دو رشته کوه مهم البرز و زاگرس که بخشی از رشته کوه‌های اصلی در جهان محسوب می‌شود، تعداد زیادی رشته کوه پراکنده نیز در فلات مرکزی ایران وجود دارد که ارتفاع بعضی از آن‌ها بیش از ۴۲۰۰ متر است.
کوه‌ها به عنوان یک نماد و عنصر فرهنگی که در طول تاریخ به دفعات از آن‌ها استفاده شده است، باید با حفاظت در کشور از تخریب، تغییر چهره و چشم‌انداز کوه‌ها و کوهستان‌ها جلوگیری شود، چراکه طی ۷۰ سال اخیر فعالیت‌های انسانی ازجمله اقدامات توسعه‌ای و عمرانی که در هر دهه نسبت به دهه‌های گذشته تشدید شده، چهره بسیاری از کوه‌های ایران را تغییر می‌دهد.
لازم است که فعالیت تمام بخش‌ها به‌ویژه بخش‌هایی که با طبیعت و کوه‌ها سروکار دارند، ازجمله سازمان زمین‌شناسی کشور، سازمان حفاظت محیط زیست، منابع طبیعی و آبخیزداری، سازمان جنگل‌ها و مراتع بیش از سایر دستگاه‌ها مورد توجه قرار گیرد تا از مناطق کوهستانی حفاظت شود.
توسعه باغات در اراضی شیب‌دار چه تأثیراتی بر تخریب کوه‌ها دارد؟
بسیاری از فعالیت‌های نخستین انسان‌ها مانند کشاورزی که جزو اساسی و دیرینه اقدامات بشر محسوب می‌شود، به‌طورکامل بر چشم‌انداز و چهره کوه‌ها و کوهستان‌ها اثرگذار است. برای نمونه طی ماده ۳۸ قانون برنامه ششم توسعه، وزارت جهاد کشاورزی پیش‌بینی کرده بود که ۵۰۰ هزار هکتار از اراضی شیب‌دار کشور را به باغات تبدیل کنند، اراضی شیب‌دار در مناطق کوهستانی ایران مستقر است و زمانی که پوشش گیاهی مراتع و جنگل‌ها تغییر کند و آن‌ها را به باغات و اراضی کشاورزی تبدیل کنیم، چهره واقعی و طبیعی کوه‌ها و کوهستان‌ها، برای همیشه با آسیب و تغییرات جدی مواجه خواهد شد که قابل بازگشت و جبران نیست.
تدوین بعضی قوانین و مقررات سبب تغییرات چشم‌اندازهای طبیعت می‌شود، زیرا با جنگل‌تراشی و تبدیل آن‌ها به اراضی کشاورزی، چهره طبیعی کوه‌ها به طور کامل تغییر یافته و لایه خاک که به عنوان پوشش و لباس کوهستان‌ها است را عریان کرده که به مرور زمان تحت تأثیر فرسایش قرار می‌گیرد و به‌تدریج پوشش منابع خاکی این مناطق تخریب و نابود می‌شود و طی بارندگی‌ها، خاک‌ها از محیط کوهستان‌ها به همراه سیلاب‌ها خارج خواهد شد؛ برای نمونه در زمان بارندگی‌های شدید وقتی در مناطق مختلف کشورمان رودخانه‌ها با سیلاب‌ها طغیان می‌کنند رنگ سیلاب‌ها در رودخانه به طور کامل گل‌آلود است، اما رودخانه‌های سیلابی در کشورهای اروپایی به دلیل حفاظت صحیح از کوه‌ها و مناطق کوهستانی و پیشگیری از فرسایش خاک گل‌آلود نیست.
مهم‌ترین علل تغییرات اقلیمی کوه‌ها و کوهستان‌ها چیست؟
خاک یکی از عناصر ارزشمند طبیعت است که بر اثر فرسایش خاک، پروفیل خاک که لایه زنده‌ای از محیط‌زیست است و در هر سانتی‌متر مکعب آن بسته به نوع آب و هوا و اقلیم هر منطقه هزاران تا میلیون‌ها موجود زنده ذره‌بینی وجود دارد، نابود خواهد شد. در مباحث محاوره‌ای و عامیانه برای خاک ارزشی قائل نیستیم، درحالی‌که تمام فعالیت‌های انسانی از تولید محصولات کشاورزی و منابع غذایی از بستر خاک آغاز می‌شود، بنابراین به منظور حیات و زندگی باید در حفاظت از این لایه خاک اقدامات زیست‌محیطی اساسی انجام شود.
