به گزارش خبرنگار ایمنا، قاجار؛ نزدیک‌ترین دوران به زمانه معاصر است. دورانی آشفته با حکومتی نامقتدر و بی‌برنامه که برخی معاهده‌های شاخص همچون گلستان در همین سلسله امضاشده است.
دورانی که زیاد درباره‌اش نوشته‌اند و بیشتر از همه از آشفتگی و به‌هم‌ریختگی و نبردهایش می‌دانیم و می‌خوانیم. در این میان معماری این دوره کمتر شناخته‌شده است.
اما بدترین دوران معماری ایران را از اواخر دوره صفویه تا اواسط سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار شاهد هستیم که به علت آشفتگی‌های موجود، جنگ‌های پی‌درپی، بی‌ثباتی و فقدان امنیت؛ هنرهای معماری و تزئینات ساختمانی ایران که در دوران صفویه وسعت و تنوع زیاد پیداکرده بود، در این دوره نابسامانی ملی به انحطاط رفت.
همچنین نوشته‌اند که معماری دوران زندیه شباهت‌های زیادی با سلسله قاجاریه دارد و دراین‌بین حجاری‌های قاجار از همه شاخص‌تر و سرآمدتر است.
قاجارها به معماری خانه‌ها و ساختمان‌های مسکونی بیشتر گرایش دارند و کمتر توجهی به معماری شهری و ساختاری داشته‌اند.
اصفهان ازجمله مناطقی است که معماری و بناهایش شاخص بوده‌اند و باگذشت سال‌ها همچنان هستند خانه‌هایی که تاریخ و تمدن این سرزمین را روایت می‌کنند.
«مریم قاسمی سیچانی» دکترای تخصصی معماری و عضو هیئت‌علمی گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان علاوه بر اینکه موضوع پایان‌نامه وی «بازشناسی بخشی از هویت معماری ایران از طریق تحلیل گونه شناسانه خانه‌های قاجاری اصفهان» بوده، نویسنده کتاب «خانه‌های قاجار اصفهان» است که تحقیقات جامعی به همراه «آزاده حریری»، دکترای گروه مرمت و احیا بناها و بافت‌های تاریخی درباره خانه‌های دوران قاجار داشته است ازاین‌رو ایمنا گفت‌وگویی با این استاد دانشگاه درباره خانه‌های قاجاری اصفهان انجام داده که در ذیل ازنظر می‌گذرانید.
معماری اصفهان درگذشته چه شاخص‌هایی داشته است؟
اصفهان، دیاری تاریخی و ارزشمند در ایران اسلامی است که بافت منحصربه‌فردی داشته است. شهرسازی و معماری این شهر از دوران صفویه زبانزد بوده و هنوز هم بناهای تاریخی بی‌نظیرش در گستره سرزمین ایران نمونه و شاخص هستند.
یکی از مهم‌ترین عناصری که بافت یک شهر را تشکیل می‌دهند، فضاها و ساختمان‌های مسکونی هستند. اصفهان پایتخت سلسله صفوی بوده و معماری و بناهای زیبا و ارزشمندی در دل خود داشته که شمار زیادی از آن‌ها با سقوط اصفهان پس از صفویه به دست محمود و اشرف افغان نابود و تخریب شد.
این تخریب و نابودی تا چه زمانی تداوم داشت؟
این سکون و رکود در حکومت و همچنین در معماری، تا زمان حکومت فتحعلی شاه و وزیر او «میرزاحسین خان صدراصفهانی» ادامه داد که تا پیش از آن ما شاهد یک قرن سکوت مرگبار و سکون در معماری در این دوره تاریخی به‌ویژه در اصفهان هستیم.
در زمان فتحعلی‌شاه، میرزا حسین‌خان صدر اصفهانی، صدراعظم قاجار به اصفهان توجه داشته است تا جایی که به این شهر رونق می‌دهد. آن زمان این شهر تا حدودی سرزنده می‌شود و واحدهای مسکونی زیادی با سبک معماری همان زمان ساخته می‌شوند. این سازه‌ها شبیه همه جای ایران و همان روند سبک معماری دوران صفوی است.
در دوره قاجار با ارتباط یک‌سویه این سلسله پادشاهی با غرب و همچنین رخداد جنگ‌های ایران و روس و همچنین دانشجوهایی که به غرب رفته‌اند و می‌پرسند چرا عقب‌مانده‌ایم، تغییر و تحولاتی ایجاد می‌شود. همچنین شاه ایران به خارج سفر می‌کند و این باعث الگو گرفتن از معماری غربی و اروپایی می‌شود و معماری نئوکلاسیک و نئوگوتیک رونق می‌گیرد.
