به گزارش خبرگزاری ایمنا، نواحی بیابانی گسترده‌ترین زیست بوم کره زمین بوده و بیش از یک سوم سطح زمین را فراگرفته است و بخش عمده‌ای از کشور نیز متأثر از شرایط اقلیمی در این قلمرو قرار دارد، در این راستا باید بدانیم با وجود اینکه بخش عمدای از کشور را بیابان‌ها تشکیل می‌دهد، فرسایش بادی و خاکی به دلیل تداوم و وسعت عمل فرسایندگی در زمان و مکان به ویژه در مناطق خشک، ظرفیت تخریب بالایی دارد.
ایران با مساحتی نزدیک به ۱۶۴ میلیون هکتار با وجود برخورداری از تنوع اقلیمی، در کمربند خشک جهان قرار دارد، بر پایه آمارها حدود ۶۱ درصد از مساحت کشور اقلیم خشک و فراخشک بوده و حدود ۳ درصد مناطق بیابانی جهان را در خود جای داده است، طبق آمار، ارقام و سوابق از گذشته ۳۳.۷ میلیون هکتار از مساحت کشور را بیابان‌هایی تشکیل داده‌اند که منشأ زمین‌شناسی و اقلیمی دارد، از این مقدار ۱۳ میلیون هکتار به عنوان مناطق بحرانی شناخته می‌شدند که ۸.۷ میلیون آن در نیم قرن گذشته مهار و تثبیت شده است.
بدین ترتیب با تغییرات زیست محیطی و خشک شدن دریاچه‌ها، شرایط مناسب برای فرسایش بادی خاک و وقوع طوفان‌های گردوخاک و نیز حرکت تپه‌های ماسه‌ای با سرعت زیاد فراهم شده است، اما یکی از راه‌های مقابله با این پدیده زیان‌بار و شوم ایجاد بادشکن‌های طبیعی است، بادشکن در واقع نوعی مانع در مسیر جریان باد است که با کاهش سرعت یا ایجاد انحراف در مسیر حرکت باد از خسارات آن به گیاهان زراعی، باغی و آسیب به خاک تا حد زیادی کم می‌کند.
به‌طور کلی می‌توان گفت، نوع بادشکن‌های زیستی بسته به اینکه از درختان متراکم مانند کاج و سرو و به طور کلی سوزنی‌برگ‌ها تشکیل شده یا از درختان کمتر متراکم و متخلخل باشد، در مقابله با باد و کاهش اثرات تخریبی آن تأثیر فراوان دارد، همچنین اگر بادشکن از کاشت ردیفی کاج ایجاد شده باشد، باد مجبور است جریان خود را تغییر داده و از بالای آن حرکت کند و این وضعیت سبب ایجاد سرعت بیشتر و گردباد می‌شود، اما چنانچه بادشکن‌های زیستی از کشت درختان متخلخل همچون اکالیپتوس و زالزالک یا چنار به وجود بیاید، در این شرایط قسمتی از باد به صورت ملایم از قسمت تخلخل (لابلای درختان) عبور کرده و بخش دیگر با سرعت کمتر از روی آن‌ها عبور می‌کند که ایجاد گردباد نیز نمی‌کند.
نتایج تحقیقات نشان داده است که هر چند مردم کرمان، هرمزگان، خوزستان و سیستان و بلوچستان، خراسان‌های رضوی و جنوبی، یزد، اصفهان، قم و سمنان از دیرباز با تپه‌های ماسه‌ای دست به گریبان بودند، اما توانستند با استفاده از دانش بومی، مناطق مسکونی، چرخه تولید روستا و اراضی کشاورزی را از هجوم تپه‌های ماسه‌ای در امان نگه دارند، چرا که طراحی کردن این مدل زنده در اطراف مزارع، سابقه طولانی مدت دارد و در حال حاضر نیز به طور گسترده‌ای در بسیاری از بخش‌ها به عنوان تنها شیوه مصون نگهداشتن محصولات از خطر حرکت ذرات و کاهش اثرات مضر گرما، تبخیر و حتی یخ زدگی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آن‌گونه که وحید جعفریان، مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری درباره بادشکن‌های زیستی گفته است: با بهره‌گیری از دانش نوین جهانی، موضوع بادشکن‌های کوتاه زیستی از سال ۹۹ در سطح گسترده در دستور کار قرار گرفت، دستورالعمل‌های مربوطه را با آخرین دستاوردهای مرتبط در کشورهای مختلف دنیا به روز کردیم، به طوری که اکنون این طرح در شهرستان گناباد خراسان رضوی، شهرستان آران و بیدگل اصفهان، شهرستان گرمسار سمنان و سایر مناطق در استان‌های ایلام، خوزستان و سیستان و بلوچستان که دارای کانون بحرانی فرسایش بادی هستند، قابلیت استفاده داشته و در حال توسعه است.
