اینجا هر رنگ داستانی دارد، از طبیعت و هنری کهنسال

به گزارش خبرگزاری ایمنا از کردستان، کوچه‌های بازار قدیمی آصف شهر سنندج را یکی یکی پشت سر می‌گذارم و به یک محوطه دایره مانند می‌رسم، از آنجا به محلی در حال بازسازی که در گذشته به عنوان کاروان‌سرا شناخته می‌شده است و امروزه به آن سرای علیدی می‌گویند، وارد می‌شوم.

حدود ۲۰ مغازه دور تا دور سرای علیدی وجود دارد، اما به‌جز چند مغازه، مابقی خالی، محوطه و سردَر مغازه‌ها در حال بازسازی و مصالح ساختمانی در گوشه‌ای از این مکان رها شده است.

کارگاه رنگرزی سنتی استاد «علی ئیلان‌پور» یکی از مغازه‌های باز این کاروانسرا است، مقابل کارگاه که می‌روم مرد جوانی در مقابل در آن ایستاده و خود را پسر استاد علی معرفی می‌کند، با اشاره دست به داخل مغازه هدایتم می‌کند، جایی که گنجینه گرانبهایی از تجربه و سال‌ها کار با رنگ‌های گیاهی به نام استاد «علی رنگرز» نشسته است.

داخل که می‌روم، استاد کنار در ورودی کارگاه روی صندلی نشسته است، مردی با دست‌هایی که از لمس رنگ‌های گیاهی نرم شده و چشمانی که از دیدن زیبایی رنگ‌ها برق می‌زنند؛ با مهربانی و لبخند از ما استقبال می‌کند.

دنیایی که در آن رنگ‌ها حرف می‌زنند

با قدم گذاشتن در کارگاه، گویا وارد دنیایی دیگر می‌شوم، دنیایی که در آن رنگ‌ها حرف می‌زنند و هر نخ، قصه‌ای از تاریخ و فرهنگ کردستان را روایت می‌کند؛ اینجا هر نخ، داستانی دارد، داستانی از طبیعت، صبر و هنری کهنسال.

برای لحظاتی محو تماشای نخ‌های رنگی این کارگاه می‌شوم، با نظم و ترتیب و بسته‌بندی شده کنار هم چیده شده و زیبایی و جذابیت آن‌ها انسان را میخکوب می‌کند.

کارگاه در روز روشن هم تاریک است، اما فضای آن به وسیله چند تا لامپ روشن شده است، البته سیاهی دیوارها هم در تاریکی آن بی تأثیر نیست، چراکه سقف و دیوارهای کارگاه به‌خاطر دود چراغ نفتی قدیمی سیاه شده است.

عکس‌های سیاه و سفیدی که به دیوار پشت سر استاد علی آویزان شده است، توجهم را جلب کرد؛ پرسیدم این عکس‌ها متعلق به چه کسانی است که پاسخ داد «این‌ها عکس پهلوانان و ورزشکاران قدیمی شهر سنندج است.»

به یکی از عکس‌ها که از بقیه کمی بزرگ‌تر است، اشاره می‌کند و می‌گوید: این عکس هم خودم هستم و مربوط به ایام جوانیم است که ورزش می‌کردم، الان دیگر پیر شده‌ام.

عکس متعلق به حدود ۲۰ تا ۳۰ سالگی استاد علی بود، اما او اکنون ۷۸ ساله است، اگرچه که جوان‌تر نشان می‌دهد.

کسادی بازار رنگرزی سنتی در کردستان

در بخش انتهایی کارگاه ۳۲ متری استاد ئیلان‌پور هم دو دیگ بزرگ که مقداری نخ در داخل رنگ آن‌ها خوابیده شده است، وجود دارد؛ امروز کارگاه تعطیل است و سفارش کاری وجود ندارد، اما استاد علی بر طبق عادت هر روزه به آن سر می‌زند.

در سال‌های اخیر آمدن رنگ‌های شیمیایی و کارگاه‌هایی که به صورت ماشینی نخ‌ها را با رنگ شیمیایی و به سرعت آماده می‌کنند، کار دستان استاد علی رنگرز کردستان را کساد کرده است.

او متولد سال ۱۳۲۵ در شهر سنندج است و از ۱۵ سالگی نزد اساتیدی همچون «میرزا دانه و فرج» و «اوسط ابراهیمی» کار رنگرزی را آغاز کرده است؛ حدود ۳۵ سال نزد اساتید خود شاگردی کرده و نزدیک به ۲۵ سال است که در مغازه فعلی مشغول به کار است.

«زاج»، «روناس» و «نیل» ماده اصلی رنگرزی گیاهی است و از گیاهان دیگری همچون پوست گردو و برگ مو هم کمک گرفته می‌شود.

از استاد علی در مورد تعطیلی کارگاه می‌پرسم، می‌گوید: رنگ‌های شیمیایی بازار کار رنگرزی گیاهی را کساد کرده است و ما سفارش کار کمی داریم، هرچند کار ما هم فصلی است و بستگی به درخواست تولیدکننده و بازار دارد؛ در این فصل که هوا سرد است و در سرما رنگ خوب از آب در نمی‌آید و این کار هم دستی و سخت است، کمتر سفارش قبول می‌کنیم.

تهیه کالیته ۷۲ رنگ گیاهی

تعداد رنگ‌های موجود در کارگاه را می‌پرسم، به نمونه رنگ‌هایی که در کالیته رنگ‌های گیاهی فرش دستباف کردستان جمع‌آوری کرده است، اشاره می‌کند و می‌گوید: ۷۲ رنگ در این کالیته موجود است، اما کار ما محدودیت ندارد و تا ۱۵۰ و ۲۰۰ رنگ هم پیش می‌رود، طیف رنگ‌ها بر مبنای خواسته مشتری کم و زیاد می‌شود که این کار دقت بالایی را می‌خواهد.

