به گزارش خبرگزاری ایمنا، مساجد، خانه‌های خدا روی زمین هستند که وقتی صدای اذان از آن به گوش می‌رسد، هر دلی دگرگون می‌شود؛ مساجد به‌عنوان سنگری برای دل‌های مؤمنان و پاسدار ارزش‌های اسلامی، فقط محلی برای عبادت نیستند، بلکه نقطه‌ای برای تزکیه نفس و آگاهی بخشی به حساب می‌آیند؛ هر یک از عناصر مسجد، بر تصویری از عالم ربانی و روضه رضوان اشاره دارد و حقایق متعالی را نمایان می‌سازد.
گنبد، به‌عنوان بالاترین نقطه مسجد، همه مراتب وجود را در عالم هستی با پروردگار یکتا، مرتبط می‌کند که رنگ سبز آن، سمبل اسلام و نفس مطمئنه است؛ گویی مناره، جایگاهی است که خداوند، کلام خود را در قالب اذان، از آنجا به گوش مردمان می‌رساند؛ درست همان‌گونه که قرآن، انسان را به سوی خداپرستی رهنمون می‌کند؛ دیوارهای مسجد، با ساحت مبارکشان، زمینه عروج انسان را به سوی عالم بالا میسر می‌سازد و تزئینات داخلی همچون گچ‌بری، کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری، با نقوش پایان‌ناپذیر اسلیمی و هندسی، عالم بی‌انتها و جاودانی ملکوت را به یاد انسان می‌آورد؛ معماری ایرانی اسلامی مساجد، از موضوعاتی بوده که همیشه مورد توجه قرار گرفته است و هربار درباره آن بخوانیم، نکته جدیدی می‌آموزیم؛ بر این اساس با مریم قاسمی سیچانی، عضو هیئت علمی دانشگاه و کارشناس حوزه معماری به گفت‌وگو نشستیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانیم:
ایمنا: درباره معماری و سبک نخستین مساجد صدر اسلام توضیح دهید.
قاسمی: وقتی اسلام ظهور پیدا کرد، اعراب چیزی تحت عنوان معماری نداشتند و بیشتر بادیه‌نشین و ساکن چادرهایشان بودند؛ اسلام با ورود به سرزمین‌های دیگر از معماری آن‌ها بهره‌مند می‌شود و در نتیجه، معماری مساجد، بر مبنای سنت بومی ساخت‌وساز هر منطقه به همراه شرایطی که اسلام برای مسجد مشخص می‌کند از جمله اینکه زمین آن غصبی نباشد، انجام می‌شود؛ نخستین مسجد مسلمانان، مسجدالنبی (ص) در مدینه بود که با حداقل مصالح، تکنولوژی و هزینه ساخته می‌شود و فضایی شبیه به حیاط و یک فضای سرپوشیده ستون دار را دارد، در واقع ساخت مساجد دیگر با الگوی این مسجد که به اصطلاح شبستانی نامیده می‌شود در جهان اسلام گسترش پیدا می‌کند.
ایمنا: معماری ایرانی چطور به مساجد ورود پیدا کرد؟
قاسمی: در آن زمان ایران صاحب یکی از قوی‌ترین سبک‌های معماری جهان یعنی معماری ساسانی بوده و به‌واسطه حکومت قدرتمندی که پشت آن قرار داشته، بناهایی همچون ایوان مدائن، آتشکده فیروزآباد و کاخ سروستان در آن ساخته شده‌اند؛ با ورود اسلام به ایران و وجود هنرهایی همچون آجرکاری، گچ‌بری، طلاکاری و نقره‌کاری با مساجد عجین می‌شود؛ در دوره اموی و عباسیان، معماری دچار افول زیادی شد و بناهای شاخصی همچون مسجد جامع اموی که با روح اسلام نیز آنچنان تناسب ندارند در نقاطی همچون بغداد و دمشق که پایتخت بودند ساخته می‌شدند و حالت شبستانی دارند که نمونه فاخر آن، مسجد جامع یزد است که از الگوی مسجد پیامبر (ص) در آن استفاده شده و یک فضای شبستانی و سرپوشیده به همراه فضایی باز دارد.