به گفته مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری بنابر آمار رسمی سازمان جنگل‌ها ۳۲ میلیون هکتار از عرصه‌های کشور ویژگی بیابان‌های طبیعی را دارد که از منظر فرسایش بادی و آسیب‌های ناشی از آن ۳۰ میلیون هکتار تحت تأثیر فرسایش بادی است، چرا که از مجموع ۳۰ میلیون هکتار که تحت فرسایش بادی قرار دارند، ۱۴ میلیون هکتار کانون بحرانی و حوزه فعالیت‌های اجرایی بر کانون فرسایش بادی است، بنابراین احداث ۱۷ هزار کیلومتر بادشکن کوتاه اطراف مزارع و مالچ سنگ‌ریزه از جمله اقدامات مقابله با بیابان‌زایی است، همچنین از سال ۱۴۰۳ با دانش اندوخته در حوزه بادشکن ملی و بین‌المللی با کشور چین پروژه کارآمد و مبتنی بر مشارکت مردم و ملاحظات زیست محیطی دارای اثربخشی بیشتر است.
بادشکن زیستی؛ روش بیومکانیکی حفاظت خاک در برابر فرسایش بادی
تورج فتحی، معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست ایران بادشکن را یک روش بیومکانیکی حفاظت خاک در برابر فرسایش بادی عنوان می‌کند و به خبرنگار ایمنا می‌گوید: در این روش موانع در مقابل باد قرار می‌گیرد تا جلوی وزش باد قبل از رسیدن به سرعت آستانه کاهش پیدا کند که به دو صورت زنده به ویژه کاشت درختان، درختچه‌ها و بوته‌ها و غیرزنده همچون استفاده از چپر، حصیر، نی یا تنه درختان است.
وی درباره فرایند اجرای بادشکن یا مقابله با حرکت ماسه‌های روان در بیابان‌ها می‌افزاید: بادشکن‌ها تعدادی طرح‌های روتین مبارزه با بیابان‌زایی است که مطابق با بودجه‌های سنواتی موجود در مجموع مرکز مقابله با بیابان‌زایی وزارت جهاد کشاورزی در استان‌های متعدد اجرایی می‌شود، چرا که این مناطق از راه‌های مواصلاتی یا نواحی روستایی و شهری مهم برخوردار است که به منظور جلوگیری از تخریب زیرساخت‌ها در اثر فرسایش بادی و خاکی، اجرای چنین اقداماتی ضروری است.
معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست ایران با بیان اینکه بهره‌برداری و برداشت آب‌های زیرزمینی، بیلان منفی آبخوان‌ها در فلات مرکزی و فرونشست زمین به عنوان حلقه پایانی بیابان‌زایی در مناطق مختلف، اقدامات تأثیرگذار نبوده است، عنوان می‌کند: در این راستا می‌توان به خوزستان که از نظر برخورداری منابع آبی، غنی‌ترین استان در کشور است، اشاره کرد، یعنی یک چهارم مجموع آب‌های تجدیدپذیر، بزرگترین تالاب‌ها و پرآب‌ترین رودخانه‌ها و آبخوان‌ها در این استان قرار دارد، اما در عین حال یکی از کانون‌های بحرانی گردوغبار با خسارات بالایی شناخته می‌شود.
