حکمرانی ناعادلانه آب؛ گاوخونی خشک و بی‌نصیب از زاینده‌رود

به گزارش خبرنگار ایمنا، سال آبی ۹۷-۹۸ در حالی آغاز شد که ذخیره سد زاینده رود به کمترین میزان در ۵۰ سال گذشته رسیده بود.

روزهای نخست مهرماه سال ۹۷ مخزن یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعبی سد زاینده رود تنها ۱۷۰ میلیون مترمکعب آب داشت که این میزان هم به همراه رسوبات بود. سدی که منبع اصلی تامین آب شرب پنج میلیون جمعیت استان اصفهان و یزد به شمار می رود.  

کشاورزان اصفهان که از بهار سال ۹۶ به علت بحرانی بودن وضعیت بارش‌ها و از بین رفتن منابع آب، ۱۸ ماه کشت و کاری نداشتند از همان ابتدای سال آبی برای دریافت حقابه کشت پاییزه دست به تجمعاتی زدند و این اعتراضات ادامه داشت تا اینکه در تجمع ۱۹ دی ماه به آنها اعلام شد زاینده رود نیمه اول بهمن ماه به مدت محدود برای کشت زمستانه غرب و شرق اصفهان بازگشایی می شود. 

رهاسازی آب در زاینده رود اصفهان طبق وعده و پس از ۲۰ ماه، به مدت ۲۰ روز انجام شد اما به دلیل کمبود ذخیره سد تا روزهای پایانی سال ۹۷ زمان بازگشایی مجدد زاینده رود برای کشت بهاره مشخص نبود. 

بهبود وضعیت بارندگی‌ها در سرشاخه‌های زاینده رود و پیش‌بینی پشتوانه بارشی موجب شد تا نوروز امسال به دستور رئیس جمهور با هدف رونق گردشگری اصفهان در این ایام، زاینده رود بار دیگر بازگشایی شود. پس از آن نیز آب تا خردادماه در رودخانه جریان داشت تا کشت بهاره کشاورزان انجام شد. 

روزهای پایانی خردادماه امسال وزیر نیرو سفری سه روزه به اصفهان داشت. یک هفته پس از این سفر جلسه شورای هماهنگی حوضه آبریز زاینده رود در وزارت نیرو تشکیل و تخصیص آب برای کشت تابستانه کشاورزان غرب و شرق اصفهان تصویب شد. 

براساس این تصمیم گیری ۳۶۰ میلیون مترمکعب آب با رعایت خط قرمز شرب اصفهان، برای کشت صیفی جات تخصیص یافت مشروط بر اینکه در پایان شهریورماه ذخیره سد زاینده رود از ۴۵۰ میلیون مترمکعب کمتر نباشد. 

طبق برنامه ریزی ها نحوه توزیع آب برای کشت تابستانه سه دوره ۲۰روزه برای کشاورزان شرق و سه دوره ۱۵ روزه برای کشاورزان غرب اصفهان از نیمه سوم تیرماه تا نیمه دوم شهریورماه بود. با وجود این کشاورزان غرب تجمع کردند و خواستار جریان پیوسته آب در رودخانه شدند. 

این درحالی است که گفته می شود کشاورزان شرق و سازمان جهادکشاورزی به علت کشت دیرهنگام در این منطقه خواستار جریان آب تا ۱۰ مهرماه هستند. 

شنبه گذشته یعنی ۲۳ شهریورماه نیز عده ای از کشاورزان غرب اصفهان در اعتراض به کاهش خروجی سد برای کشت این منطقه که براساس برنامه ریزی انجام شده بود، در محل شرکت آب منطقه ای تجمع کردند. 

پس از آن حجت الله غلامی معاون عمرانی استاندار اصفهان از تصمیم برای تدوام جریان زاینده رود تا ۱۲ مهرماه خبرداد. 

سال آبی ۹۷- ۹۸ درحالی به پایان می رسد که در اثر بارندگی های مطلوب و ثبت دو هزار و ۱۴۴ میلی متر بارش در کوهرنگ سرشاخه اصلی رودخانه زاینده رود؛ یک میلیارد و ۸۴۲ میلیون مترمکعب آب به سد زاینده رود وارد شده و هم اکنون ذخیره این سد حدود ۵۵۲ میلیون مترمکعب است. 

بنا بر اظهارات اسفندیار امینی دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزان استان اصفهان، "امسال ۸۳۱ میلیون مترمکعب آب برای کشاورزان این استان رهاسازی شده است."

با آغاز سال آبی جدید، وزارت نیرو باید برای تامین حقابه کشت پاییزه کشاورزان اصفهان تصمیم گیری کند. این در حالی است که همچنان تصمیم گیری برای تامین حداقل نیاز آبی تالاب بین المللی گاوخونی پس از سال ها با چالش روبه رو است. 

