به گزارش خبرنگار ایمنا، در هر خانه‌ای کتاب، نوشته، فرش، گلدان، تابلو یا میراثی از گذشتگان وجود دارد که با حساسیت خاصی نگهداری می‌شود و برای اعضای آن خانه از ارزش و اعتبار ویژه‌ای برخوردار است، چراکه نشان‌دهنده هویت فرهنگی، میراث خانوادگی و ارزش‌های یک خاندان خواهد بود.
حفظ آثار تاریخی و فرهنگی در یک کشور نیز همین جایگاه را در بین مردم یک جامعه دارد و نشان‌دهنده هویت و تمدن یک ملت است، به‌ویژه ملتی مانند ایران که تمدنی بسیار قدیمی و درخشان دارد و در زمانی که بسیاری از جوامع غربی و شرقی هنوز به وجود نیامده بودند ایران از تمدن غنی و پیشرفته برخوردار بود. از طرفی بناهای تاریخی، تاریخ فرهنگی و هویت ملی است که باید سال‌ها حفظ شود تا آیندگان نیز از وجود این آثار و سرگذشت هویتی و ملی آن، تجربه‌ها بیاموزند و در حقیقت گذشته زنده را به نسل‌های آینده نشان دهند.
شهر اصفهان به‌عنوان نخستین پایتخت فرهنگی کشورهای اسلامی شناخته می‌شود. آثار و بناهای باستانی این استان پهناور، پیشینه‌ای فراتر از تاریخ دارند، ازاین‌رو خبرنگار ایمنا به مناسبت «روز جهانی محوطه‌ها و بناهای تاریخی» به بررسی اهمیت فرهنگی حفظ بناهای تاریخی پرداخته است.
تجسم فرهنگ در کالبد بناهای تاریخی
«کاوه امین» کارشناس معماری و شهرسازی در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا با اشاره به نقش بناهای تاریخی در شناخت و سنجش هویت شهری، اظهار کرد: سرچشمه‌ها در هر جریانی اثرات بی‌بدیل و بزرگی دارند. کیفیت‌هایی که در آغاز هر پدیده، به‌عنوان محرک یا مولد نقش‌آفرینی می‌کنند، می‌توانند متضمن پویایی و دوام آن درگذر از محدودیت‌های زمان باشند.
به گفته وی فرهنگ انسانی به‌عنوان رشته‌ای پیوسته و یکپارچه از دغدغه‌ها و رویکردهای یک ملت در درازای تاریخ، در هر گذری از آن، نشانی از خود بر جای گذاشته تا با حفظ اتصال خود به سرچشمه‌ها، نشانی از اصالت را بر سیمای خود نگاه دارد.
این کارشناس حوزه معماری و شهرسازی تصریح کرد: تجسم فرهنگ در کالبد شهر را می‌توان به‌عنوان ملموس‌ترین شیوه آداب و سنن در روزمرگی زندگی انسان‌ها در نظر آورد چرا که تمامی باورها، اعتقادات، شیوه‌های تفکر، ارتباط با عوالم معنایی و نگرش‌های مادی و معنوی نسل‌های بشری، جملگی در قالب کالبدی یگانه رسوب‌کرده و در کسوت «بنا» ظاهر می‌شود تا در نهایت در چارچوب شهر در هم آمیزد و نشستن غبار زمان بر این کالبد ارزشمند است که بناها و مناطق تاریخی شهرها را به نگاره‌هایی ارزشمند از هویت و فرهنگ، تبدیل می‌سازد.
وی افزود: شاید گویاترین توصیف بر این سیر پویای تاریخی، تشبیه ساختمان‌ها و معماری‌های دیرینه به لنگرهایی وزین باشد که جامعه انسانی را بر اقیانوس فرهنگ ثابت و استوار نگاه می‌دارد.