ایمنا: اوج مسجدسازی ایرانی‌اسلامی متعلق به چه زمانی بود؟
قاسمی: وقتی نخستین حکومت‌های ملی مذهبی همچون صفاریان در ایران شکل می‌گیرند، تلاش می‌کنند که روح ایرانی را در فضای حاکم وارد کنند و علاوه‌بر احیای زبان فارسی، آداب رسوم ایرانی را نیز زنده کنند؛ آن‌ها در بخارا، مقبره‌ای به نام امیراسماعیل سامانی بنا کرده و در آن گنبدخانه‌های ساسانی را احیا می‌کنند؛ در دوره آل‌بویه نیز هنر آجرکاری بسیار ظریفی به وجود می‌آید که با تلفیق با گچ‌بری و زرق و برق هنر ایرانی، تزئینات نابی را به وجود می‌آورد.
در دوره سلجوقی، مسجد ایرانی زاده می‌شود و آنچه به‌عنوان مسجد ایرانی اسلامی در جهان می‌شناسیم که دارای حیاط مرکزی، چهار ایوانه و گنبدخانه‌دار است، متعلق به این دوره است؛ در واقع بناهایی همچون مسجد جامع اصفهان با تغییر ساختار قبلی مسجد زاده می‌شود و تولد مسجد ایرانی‌اسلامی در مسجد جامع اصفهان است و بعد از آن این سنت در مسجد جامع زواره و اردستان ادامه پیدا می‌کند و افرادی همچون پروفسور آرتور آپهم پوپ، آمریکایی ایران‌شناس که مقبره‌اش در نزدیکی پل خواجو است و کتاب سیری در هنر و معماری ایران را نوشته است، می‌گوید که اوج مسجدسازی ایرانی از دوره سلجوقی و از مسجد جامع اصفهان متولد شده و در دوران صفویه در مسجد جامع عباسی به اوج می‌رسد، طوری که مسجد امام را باشکوه‌ترین مسجد دنیا معرفی می‌کند.
ایمنا: معماری مساجد اصفهان در بین مساجد فاخر جهان چه جایگاهی دارند؟
قاسمی: اگر بخواهیم ده مسجد مهم جهان را نام ببریم، سه مورد آن در اصفهان است و مسجد جامع اصفهان که ثبت جهانی شده به‌عنوان موزه هنر و معماری ایران بعد از اسلام، یکی از آن‌هاست، در واقع اگر بخواهیم تخت جمشید را یکی از شاهکارهای معماری پیش از اسلام حساب کنیم، همان اهمیت را مسجد جامع اصفهان در پس از اسلام دارد؛ مسجد دیگر، شیخ لطف‌الله است که بسیاری از کتبی که درباره معماری جهان اسلام نوشته شده، آن را نگین معماری جهان اسلام می‌دانند، زیرا فاخرترین مسجد از منظر تزئینات است؛ نورپردازی این مسجد نیز با مفاهیم اسلامی همراه است و از آیاتی که با موضوع نور ارتباط دارند، مرتبط است که متناسب با حجم نور پردازش شده است؛ مسجد جامع عباسی نیز از بی‌نظیرترین مساجدی است که می‌توان نام برد که هر دو مسجد ذکر شده، ثبت جهانی هستند.
ایمنا: مساجد علاوه‌بر محلی برای عبادت، کارکردهای مهم دیگری نیز داشته‌اند؟
قاسمی: شکل‌گیری اصفهان با مسجد جامع عباسی همراه بود و فضای آن علاوه‌بر مسجد، بزرگ‌ترین دانشگاه، محل سیاسی و حکومتی و حتی بزرگ‌ترین محل تجمع برای مردم محسوب می‌شود؛ در کنار بحث قضاوت و داوری، موضوع آموزش است طوری که می‌توان گفت مساجد، کانون ایجاد مدارس و دانش‌افزایی بوده‌اند؛ مسجد جامع اصفهان، رویدادهای فرهنگی زیادی را به خود دیده است، از ابن‌سینا تا ایجاد مکتب‌های فکری در اصفهان و ورود بزرگانی که از نقاط مختلف جهان برای علم‌آموزی به آنجا مراجعه می‌کردند؛ در واقع مساجد، فضاهای مختلف با کارکردهای گوناگون فرهنگی، اجتماعی، سیاسی داشته‌اند.