مشروطه در دوره قاجار اتفاق افتاده است. این رویداد تاریخی چه نقشی درروند معماری یا دیگر عناصر فرهنگی داشته است؟
مشروطه درواقع اتفاق سرنوشت‌ساز آن زمان‌ها است و برای اولین بار شاهد خروج برخی بخش‌ها ازجمله معماری از شکل سنتی آن هستیم. آن زمان فضاهای شهری و زیست عمومی از خانه، گذر، مسجد، پل و بازار به سمت راه‌اندازی نهادها و سازمان‌های جدید همچون مجلس، نهادهای مدنی، ادارات و وزارتخانه‌ها می‌رود و تغییرات جدیدی شکل می‌گیرد.
بیشترین بافت تاریخی در ایران و اصفهان اعم از بناها و سازه‌ها و دیگر آثار، مربوط به دوران قاجار است. هرچند صفویه، نماد و نمود بیشتری در این کلان‌شهر کهن دارد. محققان غربی اواخر سلسله صفوی را دوره افول معماری می‌دانند تا اینکه معماری در قاجاریه به اوج فضاسازی می‌رسد.
در دوران قاجار روی معماری مسکونی تمرکز شده چراکه حکومت مقتدری در ایران حاکم نبوده و توجه چندانی به فضاسازی شهری نداشته است و بیشتر به دنبال ساخت همان بناها و خانه‌های مسکونی است. امروز اگر در مورد معماری خانه‌های اصفهان در دوره قاجار اطلاعاتی داشته باشیم، می‌توانیم به تاریخ معماری آن‌هم پی ببریم.
بخشی از تاریخ معماری مربوط به تنوع فرهنگی، جغرافیایی و اقلیمی است که در کشورمان داریم و باید بدانیم شهرهای مختلف ویژگی‌هایی خاص خودشان رادارند؛ اصفهان هم تنوع و تعدد زیادی در معماری مسکونی داشته است.
برای نگارش کتاب به سراغ کدام خانه‌های قاجاریه رفتید؟
ابتدا شش‌خانه را انتخاب کردیم؛ ازجمله «خانه باجغلی» که بخشی مربوط به دوره صفوی و بخشی در قاجار ساخته‌شده است. «خانه عباس بهشتیان» که به شکل کارگاهی بوده و هم‌زمان زیست اهل خانه و کار باهم در آن انجام می‌شده است. مرحوم بهشتیان اصفهان‌شناس و به‌نوعی حافظ فرهنگ اصفهان در دوره معاصر است.
«خانه الفت» مربوط به اواخر دوره قاجاریه است و نخستین محفل ادبی اصفهان در این خانه شکل‌گرفته که متأسفانه در سال‌های پایانی دهه ۸۰ تخریب شد.
«خانه‌های ملاباشی» مجموعه‌ای کامل از خانه‌های قاجاری و از منازل اعیانی است که یکی از آن‌ها حسینیه دارد. خانه‌های «کیان‌پور»، «امین‌التجار» و «افتخارالتجار» هم در این کتاب بررسی‌شده‌اند.
بیشتر روی خانه امین‌التجار متمرکز شدیم چراکه یک‌منزل اعیانی و دارای مبلمان متصل به فضای معماری خانه است. اولین مبل‌ها در ایران‌هم در خانه ملک‌التجار است و درمجموع باید اشاره‌کنم، درباره تاریخ قاجار اصفهان کمتر نوشته‌شده و تفاوت‌هایی با تاریخ سلسله قاجار در ایران دارد.
چه تفاوت‌هایی؟
تاریخ دوره قاجار به سه بخش تقسیم می‌شود. ابتدا از دوره آغامحمدخان قاجار تا دوره ناصرالدین‌شاه، سپس زمان حکومت ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین شاه و در ادامه دوره مشروطه به‌عنوان یک نقطه عطف در تاریخ ایران. اما اصفهان به سبب حکومت سی‌وهفت‌ساله ظل‌السطان شرایط متفاوتی با دیگر مناطق ایران دارد و از اصفهان تا جنوب ایران در شعاع حکومتی ظل‌السطان بوده است. ما این موارد را ازنظر تاریخی بررسی کردیم.