امین خاطرنشان کرد: نگاهی به معنای هویت می‌تواند اثباتی بر این مدعا باشد، باید دانست هویت هر جامعه و اعضای آن، از قیاس وضع و معنای آن در زمان حال، با آنچه از گذشته باقی‌مانده صورت می‌پذیرد که این قیاس را می‌توان در مفهوم «این‌همانی» به تصویر درآورد.
این کارشناس افزود: به‌عبارت‌دیگر برای داشتن هویت، باید «این» در وضعیت موجود و در زمان حاضر با «همان» در وضعیت قبل و زمان گذشته قرابت و یکسانی داشته باشد تا حائز کیفیتِ هویت شود. مفهوم «همان» در شکل‌گیری هویت، نیازمند منبعی از نشانه‌هاست تا با قیاس میان حال و گذشته، میزان شباهت تبیین و تعریف شود.
کالبد بناهای تاریخی نمایانگر فرهنگ غنی گذشتگان
وی اظهار کرد: کالبد بناها و ساختار شهرها که توانسته از گذشته‌ها عبور کند و به این شکل و وضعیت به ما رسیده است، آکنده از نمادها و نشانه‌هایی از فرهنگ پویای یک جغرافیا بوده فرهنگی که با حفظ سرزندگی خود توانسته است ردپای تاریخ را به امروز بکشاند و سنگ محکی برای سنجش میزان اتصال و پیوستگی حال امروز ما به گذشته‌ای ارزشمند باشد.
امین با بیان اینکه به همین خاطر است که بناها و محدوده‌های کالبدی تاریخی در شهرها، ارزشی فرای میراث معماری یا شهرسازی به نمایش می‌گذارد، تصریح کرد: با چنین نگاهی به بناهای تاریخی، می‌توان این‌گونه بیان کرد که این دست ساختارهای کالبدی به‌عنوان نشانگر فرهنگ بشری عمل می‌کند و استفاده از عنوان نشانگر به این دلیل است که به‌صورت هم‌زمان می‌تواند معرف سرچشمه‌ها و یا بزنگاه‌های حیاتی در طول زندگی اجتماعی یک جامعه انسانی بوده و به‌موازات آن سنجه‌ای از موقعیت و وضع موجود این جامعه در قیاس با آنچه بوده و باید باشد.
بناهای تاریخی؛ فرصتی برای ترویج گردشگری
وی افزود: بناهای تاریخی شجره‌نامه‌ای مبسوط و مستحکم برای مردم هر شهر و دیاری است همچنین میراث ماندگار جامعه انسانی آن شهر خواهد بود و معرف میزان تطابق و حفظ اصالت امروز در قیاس با گذشتگان خود است.
این فعال معماری و شهرسازی با بیان اینکه استواری این بناهای ارزشمند، حافظ هویت شهروندان و شاید فراتر از آن یک ملت باشد، اضافه کرد: این نقش بی‌بدیل و حیاتی وظیفه‌ای همگانی را طلب می‌کند تا در مقابل، حرمت و تمامیت این بناها حفاظت شده و به‌عنوان گوهری گران‌بها، مورد توجه و تفقد تمامی سطوح شهروندی قرار گیرد.
حفظ بناهای تاریخی از منظر فرهنگی بیشتر مورد اقبال است
«محمود تیموری» کارشناس و دکتری معماری از دانشگاه سوربن فرانسه نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، اظهار کرد: بناهای تاریخی از جمله آثار میراث فرهنگی است که در جوامع معاصر از جنبه‌های مختلفی مورد توجه قرار می‌گیرد.