ایمنا: آیا معماری مدرن مساجد جدید از معماری اصیل ایرانی اسلامی فاصله گرفته است؟
قاسمی: مساجد و فضاهای مذهبی، بناهایی هستند معماری ایرانی خود را شامل طاق و قوس، گنبدهای سنتی را حفظ کرده‌اند؛ با این وجود، نخستین مساجد معاصر در ایران یا به اصطلاح امروزی، توسط کامران دیبا ساخته شد؛ مسجد دانشگاه تهران نیز با شکل امروزی، شکل جدیدی از مساجد را پایه‌گذاری کرد؛ در اصفهان، مسجدالمحمود در خانه اصفهان، جزو مساجدی است که در کتابی درباره شاخص‌ترین مساجد معاصر جهان از آن نام برده‌اند؛ مسجد جامع فولادشهر نیز جزو مساجدی است که با رشد معماری مدرن ساخته شده، الگوهایی از گذشته گرفته و در واقع با نوآوری همراه شده است.
ایمنا: نقش مساجد در زندگی مردم امروز با گذشته دچار چه تغییراتی شده است؟
قاسمی: مسجد در هر جامعه باید در بطن زندگی مردم باشد و در مساجد سنتی، این اتفاق افتاده است، چراکه کانون اصلی محلات بوده است؛ در قدیم، مهم‌ترین بناهای هر شهر مساجد جامع آن بودند و همه اموری که انسان به آن نیاز داشت همچون بازار، مدرسه اطراف آن وجود داشت؛ امروزه، جامعه تبدیل به یک جامعه شبه مدرن شده، معماری مدرن در آن پا گذاشته و عملکردهای مدنی جدیدی همچون ادارات، کارخانه‌ها در آن شکل گرفته است؛ یکی از مهم‌ترین چالش‌های مساجد، این است که دیگر جامع نیستند و کسی برای دانش‌افزایی، سیاست و قضاوت به مسجد نمی‌رود، بیشتر مساجد امروزی تنها به محلی برای برگزاری نماز تبدیل شده‌اند و افراد مسن بیشتر از نسل جوان در آن رفت‌وآمد دارند، در واقع بطن زندگی شهری و روابط اجتماعی در دل مساجد تعریف نمی‌شود و این مشکل نه‌تنها در ایران بلکه در سایر کشورهای اسلامی و حتی سایر نقاط جهان نیز در حال ایجاد است؛ در این راستا، متولیان و سیاست‌گذاران این حوزه می‌توانند در حوزه معماری مساجد و عملکردهای آن، کاری انجام دهند که جذب‌کننده و همراه با اتفاقات و تغییرات جدید باشد.
زمانی مهم‌ترین هنرمندان جهان آثار خودشان را در فضاهای مذهبی به اشتراک می‌گذاشتند، اما امروز وارد صنعت و موزه‌ها شده‌اند و این باعث شده نقش عملکردی مساجد کمتر شود؛ ما در گذشته صادرکننده الگوهای زیادی همچون چهارباغ به جهان بودیم، اما امروز تبدیل به واردکننده شده‌ایم؛ روزگاری معماری مساجد ایرانی، سمبل معماری جهان اسلام و نشان‌دهنده فرهنگ و تمدن بود، به‌طوری که به قول دکتر اسلامی ندوشن، اگر کسی بخواهد اسلام را بشناسد با دیدن معماری مساجد، می‌تواند روح اسلام را بشناسد؛ امروزه بعضی از آن‌ها بناهایی هستند که بیشتر بر مبنای عملکرد ساخته شده‌اند و از روح اسلام فاصله گرفته‌اند.
نظر شما