نکته مهم دیگری که باید به آن پرداخت، در کتاب‌هایی که درباره خانه‌های تاریخی نوشته‌شده بیشتر به کالبد و سازه بنا پرداخته‌شده است اما در این پژوهش علاوه بر کالبد بنا اینکه مالک یا مالکان که بوده‌اند یا چه‌کارهایی کرده‌اند هم بررسی‌شده است.
در این مسیر اسناد تاریخی متعددی خوانده شد که اطلاعات جالبی داشتند. درمجموع خانه‌های قاجاری زیادی در اصفهان وجود دارد که در حال تخریب هستند یا به شکل غیراصولی مرمت‌شده‌اند.
ما نیز تصمیم داریم برای جلد دوم، ۱۵ خانه دیگر قجری را آماده کنیم و به معرفی و واکاوی آن‌ها بپردازیم. در این رابطه تلاش کردیم نتیجه تمام‌کارهای مستندنگاری درباره بناهای تاریخی در ایران را با نگاهی جامع به این خانه‌ها بررسی کنیم. امروز محلات کمتر شناخته می‌شوند و بیشتر خیابان‌ها و میدان‌ها معروف و شناخته‌شده‌اند.
نمونه و مثال در این بخش خانه ملاباشی در محله پا قلعه است؛ اینکه پا قلعه کجا و در چه محدوده‌ای است یا چه عناصر شاخصی در این محله بروز داشته است موردبررسی قرارگرفته‌اند. ما در این تحقیقات نقشه‌های قدیمی کاداستر و سلطان سید رضاخان را پیدا کردیم و حتی عناصر ارزشمند هم‌جوار یک محله یا بنا را مشخص کردیم.
اینکه مالکان اولیه بنا چه فردی بوده و چه‌کاره بوده است چراکه اعتقاد ما بر این است که شغل افراد در شیوه ساخت‌وساز بنا مؤثر بوده است. درمجموع ساختار فضایی و اینکه چه ویژگی‌های داشته و سپس ساختار کالبدی چگونه بوده در کتاب قیدشده است. حتی چگونگی و روند تزئینات خانه‌ها را بررسی کردیم و سپس به وضعیت موجود و کنونی آن‌ها رسیدیم.
خانه «عباس بهشتیان» چندین دوره مرمت‌شده و استادکارانی در مرمت این بنا نقش داشته‌اند که شناخت و آشنایی چندانی با این استادکاران نداریم؛ نام تعداد زیادی از آن‌ها فراموش‌شده است، درحالی‌که این افراد هنرمندان و معماران درجه‌یک زمان خود بوده‌اند. در نگارش کتاب علاوه بر تصاویر اشخاص و اماکن، با خانواده مالکان گفت‌وگو کردیم.
بر اساس تحقیقات و بررسی‌ها، شاخصه اصلی معماری و هنر آن دوره چه بوده است؟
معماری مهم‌ترین شاخصه موردتحقیق و نگارش کتاب‌خانه‌های قاجار اصفهان است. خانه‌هایی دارای یک حیاط مرکزی که اولین جایی که شاهد تغییرات در آن‌ها هستیم تزئینات منزل بوده است.
قبل از آن معماری اسلیمی و ختایی داشته‌ایم و سپس نقوشی وارد معماری می‌شوند که دارای سایه‌پردازی یا پرسپکتیو هستند. که این متفاوت از نگارگری، گل و مرغ یا اسلیمی است.
اگر از میدان نقش‌جهان یا خانه‌های صفوی دیدن کنید می‌بینید، خانه‌ها قوس‌هایی دارند که در دوره قاجار، همین قوس‌های تیزه دار و جناغی، نیم‌دایره می‌شوند؛ همان زمان تزئینات زیبایی در نماهای بدنه حیاط خانه‌ها کار می‌شوند. آن زمان اوج فضاسازی و زیباسازی خانه‌های ایران را در کاشان می‌بینیم. تمام این خانه‌ها مربوط به بعد از زلزله کاشان در دوان قاجار است.
مسئولان از نگارش کتاب حمایت کردند؟
برای چاپ کتاب حمایت‌هایی شد اما در مرحله تحقیق و پژوهش حمایت چندانی نشد و ما هم امکان اینکه بتوانیم تمام‌وقت برای این موضوع زمان بگذاریم نداشتیم اما همچنان به کار روی این طرح تاریخی ادامه خواهیم داد.
به گزارش ایمنا، کتاب «خانه‌های قاجار اصفهان» در ۳۰۸ صفحه به همت مریم قاسمی سیچانی و آزاده حریری نوشته‌شده و انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان آن را منتشر کرده است.
نظر شما