وی خاطر نشان کرد: شاید در نگاه اول اهمیت این بناها از بُعد میراثی و تاریخی آنها به ذهن متبادر شود، به این معنا که این بناها باید حفظ شود تا نسل‌های امروز و آینده یادگارهایی از گذشته داشته باشد یا هرگاه دل‌تنگ زندگی گذشتگان شدند، سری به این بنا موزه‌ها بزنند و احساسات نوستالژیک خود را پاسخ دهند، اما در نگاه دوم اهمیت حفظ بناهای تاریخی از لحاظ تقویت گردشگری شهری مورد توجه قرار می‌گیرد و در ایران به‌ویژه در سال‌های اخیر و بعد از ادغام سازمان گردشگری با میراث فرهنگی، بناهای تاریخی به‌طور پیش‌فرض به‌عنوان مقاصد و جاذبه‌های دیدنی در نظر گرفته می‌شود که می‌تواند تعداد زیادی از گردشگران داخلی یا خارجی را به سمت خود جلب کند.
به گفته این کارشناس، برخی بناها به موزه تبدیل می‌شود، برخی به هتل و اقامت‌گاه، برخی به محل برگزاری نمایشگاه‌های محصولات صنایع‌دستی و محصولات محلی، تفرج‌گاه و رستوران یا کاربری‌های دیگر که انتخاب این کارکردهای جدید بناهای تاریخی بیشتر بر مبنای صرفه اقتصادی بوده و ممکن است تناسب چندانی با نیازهای مردم بومی شهر نداشته باشد.
وی تاکید کرد: در این نگاه ابنیه تاریخی فرصتی برای تقویت و ترویج گردشگری است و البته وضعیت اشتغال و اقتصاد منطقه‌ای را نیز رونق می‌دهد.
تیموری افزود: ایراد این دو نوع نگاه به بناهای تاریخی این است که به‌هرحال ظرفیت گردشگری هر منطقه یا هر شهری محدود است و باید پرسید در نهایت چه تعداد از بناهای تاریخی را می‌توان تبدیل به مقصد گردشگری کرد.
وی اضافه کرد: همه بناهای تاریخی موقعیت و شرایط زیرساختی و تسهیلات لازم برای جذب گردشگران را ندارد و نکته دیگر اینکه در برخی شهرها و بافت‌های تاریخی، ساختمان‌های قدیمی با ارزش زیادی وجود دارد که ظرفیت آنها فراتر از توسعه گردشگری یا ساخت موزه است.
این مدرس دانشگاه با تاکید بر اهمیت بناهای تاریخی از منظر فرهنگی ادامه داد: همه بناهای تاریخی را نمی‌توان از منظر گردشگری یا از نظر میراثی حفظ کرد.
وی با بیان اینکه توجه به ابنیه تاریخی از منظر فرهنگی دامنه فراگیرتری دارد، گفت: از دیدگاه فرهنگ شهری، بناهای تاریخی به‌عنوان اجزا و آثاری غریبه، مستقل از شهر و متعلق به دوره‌های گذشته که احتمالاً بازدید و اقامت در آنها می‌تواند جالب باشد، قلمداد نمی‌شود، بلکه این بناها به‌عنوان جزئی زنده از منظر فرهنگی شهر تلقی می‌شود که می‌تواند بر زندگی امروز تأثیر مثبتی داشته باشد و به همین خاطر هم مورد توجه قرار می‌گیرد.
تیموری با بیان اینکه این تأثیرگذاری فرهنگی از جایی ناشی می‌شود که ساختمان‌های قدیمی، در واقع ترسیم‌کننده حرکت فرهنگ، هنر و تاریخ یک جامعه است، افزود: بناهای تاریخی محصول و نماینده یک فرهنگ است به همین خاطر می‌تواند در فرهنگ امروز حضوری مؤثر داشته باشد.
ابنیه تاریخی، تداعی‌گر نوع فرهنگ شهرها
این کارشناس شهرسازی و معماری، اظهار کرد: از نظر فرهنگی ابنیه تاریخی علاوه بر ارزش‌های میراثی یا جذابیت‌های هنری و زیبایی‌شناختی، تداعی‌گر نوع فرهنگ شهرها نیز هست که غالباً مورد علاقه نسل امروز هم واقع می‌شود.