تالاب گاوخونی در سال آبی ۹۷-۹۸ نه تنها از حقابه خود نصیبی نداشت بلکه به لطف برداشت انهار سنتی و زمین های کشاورزی پایین دست، سیلاب فروردین ماه نیز از این تالاب دریغ شد. 

با وجود این مسعود میرمحمدصادقی مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان اصفهان اردیبهشت ماه امسال اعلام کرد که ۶۰ میلیون مترمکعب حقابه تالاب گاوخونی تامین شده است.

این درحالی است که مسئولان محیط زیست می گویند وزارت نیرو باید حقابه گاوخونی را در ورودی تالاب به محیط زیست تحویل دهد. زیرا آبی که به نام محیط زیست و گاوخونی رهاسازی می شود به تالاب نمی رسد. هم اکنون بیش از ۹۷ درصد این تالاب ۴۷ هزار هکتاری خشک است.

تامین حقابه گاوخونی در سال های اخیر موضوع چالش برانگیز وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط زیست بوده است. نرسیدن سیلاب فروردین ماه امسال به گاوخونی گواهی بود بر بی مهری برخی سودجویان که نشان داد تنها عامل اصلی خشکی ۲۰ ساله این تالاب بین المللی، نبود آب نیست. 

وزارت نیرو به جای صدور مجوز کشت پاییزه، حقابه گاوخونی را تامین کند

مسعود باقرزاده کریمی مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالابهای کشور در این باره به خبرنگار ایمنا می گوید: وزارت نیرو بنابر دلایلی که مطرح می کند از جمله برداشت‌های بی رویه و چاه‌های غیرمجاز توان تامین حقابه گاوخونی را ندارد. وزارت نیرو می گوید آب مورد نیاز کشاورزی را همراه با محیط زیست رهاسازی می کند اما به تالاب نمی رسد. این پاسخ وزارت نیرو به سازمان حفاظت محیط زیست در سال‌های گذشته است. 

وی در پاسخ به این سوال که چرا امسال وزارت نیرو با وجود بارش‌های مطلوب و ورود یک میلیارد و ۸۴۲ میلیون مترمکعب آب به سد زاینده رود، حقابه ۱۷۶ میلیون مترمکعبی تالاب گاوخونی را تامین نکرد؟ می گوید: این سوال خیلی مهم ما نیز از وزارت نیرو است زیرا اگر قرار باشد با وجود بارش‌های سیل آسای امسال آبی به تالاب نرسد پس هیچ زمانی آبی به تالاب نخواهد رسید. 

باقرزاده کریمی تصریح می کند: توصیه ما به وزارت نیرو این است که کشت پاییزه را مجوز ندهد و نیاز آبی تالاب را تامین کند. 

مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالابهای کشور می افزاید: در شرح وظایف ما نیست که برای تخصیص آب، اولویت‌های وزارت نیرو را تعیین کنیم اما آنچه که ما اعتقاد داریم و قانون می گوید باید نیاز آبی تالاب‌ها در شرایط مختلف تعیین و وزارت نیرو مکلف است در هر شرایطی حقابه را تامین کند. 

تامین حقابه تالاب گاوخونی خواسته همه مردم است

در همین ارتباط حسن ساسانی معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای استان اصفهان نیز در حاشیه بازدید از خبرگزاری ایمنا درخصوص تازه ترین تصمیم ها برای تامین حقابه تالاب گاوخونی به خبرنگار ایمنا می گوید: تالاب یکی از دغدغه های ما ( آب منطقه ای) است، ما نیز به عنوان یک شهروند در این شهر زندگی می کنیم. بدیهی است که اگر گاوخونی احیا نشود پیامدهای مصیبت باری برای استان اصفهان به دنبال دارد.

ساسانی می گوید: وزارت نیرو هرسال در برنامه منابع و مصارف حجم آبی برای محیط زیست در نظر می گیرد که حدود ۵۰ میلیون مترمکعب است؛ اما نگاه وزارت نیرو با نگاه محیط زیستی ها به این موضوع متفاوت است. ما می گوییم کل مسیر رودخانه جزو حقابه محیط زیست است اما دوستان محیط زیست به ما می گویند باید آب به تالاب برسد. 

وی ادامه می دهد: ۵۰ میلیون مترمکعب را تفکیک ماهیانه شده تا هرماه به مقدار مشخص از سد زاینده رود خالی شود. با وجود این آبی که از سد زاینده رود صرفا برای محیط زیست رهاسازی می شود خیلی خوشبینانه تا سد چم آسمان می رسد. 