با توجه به اقلیم هر منطقه‌ای، وقتی منابع خاکی کوه‌ها و کوهستان‌ها را نابود یا تخریب می‌کنیم، تولید لایه خاک به زمانی در مقیاس زمین‌شناسی نیاز دارد تا آن خاک دوباره احیا شود. در مناطق آب و هوای خشک مانند کشور ما که در کمربند خشکی قرار گرفته، به چندصد هزار تا چند میلیون سال زمان نیاز است تا یک سانتی‌متر یا چند سانتی‌متر خاک بدون هیچ‌گونه فعالیت انسانی در زمین زایش شود؛ بنابراین خاک یکی از عناصر اصلی کوهستان‌های ایران است، اما با فعالیت‌های کشاورزی که یکی از برنامه‌های محوری و توسعه‌ای در تمام دولت‌ها است و انجام اقدامات نادرست کشاورزی، چهره واقعی بسیاری از کوهستان‌های کشور تغییر یافته و دامنه‌های کوهستان‌ها که در بعضی مناطق به اراضی کشاورزی تبدیل شده، تحت تأثیر فرسایش طبیعی قرار گرفته است و سبب از بین رفتن خاک و تغییرات کوهستان‌ها می‌شود.
فعالیت‌ها و پروژه‌های معدن‌کاری چه تأثیری بر تخریب و نابودی کوه‌ها دارد؟
بیش از ۹۰ درصد اقدامات معدنی و مواد معدنی در مناطق کوهستانی و کمتر از ۱۰ درصد معادن کشورمان مانند شن و ماسه در مناطق دشتی، گودال و هموار قرار گرفته است. اکتشافات هر معدنی برای دسترسی به مواد معدنی نیازمند ایجاد جاده‌سازی و راهسازی است که فعالیت راهسازی خود یکی از دلایل اصلی تغییر چهره کوهستان‌ها محسوب می‌شود، زیرا حفر ترانشه و ایجاد شیارهای به صورت عمقی کوهستان‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بنابراین در فعالیت معدن‌کاری نه تنها استخراج مواد معدنی سبب آسیب‌رسانی به کوه‌ها و کوهستان‌ها خواهد شد، بلکه برای اکتشاف و انتقال ماده معدنی با احداث راه و جاده‌ها به طور معمول، چهره کوهستان‌ها تغییر می‌کند، چراکه راه‌های اصلی حمل و نقل جاده‌ای، ریلی و حتی فرودگاه‌ها در دل کوهستان‌ها که در مناطق مختلف کشور بین شهرها، روستاها، مناطق مختلف جمعیتی، صنعتی و اقتصادی ایجاد می‌شود، تأثیرات قابل توجهی بر تغییر طبیعت کوه‌ها دارد.
درحال‌حاضر آمار دقیقی در دسترس نیست، اما می‌توانیم اعلام کنیم که نسبت به پنج دهه گذشته، طول راه‌هایی که در مناطق کوهستانی ایجاد شده، افزایش چشم‌گیری داشته است، زیرا بسیاری از روستاها در گذشته از جاده و راه مواصلاتی برخوردار نبودند، اما امروز کمتر روستایی است که جاده و راه نداشته باشد، هرچند ممکن است برخی از جاده‌ها خاکی باشد، بنابراین در جاده‌ها و راه‌ها که با توجه به رشد جمعیت و توسعه مناطق جمعیتی اتفاق می‌افتد، چهره کوه‌ها و کوهستان‌ها به‌طور کامل تغییر می‌کند.
راهکارهای حفاظت از کوه‌ها و کوهستان‌های کشور چیست؟
کوه‌ها و کوهستان‌های کشور برای حفاظت نیازمند دستگاه متولی ویژه‌ای است، تاکنون به جز یک تا دو مورد برای صیانت از مناطق محدودی از کشور، متولی برای محافظت از کوهستان‌ها نداشته‌ایم. شاید یکی از دلایل این میزان تغییرات در کوهستان‌های ایران این است که متولی ویژه حفاظت از کوهستان در کشور نداریم.
بعضی از کوه‌های کشور ایران مانند دماوند، سبلان، تفتان، علم کوه، دنا، کرکس، سهند، شیرکوه، کوه شاه جهان، کوه خشک چال، کوه‌های بلند و بالاتر از سه هزار متر در مناطق کوهستانی البرز و زاگرس و کوه‌های بلندتر از ۲۵۰۰ متر در فلات مرکزی به عنوان نمادهای فرهنگی و باستانی با قدمت محلی و بومی جنبه ملی دارد و آثار آن‌ها از روزگاران کهن در منابع تاریخی، ادبیات و جغرافیای کشور برای تمام دنیا شناخته شده است، لذا باید مورد حفاظت خاص قرار گیرد.
شاید در شرایط فعلی، تشکل‌های مردم‌نهاد تنها نهادی است که می‌تواند با مطالبه‌گری از دستگاه‌های متولی، خواستار محافظتِ هرچه بیشتر نسبت به کوه‌ها و کوهستان‌های کشور باشد؛ برای نمونه زمانی که پروژه‌های عمرانی، احداث سد و اکتشاف معدنی در کوه و کوهستانی که نماد فرهنگ و تاریخ است، رخ می‌دهد باید از دستگاه‌های مرتبط این سوال پرسیده شود که آیا ارزش آن کوهستان به لحاظ میراث فرهنگی، جغرافیای محلی و منطقه‌ای و ملی بیشتر است یا وجود مواد معدنی و طرح‌های عمرانی که به واسطه آن‌ها بخواهیم چهره طبیعی کوهستان‌ها را تغییر دهیم.