به گفته وی، از طریق این بناها شهر قادر است حس ادراکی خوشایند و متفاوتی را در مردم ایجاد کند یعنی فضایی برای تجربه احساسات عالی یا مکانی برای متفاوت فکر کردن و اصیل زندگی کردن فراهم آورد.
تیموری با بیان اینکه تقویت حس هویت و تعلق، عالی‌ترین انگیزه‌ای است که در نگه‌داشت ابنیه تاریخی می‌تواند مدنظر قرار گیرد، افزود: امروزه حس هویت و تعلق از جمله نیازهای متعالی انسان شناخته شده است و هویت به معنای یافتن ریشه‌های زندگی انسان و درک پیوستگی میان گذشته و اکنون، در عرصه مکان و جغرافیا یک نیاز اساسی جامعه انسانی است.
وی تاکید کرد: از این دید بناهای تاریخی بازگوکننده داستان مردم، وقایع و مکان‌ها در طول تاریخ است و پیوستگی آنها و جریان مداوم فرهنگ را خاطرنشان می‌سازد و یادآور می‌شود، ارزش‌ها، سنت‌ها و فعالیت‌های انسانی را در لفاف غنی فرهنگ ذخیره کرده‌اند و با ارائه آن به مردم، آنها را درگیر احساس تعلق به مکان و هویت خود می‌کنند.
این پژوهشگر تصریح کرد: شاهد مثال کارکرد هویتی، فرهنگی ابنیه تاریخی، کشورهای همسایه ایران در حاشیه خلیج‌فارس هستند که برای هویت‌سازی و ایجاد سابقه فرهنگی به شبیه‌سازی بناهای سنتی ایرانی روی آورده‌اند.
وی ادامه داد: در سه دهه اخیر در بیشتر کشورهای دنیا بناهای تاریخی صرفاً به عنوان اثری زیبا یا یک سند تاریخی تلقی نمی‌شود، بلکه از آنها به‌عنوان جزئی از فرآیند شکل‌دهی و ساخت فرهنگ و هویت انسانی در مقیاس‌های مختلف از هویت ملی گرفته تا هویت بومی و محله‌ای، حفظ و بهره‌برداری می‌شود.
تیموری با بیان اینکه در این رابطه، توجه به بناهای تاریخی هم از لحاظ نمادهای هویت ملی و هم از نظر تقویت فرهنگ زندگی شهری و محله‌ای اهمیت دارد، افزود: لازمه مدیریت این نگاه فرهنگی، هویتی به ابنیه تاریخی، ادغام فرآیندهای حفظ، مرمت و احیای این آثار در مدیریت شهری است، به این معنا که در کنار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، شهرداری و زیرمجموعه‌های فرهنگی آن، ادارات و نهادهای مرتبط بافرهنگ و آموزش هم می‌توانند در حفظ و بهره‌برداری از ابنیه تاریخی تشریک‌مساعی کنند تا آثار نقش موثق‌تری در تقویت فرهنگ شهر ایفا کنند.
وی خاطر نشان کرد: در کشورهای دیگر و در ایران هم تجربه‌های متعددی از تبدیل ساختمان‌های تاریخی به دانشکده، فرهنگسرا، آموزشگاه و نگارخانه شکل‌گرفته است که نشان می‌دهد یک ساختمان تاریخی علاوه بر موزه یا هتل به شیوه موثق‌تری به جریان زندگی شهر می‌تواند مدد رساند.
به گزارش ایمنا، شورای ایکوموس در سال ۱۹۸۲ میلادی پیشنهاد داد هجدهم آوریل به عنوان روز جهانی «محوطه‌ها و بناهای تاریخی» نامگذاری شود. این پیشنهاد یک سال بعد در بیست و دومین مجمع عمومی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد تصویب شد.
گفت‌وگو از: کوروش دیباج، خبرنگار سرویس فرهنگ و هنر خبرگزاری ایمنا
نظر شما