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای استان اصفهان با بیان اینکه ۱۷۶ میلیون مترمکعب حقابه تالاب در شرایط نرمال است، می گوید: آب باید از سد زاینده رود رهاسازی شود؛ این که در طول مسیر چقدر نفوذ می کند و چه میزان برداشت غیرمجاز وجود دارد باید از این میزان آب رهاسازی شده کم کنیم تا مشخص شود چه حجم آبی به تالاب خواهد رسید. 

حقابه گاوخونی بهمن ماه تامین می شود

ساسانی اظهار می کند: امسال با توجه به بارش‌ها وزارت نیرو در ابتدا اعتقاد داشت که حجمی از آب را ذخیره نگه دارد تا بتواند حداقل طی دو یا سه سال آبی پایدار و با اطمینان بیشتر برای توزیع آب کشاورزی داشته باشد و شرب نیز تامین شود. با وجود این بنابر درخواست صنف کشاورزان برای تخصیص آب کشت تابستانه این تصمیم تحقق نیافت. 

وی می گوید: دوست داشتیم در کنار همه این مسائل و با توجه به اینکه کشاورزان ذی نفع هستند این اجازه را داشته باشیم در مهرماه بخشی از این آب را که کشاورزان نیاز ندارند برای تالاب رهاسازی کنیم که به عنوان یک پیشنهاد این موضوع را به تهران منعکس کنیم و اگر در شورای هماهنگی حوضه آبریز زاینده رود مطرح و مصوب شد آبی برای گاوخونی رهاسازی شود زیرا تامین حقابه تالاب خواسته همه مردم اصفهان است و ما نیز عضوی از این مردم هستیم. 

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای استان اصفهان در پاسخ به این سوال که آیا می توان برای تامین بخشی از حقابه تالاب گاوخونی در مهرماه امیدوار بود؟ تصریح می کند: در حال حاضر یک درخواست است اما اینکه مصوب شود یا خیر نمی توان پیش بینی کرد. فرض کنید وزارت نیرو موافق است و ما نیز موافقیم در حالی که کشاورزان اصرار می کنند آبان ماه برای کشت پاییزه آب می خواهند. وقتی آبان ماه برای کشت پاییزه آب رهاسازی شود، تامین آب برای آبیاری در بهمن و اسفندماه الزامی است. پس از آن نیز با آغاز فصل بهار، فروردین ماه باید برای کشت بهاره آب تامین شود. 

وی با اشاره به مصوبه شورای هماهنگی حوضه آبریز زاینده رود در تیرماه امسال مبنی بر تامین آب برای کشت تابستانه با رعایت خطوط قرمز شرب و باقی ماندن ۴۵۰ میلیون مترمکعب آب در سد زاینده رود در پایان تابستان، می افزاید: این ۴۵۰ میلیون مترمکعب ذخیره نیز کاهش خواهد یافت زیرا باید حداقل ۲۰۰ میلیون مترمکعب برای کشت پاییزه در نظر گرفته شود؛ چه تضمینی وجود دارد که پاییز امسال بارندگی ها خوب باشد؟ پس نگرانی تامین آب شرب مردم اصفهان مطرح می شود. براین اساس تا پیش از بارش‌های موثر نمی توان برای تالاب تصمیم گیری کرد. 

 ساسانی می گوید: مهرماه امکان رصد و پایش میزان بارندگی های سال آبی جدید وجود ندارد براین اساس باید بارش ها را بین دو فصل پاییز و زمستان بررسی کرد، می توان بهمن ماه برای حقابه تالاب تصمیم‌گیری کرد. اما مهرماه امکان‌پذیر نیست.

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای استان اصفهان با اشاره به پیش بینی‌های کارشناسان هواشناسی، می افزاید: بارش‌های موثر از دهه سوم آبان و ابتدای آذر آغاز می شود. کارشناسان بارش‌های پاییز را نرمال و فراتر از نرمال پیش بینی کردند.

وی تصریح می کند: باوجود این هنوز برای اظهار نظر در خصوص بارش‌ها زود است. مدل‌های هواشناسی بسیار پیچیده است. بسیاری تحلیل می کنند که سال آبی خوبی از نظر بارش‌ها خواهیم داشت و شماری نیز تحلیل می کنند که ترسالی خواهد بود. امیدوارم سال خوبی باشد.

نفوذ یا برداشت انهار سنتی و صنایع بین نکوآباد تا سد چم آسمان

ساسانی در ادامه به مشکلات این حوضه آبریز اشاره می کند و می گوید: وقتی آبی برای تالاب رهاسازی می شود از سد نکوآباد تا سد آبشار بالغ بر ۱۵ مترمکعب برثانیه آب بر بستر رودخانه نفوذ می کند یا توسط چاه‌های حریمی و شهرداری برداشت می شود. برای اینکه میزان حداقلی در شبکه‌های آبشار و رودشت وجود داشته باشد هر مقدار آبی که رهاسازی شود باید به علاوه ۱۵ مترمکعب برثانیه باشد.