استاد علی ما را به ده‌ها سال گذشته استان کردستان می‌برد، زمانی که از هر خانه‌ای صدای «دفتین یا کرکیت» قالی به گوش می‌رسید و بیشتر بانوان مشغول قالی‌بافی بودند، اما امروز قالی ماشینی، جای قالی دستباف را گرفته و بافنده فرش دستباف هم در استان بسیار کم شده است.

استاد علی عنوان می‌کند: با گذر زمان مردم راحت طلب شده‌اند و مثل سابق فرش دستی نمی‌بافند، کسی هم خواهان یادگیری کار رنگرزی گیاهی و سنتی نیست، زیرا سختی خاص خود را دارد.

او اضافه می‌کند: این کارگاه نیاز به بازسازی دارد، اما با درآمدی که از این کار داریم توان بازسازی آن را نداریم و هیچ اداره‌ای نیز ما را حمایت نمی‌کند.

پدرام ئیلان‌پور، پسر استاد علی رنگرز هم کم کم به جمع ما اضافه شد؛ او که از حدود ۲۰ سال پیش تاکنون به پدرش در این کارگاه کمک می‌کند، می‌گوید: بیش از ۹۰ درصد این کار را یاد گرفته‌ام، هرچند که کار رنگرزی گیاهی بیشتر به تجربه آدم بستگی دارد.

او ادامه می‌دهد: نخ‌هایی را که استفاده می‌کنیم تولید زنان روستاهای استان کردستان است، در واقع از صفر تا ۱۰۰ کار رنگرزی سنتی به صورت دستی است.

گران شدن مواد اولیه رنگرزی سنتی

پسر استاد علی رنگرز به سختی کار و گران شدن مواد اولیه رنگرزی سنتی اشاره می‌کند و می‌گوید: ماده‌ای همچون «نیل» کیلویی هفت میلیون تومان شده و بسیار گران شده است.

وی اضافه می‌کند: هر نخی باید چهار یا پنج بار رنگ شود که این کار دو روز زمان می‌برد و در نهایت هم در آب سرد رودخانه قرار می‌گیرد تا شفافیت و ثبات رنگ پیدا کند.

پدرام ئیلان‌پور می‌افزاید: رنگ گیاهی سال‌های سال هم بگذرد بیشتر ثبات، زیبایی و شفافیت پیدا می‌کند اما رنگ شیمیایی اینگونه نیست و کمرنگ می‌شود.

وی خاطرنشان می‌کند: سن پدرم به ۸۰ سال نزدیک می‌شود و اکنون در این سرما باید در خانه می‌بود، اما چون عشق و علاقه به این کار دارد، من هم او را کمک کرده‌ام تا این هنر حفظ شود.

پسر استاد علی می‌گوید: ما در شهر خودمان هیچ‌گونه حمایتی نشده‌ایم در صورتی که اگر حمایت می‌شدیم می‌توانستیم کارگاه بزرگ‌تری را داشته باشیم و بهتر این هنر را حفظ کنیم.

وی اضافه می‌کند: سال گذشته قالی کردستان جهانی شد که به واسطه زحمات و تلاش‌های افرادی همچون پدر ما صورت گرفته است و باید قدر آن‌ها را بیشتر دانست.

خاصیت رنگ‌های گیاهی نسبت به رنگ شیمیایی

پدرام ئیلان‌پور تاکید می‌کند: خاصیت رنگ‌های گیاهی نسبت به رنگ‌های شیمیایی بسیار بیشتر است چون ارگانیک است و برای سلامتی هم ضرری ندارد.

در ادامه باز هم گرم صحبت‌های استاد علی و محبت او شدم و سردی هوا را احساس نمی‌کردم تا اینکه فهمیدم دست‌هایم یخ زده است؛ او می‌گوید: دو سالی می‌شود به این کارگاه گازرسانی شده است، اما امروز چون کارگاه حالت تعطیل داشت چراغ گرمایشی را فراموش کردم روشن کنم و فضای داخل کارگاه هم سرد شده است.

او از بدقولی اداره راه و شهرسازی استان نیز نسبت به بازسازی این کاروانسرای قدیمی گلایه دارد و تاکید می‌کند: در این مکان حدود ۲۰ مغازه وجود دارد که متولی بازسازی آن اداره راه و شهرسازی است؛ قرار بود پنج سال پیش بازسازی شود اما هنوز به سرانجام نرسیده است.

استاد از حمایت نکردن مسئولان و ادارات متولی صنایع‌دستی استان از این هنر نیز گلایه‌مند است و تنها اعطای لوح تقدیر را کار مؤثری نمی‌داند.

استاد علی ئیلان‌پور در حال حاضر تنها کسی است که در استان کردستان به کار رنگرزی سنتی مشغول است و در صورت نبود او، بیم آن می‌رود این هنر نیز به دست فراموشی سپرده شود که احساس مسئولیت بیشتر متولیان امر را می‌طلبد.

قالی‌بافی یکی از مشاغلی است که وابستگی مستقیم و اصلی به رنگرزی دارد و در صورت منسوخ شدن رنگرزی گیاهی، قالی‌هایی با رنگ گیاهی نیز کم‌پیدا خواهد شد و این هنر ارزشمند را در استان از دست خواهیم داد.

گزارش از ویدا باغبانی