لزوم اجرای متعادل طرح‌های توسعه با پایداری در سرزمین
وی مقابله در برابر پدیده‌هایی که سبب ناپایداری در طبیعت، تشدید فرسایش بادی و بیابانی می‌شود را از وظایف مهم دستگاه‌های مرتبط می‌داند و می‌گوید: اجرای متعادل طرح‌های توسعه و ایجاد پایداری در سرزمین یکی از راهکاری اساسی در جلوگیری از بیابان‌زایی است، به این معنا که پروژه‌های عمرانی و غیرعمرانی که در مناطق متعدد کشور به ویژه فلات مرکزی تعریف می‌شو، باید با هدف پایداری در طبیعت اجرایی شود.
فتحی با اشاره به اینکه یک بادشکن وقتی نقش خود را به خوبی ایفا می‌کند که به طور صحیح طراحی شده و دائم در حالت بهینه نگهداری شود، ادامه می‌دهد: در این مسیر طی دو تا سه دهه اخیر، اجرای پروژه‌های گوناگون به قیمت ناپایداری طبیعت، محیط زیست و سرزمین بوده است، بنابراین اگر کشاورزی را با کشت محصولات مختلف در استان‌هایی همچون خراسان رضوی، کرمان و فلات مرکزی با وجود تخلیه آب‌های زیرزمینی، توسعه دهیم و فرونشست دشتها اتفاق بیفتد، پیامد آن به غیر از بیابان‌زایی نیست.
تأثیر پوشش گیاهی بر کنترل فرسایش بادی در بیابان‌ها
عباسعلی ولی، دانشیار دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین دانشگاه کاشان با اشاره به اینکه بیابان یکی از اکوسیتم‌های خشکی است که از زمین‌های بوته‌زاری تشکیل شده است که در آن گیاهان بسیار پراکنده است، به خبرنگار ایمنا می‌گوید: اکوسیستم بیابانی همچون جنگل‌ها و مراتع نوعی اکوسیستم طبیعی است، چرا که با ماهیت و جریان حیاتی موجود در بیابان‌ها جانداران به ویژه انسان توانسته‌اند خود را با این شرایط سازگار کنند و به حیات ادامه دهند، اما این اکوسیستم‌ها از ظرفیت پایینی برخوردار است.
وی می‌افزاید: بیابان‌ها به نسبت اکوسیستم‌های جنگلی و مراتع قابلیت کمتری دارد، البته به این معنی نیست که استحقاق کمتر آن اهمیت بیابان‌ها را کاهش داده است، زیرا در سرزمین‌هایی که پدیده خشکی غالب است این اکوسیستم‌ها حیات را در این سرزمین‌ها به بهترین شکل ممکن حفظ می‌کند.
مدیر گروه مدیریت و کنترل بیابان دانشگاه کاشان ادامه می‌دهد: بیابان در صورتی که به طور طبیعی ایجاد شده باشد، زیستگاه با ارزشی محسوب می‌شود، چرا که گاهی گونه‌های منحصر به فردی در آن به چشم می‌خورد، در حقیقت وجود بیابان برای ادامه حیات انسان اهمیت زیادی دارد.
وی اضافه می‌کند: اکوسیستم‌های بیابان متأثر از پدیده خشکی بوده، بنابراین پدیده خشکی آن قابلیت پایین را به این اکوسیستم‌ها تحمیل کرده است، اما در شرایط سخت بهترین عملکرد را اکوسیستم‌های بیابان دارد، چرا که حیات را در سخت‌ترین موقعیت ممکن حفظ کرده و امکان دسترسی به زندگی را فراهم می‌کند.
ولی یکی از قابلیت اصلی بیابان‌ها را خودتنظیمی می‌داند و تصریح می‌کند: این اکوسیستم‌ها در برابر شرایطی که بر آن‌ها تحمیل می‌شود، می‌تواند با ایجاد بازخوردهایی شرایط موجود را تعدیل کند.
وی یکی از پدیده‌های غالب در اکوسیستم‌های بیابانی را پدیده فرسایش بادی یا به عبارت بهتر فرایند باد عنوان می‌کند و می‌گوید: باد در اکوسیستم بیابان یک پدیده متداول است، چرا که با حاکمیت خشکی بر اکوسیستم بیابان، باد سبب جابه‌جایی ذرات و فرسودگی خاک می‌شود.
مدیر گروه سرزمین‌های خشک اضافه می‌کند: بر اثر فرسایش بادی بستر اکوسیستم‌ها از مواد غذایی و ذرات خاک تخلیه می‌شود و اکوسیستم به صورت طبیعی به مبارزه با فرسایش بادی اقدام می‌کند، اما استقرار پوشش گیاهی سبب حفاظت از سطح زمین در برابر فرسایش بادی است.