وی تاکید می کند: کاستی هایی وجود دارد؛ حفاظت از رودخانه وظیفه ذاتی آب منطقه ای است با وجود این ۴۰۰ کیلومتر طول رودخانه زاینده رود را با شمار اندکی نیرو باید کنترل و حفاظت کرد. این در حالی است که با وجود کمبود آب، تخلفات بسیار گسترده ای در حاشیه رودخانه صورت می گیرد. 

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای استان خاطرنشان می کند: بین بازه سد نکوآباد تا سد چم آسمان به علت نفوذ یا برداشت انهار سنتی و صنایع به طور متوسط حدود ۱۲ مترمکعب بر ثانیه از آب نیست. میزان آبی که به سد رودشت می رسد حدود شش مترمکعب بر ثانیه است که از این میزان دو تا سه مترمکعب به شبکه های رودشت و مصارف کشاورزی اختصاص می یابد.   

وی می افزاید: بنابراین هیچ آبی از سد رودشت خارج نمی شود از سوی دیگر بین سد رودشت تا تالاب گاوخونی ۱۰۰ کیلومتر فاصله است و در این مسیر مسئله پرت آب و نفوذ را هم باید در نظر گرفت. بنابراین آبی که به میزان ۳۶۰ میلیون مترمکعب برای کشت تابستانه رهاسازی شد به تالاب گاوخونی نمی رسد. براین اساس برای اینکه آبی به تالاب برسد باید مقدار قابل توجهی از سد زاینده رود رها سازی شود.   

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت اب منطقه ای استان اصفهان در پاسخ به این سوال که چرا امسال با آب رهاسازی شده برای کشت تابستانه در غرب اصفهان برنج و در شرق این استان هندوانه و خربزه کاشته شد در حالی که گاوخونی برای دریافت حقابه ۱۷۶ میلیون مترمکعب در سال، با چالش های بسیاری مواجه است، می گوید: تغییر الگوی کشت در شرح وظایف سازمان جهاد کشاورزی است که کشاورزان را راهنمایی و در این خصوص فرهنگسازی کند. 

ساسانی می گوید: مردمان کویر ارزش آب را بیشتر می دانند زیرا کمبود آب را همواره احساس می کند. سال‌های اخیر فکر می کردیم که نحوه آبیاری نسبت به گذشته بهتر شده است. اما هنوز نیاز به فرهنگسازی داریم؛ همه دستگاه‌ها و مطبوعات باید برای فرهنگسازی در خصوص مصرف صحیح آب کمک کنند. 

وی خاطرنشان می کند: دستگاه‌های دولتی باید برای فرهنگسازی با بسته‌های تشویقی یا بعضا با اجبار ورود کنند زیرا به سختی آب از سد زاینده رود رهاسازی می شود.  

به گزارش خبرنگار ایمنا، اردیبهشت ماه امسال عیسی کلانتری در سفری که به اصفهان داشت در جمع خبرنگاران اظهار امیدواری کرد: "در پی رایزنی و هماهنگی با وزارت نیرو حقابه ۱۷۶ میلیون مترمکعبی تالاب گاوخونی دستکم برای 100 روز در سال و در مدت زمانی که کشاورزان برای کشت به آب نیاز ندارد، رهاسازی شود تا آب به تالاب برسد."

با این وجود، امروز که پس از سال‌ها زمزمه‌هایی برای تامین حداقل نیاز آبی گاوخونی بحران زده به گوش می رسد، کشاورزان بر استمرار جریان زاینده رود تا ۱۰ مهرماه و تامین حقابه برای کشت پاییزه در آبان‌ماه تاکید می کنند. 

در این میان به نظر می رسد همچنان تصمیم برای تامین حقابه گاوخونی با چالش مواجه است. با توجه به اینکه به دلیل دست اندازی ها حتی سیلاب و پساب نیز از تالاب بحران زده گاوخونی دریغ می شود، چه تضمیمی وجود دارد که گاوخونی پس از سال ها به حقابه اش خواهد رسید و انهار سنتی و افراد سودجو آن را برداشت نخواهند کرد؟ آیا می توان امیدوار بود که وزارت نیرو و مسئولان استان به طور ویژه به وضعیت بحرانی گاوخونی رسیدگی خواهند کرد تا در صورت رهاسازی حقابه گاوخونی، تخلفات گذشته مانع ورود آب به تالاب نباشد؟ 

گزارش از" ندا سپاهی- خبرنگار ایمنا