آیا حفاظت از کوه‌ها ضامن ماندگاری بشر است؟
بعضی از کوه‌ها با ارتفاع بیش از دو هزار یا ۲۵۰۰ متر در فلات مرکزی ایران، علاوه‌بر جنبه زیباشناختی ظرفیت میراثی و باستانی دارد، چراکه بسیاری از کوه‌های بلند فلات مرکزی یکی از مهم‌ترین دلیل تغذیه آب‌های زیرزمینی شناخته شده است، اما با تخریب و تحت تأثیر فعالیت‌های انسانی، کارکرد طبیعی خود را از دست خواهد داد، زیرا از بین بردن این کوه‌ها نه تنها سبب نابودی تغذیه طبیعی آب‌های زیرزمینی می‌شود، بلکه سفره‌های منابع آبی و آبخوان‌های این مناطق دیگر نمی‌تواند از کوه‌ها تغذیه شود.
اگر تخریب کوه‌ها به واسطه تخلیه زباله و فعالیت‌های آلوده‌کننده انسان تحت تأثیر قرار گیرد، آب‌های زیرزمینی پیرامون آن‌ها نیز بر اثر نزولات جوی آلاینده و انتشار از طریق انباشت زباله نیز آلوده خواهد شد. همچنین کوه‌های بلند به‌ویژه کوه‌های بلندتر از ۲۵۰۰ متر در فلات مرکزی ایران، یکی از عوامل مهم تغذیه آبخوان‌ها و سفره‌های زیرزمینی دشت‌های اطراف خود است، زیرا کوه‌ها با ارتفاعات بلند می‌توانند جریان‌های جوی و بارش‌های بیشتری را جذب کنند، به عنوان مثال کوه لاله‌زار با بیش از چهار هزار متر ارتفاع یکی از بلندترین کوه‌های شرق استان کرمان و در حاشیه غربی کویر لوت قرار گرفته که به واسطه ارتفاعات بلند آن تا شهریورماه پوشیده از برف است، در نتیجه این کوه رطوبت زیادی را جذب می‌کند، به طوری که در دامنه‌های شرقی و غربی با چشمه‌زارهایی که توانسته آب‌های زیرزمینی اطراف خود را تغذیه کند، بنابراین در غرب کویر لوت چشمه‌های بسیار گوارا، باغستان‌ها و روستاهایی که در کنار چشمه‌ها شکل گرفته را می‌توان مشاهده کرد. در این بین کوه‌های بلند فلات مرکزی به واسطه ارتفاعات گسترده می‌تواند رطوبت بیشتری را از اتمسفر دریافت کند و زمینه‌ساز تشکیل چشمه‌های گوارایی را در دامنه این کوه‌ها شود.
البته بعضی از کوه‌ها با توجه به جنسیت آن‌ها، چشمه در اطراف دامنه کوه تشکیل نمی‌شود، مانند «شیرکوه» استان یزد که به‌رغم ارتفاع نزدیک چهار هزار متر مانند کوه لاله‌زار کرمان، چشمه‌های پرآبی ندارد، اما از منابع آب زیرزمینی کاستیک بسیار مطلوبی برخوردار است، یعنی آب‌هایی که در این کوه‌ها تحت‌تأثیر جریان‌های جوی فرو می‌رود در دل کوه‌ها به واسطه جنس سنگ‌های آهکی از لحاظ زمین‌شناسی، منابع آب زیرزمینی کاستیک خوبی در دامنه این کوه‌ها تشکیل می‌دهد و شاهد این هستیم که در دامنه همین کوه‌ها، چند دهه رشته قنات بسیار پرآب تشکیل شده که نیاکان ما به ارزش آن پی برده‌اند؛ به عنوان نمونه قنات «زارچ یزد» که از مهم‌ترین قنات‌های استان یزد از زمان قبل از اسلام و در دوره ساسانیان حفاری شده تا به امروز همچنان پرآب و پا برجا است که این قنات از دامنه‌های کوهستان‌های مرتفع نزدیک شهر تفت آغاز و از شهر یزد عبور می‌کند و در مسیر آن با احداث چندین آسیابان، گندم‌های اراضی به آرد تبدیل می‌شود، همچنین آب‌های این قنات در طول تاریخ برای مصارف کشاورزی و شرب نیز مورد استفاده قرار گرفته است، بنابراین از دیرباز کوه‌هایی با ارتفاعات بلند که در فلات مرکزی قرار دارد و به واسطه تغذیه و تشکیل آب‌های زیرزمینی یکی از عوامل ایجاد تمدن بشر است و اهمیت و حفاظت از آن‌ها می‌تواند جزو عناصر مهم تاریخ و جغرافیایی و ضامن ماندگاری حیات آدمی باشد.
نظر شما