فراهم شدن امکان بازسازی اکوسیستم بیابان‌ها با بادشکن‌ها
وی با بیان اینکه هرنوع پوشش و بوته گیاهی در اکوسیستم بیابان می‌تواند نقش مؤثری در کنترل فرسایش بادی داشته باشد، اظهار می‌کند: یکی از مضرات فرسایش بادی تخریب بستر اکوسیستم‌های طبیعی است که نشان می‌دهد این معضل زیست محیطی باید با برنامه‌ریزی کنترل شود.
ولی مناسب‌ترین پوشش گیاهی که می‌تواند در برابر فرسایش بادی نقش‌آفرینی کند، را گیاهان خودرو و بومی معرفی می‌کند و می‌افزاید: این نوع پوشش گیاهی نیاز به مراقبت ویژه ندارد، بنابراین اگر بتوانیم پوشش گیاهی مناطق بیابانی را به همان شکل طبیعی محافظت کنیم، در حقیقت بهترین مبارزه را با فرسایش باد انجام دادیم، زیرا عملکرد تطابقی این گونه‌ها با اکوسیستم بیابان، شرایط حیات و زندگی را برای انسان‌ها فراهم می‌کند.
وی یکی از روش‌های جلوگیری از بیابان‌زایی را استفاده از بادشکن‌های طبیعی زیستی می‌داند و می‌گوید: بادشکن به عنوان مانعی تعریف می‌شود که قادر است سرعت باد را کاهش دهد، به طور کلی هر مانعی که بتواند سرعت باد را بکاهد و نگذارد، باد سبب سایندگی و انتقال ذرات خاک، ماسه و شن شود را بادشکن می‌گویند.
دانشیار دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین دانشگاه کاشان با بیان اینکه بادشکن‌ها شرایط مجدد تعدیل و امکان بازسازی اکوسیستم در بیابان را فراهم می‌کند، خاطرنشان می‌کند: براساس تاریخچه فعالیت‌های که در بیابان داریم، انواع گونه‌های درختچه تاغ، گز، اسکنبیل، گون‌های قره‌داغ، گراس‌های سبک در مناطق بیابانی با کمترین مراقبت، نیازهای اکوسیستم طبیعی بیابان را رفع می‌کند و در بلندمدت شرایط حیات را حفظ خواهد کرد، بنابراین اگر امکان فراهم کردن این گونه‌ها را در اکوسیستم داشته باشیم، باید با نظارت کارشناسان متخصص مبادرت به استقرار آن‌ها کنیم.
به گزارش ایمنا، بر مبنای گزارش‌های سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، کشور وارد یک دوره خشکسالی ۳۰ ساله شده که از حدود ۲۰ سال پیش آغاز شده است و اکنون ریزگردها و گردو غبار به عنوان یکی از آثار این دوره خشکسالی را مشاهده می‌کنیم، به طوری که حدود ۳ درصد از مجموع کل بیابان‌های جهان را در خود جای داده و بر پایه تحقیقات انجام شده حدود ۳۰ درصد گردوغبار دارای منشأ خارجی و ۷۰ درصد دیگر داخلی است، از این‌رو فرسایش بادی یک معضل اساسی بر سر راه توسعه و عمران مناطق خشک و نیمه خشک است و امروزه در بخش وسیعی فرسایش خاک از جمله فرسایش بادی از عمده‌ترین عوامل تخریب سرزمین است، زیرا به دلیل محدودیت پوشش گیاهی در نواحی بیابانی، باد قادر است بر اثر کاوش، ذرات قابل انتقال خاک را با خود حمل کند و منجر به ایجاد فرسایش بادی شود، اما استفاده از بادشکن زیستی در اطراف بیابان، مانع از ایجاد خسارت باد شدید به گیاهان اصلی یا فرسایش بادی خاک حاصلخیز می‌شود و مهم است که برای حفظ حیات در بیابان‌ها و کاهش فرسایش خاک طرح‌های مقابله با بیابان‌زایی از جمله بادشکن‌های زیستی به طور جدی پیگیری شود.
نظر شما