شهرسازي دوران معاصر ايران

از سال ۱۲۸۵ هجري شمسي به بعد همزمان با انقلاب مشروطيت، گشايش اولين مجلس ملي، تدوين قانون اساسي و تصويب قانون بلديه، نقطه عطف جديدي در تاريخ ايران ايجاد مي شـــود. ايـــن انقـلاب همسو با تلاطمي كه در جهان سرمايه داري و صنعتي ايجاد شده است، آرمان شهر خود را جستجو مي كند و به دنبال قانونمند كردن رابطه دولت و رعيت، همراه با تحولات جامعه اروپايي در عرصه هاي مختلف از جمله نظام شهري است. به عبارتي روشن تر انقلاب مشروطيت بر آن بود تا با يك برش تاريخي روش زيست و توليد جامعه را تعريفي مجدد نمايد.
اگر چه سرنوشت مشروطيت در گذار تاريخ اندك خود مقابل دولت كودتا رنگ مي بازد. اما از آنجايي كه اين نظام پويا برپايه يك سازمان متشكل ديوان سالار و نيروي نظامي مستقل از تقسيم بندي عشيره اي كهن تشكيل مي گردد. باعث دگرگوني هاي زيادي در عرصه تحولات و خصوصاً جامعه شهري مي گردد.
با تشكيل دولت پهلوي در سال ۱۳۰۴، استحاله جديدي در تغيير از سنت به مدرنيسم به وجود مي آيد و بدون به وجود آمدن زير بناهاي لازم جهت اين تغيير، روابط جديدي شكل مــي گيرد. به عنوان مثال جامعه ايلياتي با تصويب قانون ثبت اسناد و املاك، مراتع و زمين هاي خود را باز مي يابد و مالكيت اشتراكي زمين به نظام مالكيت انفرادي و قطعه قطعه شدن اراضي منجر مي شود.
جامعه شهري نيز بدون آن كه هسته هاي صنعتي را در خود جاي داده باشد و بي آنكه دوره انتقالـي از اقتصاد كارگاهي به اقتصاد كارخانه اي را درك كرده باشد در يك تغيير ماهوي از يك جامعه توليدي به يك جامعه خدماتي و سپس مصرفي تبديل مي شود و با تجدد طلبي حاكم بر مدرنيسم از دو جامعه روستايي و ايلياتي به شدت فاصله گرفته و پديده شهرمصرف زده را در پناه درآمـد و ثروت نفت به وجود مي آورد. در اين دگرگوني و تحول، مفاهيم و عملكردهاي سنتي به كنار گذاشته مي شوند و شهر به عنوان تبلور فضايي ـكالبدي اين دگرگوني، ارزش هاي قديم سازمان فضايي خود را به دور مي اندازد. به همين دليل است كه يكباره دخالت هاي عظيم كالبدي در بافت قديم شهرهاي ايران از جمله اصفهان، يزد، كاشان، كرمان و... آغاز مي شود كه در بسياري موارد انسجام كالبدي و اجتماعي اين شهرها را تحت الشعاع خود قرار مي دهد. در اين مقطع تاريخــي، دولت به عنوان نهاد مداخله گر و درعين حال مقتدر هم از لحاظ قدرت و هم ثروت براي اولين بار در تاريخ شهرسازي كشور دست به تغيير ساختارهاي فضايي شهرها مي زند. ايــــن تغـــيير نـــه بر مبناي تفكرات و تحول دروني بلكه براساس انديشه و تغييري بروني شكل مي گيرد كه برخاسته از نظريه پردازي هاي نوگرايان نسل دوم شهرسازي جهاني است كه بيش از هر چيز به توسعه معابر مي انديشيده است و خيابان به عنوان نماد تجدد مطرح مي شود.
نكته قابل توجه در اين نگرش اين است كه براي شهر نقشه جامع تهيه نمي شود بلكه اولين نقشه تهيه شده به نام نقشه خيابانها براي تهران در سال ۱۳۰۹ هجري شمسي و همدان ۱۳۱۰ هجري شمسي (۱۹۳۱) تهيه مي شود كه در آن توجه به خيابان بيش از هر عنصر كالبدي ديگر مطــرح مي گردد. در همين زمان با تغيير نام بلديه به شهرداري و برداشتن نام داراالخلافه از پايتخت (۱۳۰۹ هجري شمسي) قانون بلديه مصوب مشروطيت، قدرت اجرايي مي يابد و نظام مديريت شهري در سازماندهي جديد تعريف مي شود. متعاقب تصويب اين قانون اجراي نقشه خيابــان ها نيز در دستور كار قرار مي گيرد و در بسياري شهرها دو خيابان چليپايي، بافت كهن شهري را از بين مي برد و نشان اولين اقدامات شهرسازي جديد را بر چهره شهرهاي ايراني وارد مي كند.
به دنبال تصويب قانون تعريض و توسعه معابر (۱۳۱۲ هجري شمسي) كه به تعبيري آغاز فعاليت هاي شهرسازي در ايران نام گرفته است. ساختارهاي كهن بافت شهري از هم گسسته شده و بازار يا در ميانه خيابان و يا در عبور از آن هويت خود را از دست مي دهد و خيابان نقش مسلط خود را به عنوان عنصر غالب و قدرتمند شهري ايفاء مي كند.
در سال هاي پس ازتصويب قوانين فوق الذكر و با تغيير نظام قدرت از پهلوي پدر به پسر، شهر توسعه بطني خود را عمدتاً در طول مسير خيابان هاي احداثي گذشته دنبال مي كند و سيماي شهري با حضور نمايندگان معماري مدرن شكل مي گيرد و كلاً شهر ايراني بر آن است كه براي اولين بار در تاريخ خود، تباين ها و تفاوت هاي اقتصادي ـ اجتماعي را تبلور كالبدي بخشد.
دولت پهلوي در تحول ديگري به دنبال تبعيت از الگوي غربي به دنبال خلق شهر مردمي است و به نوعي با تصويب قانون تشكيل شهرداري و انجمن شهر (۱۳۲۸ هجري شمسي) به مشاركت شهروندان مي انديشد.
با تشكيل وزارت آباداني و مسكن و در دستور كار قرار گرفتن طرح هاي جامع (۱۳۴۳ هجري شمسي)، مقطع جديد تاريخ شهرسازي ايران كه مبتني بر تهيه طرح در قالب دستورالعمل مدون است شكل مي گيرد./19
منبع: umic.ir / تهیه شده توسط : مهناز اکبری