به گزارش خبرگزاری ایمنا، با داغ شدن ناگهانی تب انتخابات در کشور پس از سانحه سقوط بالگرد حامل رئیس‌جمهور، «محمد جواد ظریف» یکی از چهره‌هایی بود که بعد از سه سال غیبت از سپهر سیاسی کشور، بار دیگر با اعلام حمایت تمام قد از «مسعود پزشکیان» به عرصه توجهات بازگشت. آنچه از ایام انتخابات تاکنون بیش از هر چیز دیگر در گفتمان پزشکیان تکرار شده است، تمرکز بر «تشکیل دولتی بر مبنای وفاق ملی» و پرهیز از حزب‌بندی و نگاه‌های جناحی است، موضوعی که پس از تشکیل شورای راهبری انتخاب کابینه دولت چهاردهم و انتخاب محمد جواد ظریف به‌عنوان رئیس آن از سوی پزشکیان، رنگ‌وبوی عملیاتی‌تری به خود گرفت.
شورای راهبری، آنچه که می‌خواست، آنچه که شد
اواخر تیر بود که ظریف از طریق حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس، جزئیات بیشتری درباره مکانیزم شورای راهبری اعلام کرد و نوشت: «به‌دنبال انتخاب جناب آقای دکتر پزشکیان، به دستور ایشان شورای راهبری تشکیل شد و تا کنون ۹ جلسه برگزار کرده، سنجه‌ها را مشخص نموده و برای اطمینان از شفافیت و سلامت روند بررسی نامزدهای پیشنهادی با مراجعه به کارشناسان و شنیدن نظرات مختلف به دو مصوبه مادر رسیده… فراخوان برای درخواست از شخصیت‌های ملی، احزاب، انجمن‌های علمی و صنفی و بخش خصوصی جهت معرفی نامزدهایی برای عضویت در دولت چهاردهم ارسال شده و پاسخ‌هایی دریافت شده و منتظر بقیه پیشنهادها هستیم.»
او در ادامه نوشت: «مسئولین و دبیران کارگروه‌ها و مدیران کمیته‌ها تعیین شده‌اند و اعضای بیشتر کمیته‌ها به شورای راهبری جهت تصویب نهایی پیشنهاد شده‌اند. کمیته‌ها پس از تکمیل، بیش از ۴۵۰ نفر از بانوان، جوانان، اقلیت‌های دینی و مذهبی، نخبگان دانشگاهی و تخصصی غیردانشگاهی، نمایندگان تشکل‌های تخصصی، نظام‌های صنفی و سازمان‌های مردم نهاد، نمایندگان بخش خصوصی، وزرای ادوار، نمایندگان جبهه اصلاحات و اعضای ستاد مرکزی و استان‌ها را در خود جای خواهند داد، که نمودی از رنگین‌کمان زیبایی که ایران عزیز ما را ساخته خواهد بود.»
اگرچه رئیس شورای راهبری در انتها یادآور شد که هدف این روند تنها پیشنهاد نامزدهایی شایسته برای عضویت در هیئت دولت به مسعود پزشکیان است و اختیار انتخاب اعضای هیئت دولت بر مبنای قانون اساسی به عهده رئیس‌جمهور است و ما تنها به‌عنوان بازوی مشورتی ایشان انجام وظیفه می‌کنیم.
ظریف با حضور در صداوسیما به‌طور دقیق‌تری به فرایند انتخاب گزینه‌های مختلف برای تصدی وزارتخانه‌های دولت چهاردهم پرداخت و به وجود یک فرم مشخص و ثابت برای بررسی امتیازهای هر یک از نامزدهای معرفی شده برای حضور در لیست نهایی ارائه شده به رئیس‌جمهور اشاره کرده و گفت: «فرم ما اتوماتیک است، اگر کسی در شاخصی «نه» بگیرد، نمره او صفر می‌شود و به ته جدول می‌رود. همه ایران رنگین کمانی از گروه‌هاست، اما اگر کسی گرایش قوم‌گرایانه یا منطقه‌گرایانه داشته باشد وتو خواهد شد.»
به گفته ظریف سنجه‌های ضروری یا به اصطلاح وتویی که در فرم مورد نظر شامل پایبندی به قانون اساسی و اسناد بالادستی، اشتهار به پاکدستی، صداقت و شجاعت، نگرش ملی به دور از گرایش‌های قومی، مذهبی، جناحی و منطقه‌ای و پذیرش نگرش رئیس‌جمهور (عدالت گرایی، صدای بی‌صدایان، حقوق و مطالبات زنان، جوانان و اقوام، تعامل اجتماعی و فرهنگی داخلی، احیای کرامت و شخصیت فرهنگیان، همگرایی، وفاق و انسجام داخلی، تخصص‌گرایی و شایسته سالاری، مقاومت، انعطاف و تعامل خارجی) بوده است و سه فاکتور سن (امتیاز مثبت برای افراد زیر ۵۰ سال)، جنسیت (امتیاز مثبت برای بانوان) و اقلیت‌های دینی و مذهبی (امتیاز مثبت برای اقلیت‌ها) به‌عنوان مبنای برای امتیازدهی بیشتر به افراد در نظر گرفته شده بود.
موضوعی که ظریف در برنامه صداوسیما نیز به آن پرداخت و با موجی از واکنش‌ها مواجه شد، او درباره نحوه محاسبه امتیازهای نامزدها در هر کدام از این سه گزینه گفت: «می‌خواهیم در دولت چهاردهم از اقوام و مذاهبی که تاکنون حضور کمتری در کابینه داشته‌اند و زنان و جوانان استفاده کنیم. بر همین اساس وزیر پیشنهادی باید جوان باشد یعنی هر چه جوان‌تر باشد امتیاز بالاتری می‌گیرد. اگر بالای ۵۰ سال باشد هیچ امتیازی نمی‌گیرد. زیر ۵۰ سال هر چه جوان‌تر باشد امتیاز بالاتری می‌گیرد. اگر وزیر پیشنهادی مرد باشد هیچ امتیازی نمی‌گیرد و نامزدهای خانم ۱۰ امتیاز می‌گیرند؛ اگر از اکثریت (شیعه) باشد امتیاز ندارد، اما اگر از مذاهب و ادیان رسمی باشد، امتیاز دارد.»
پس از آن همه چشم‌ها به خروجی نهایی کارگروه‌های شورای راهبری دوخته شده بود تا نتیجه فرایندی که قرار بود برای نخستین بار با ساختاری مشخص کابینه را طبق ادعای ظریف به نمودی از رنگین‌کمان زیبای ایران تبدیل کند، مورد ارزیابی قرار دهد. موضوعی که البته امکان صحت‌سنجی آن وجود نداشت، چراکه هرگز به صورت دقیق و رسمی توسط شورای راهبری علنی نشد، اما در نهایت میزان تحقق آن روز یکشنبه بیست‌ویکم مرداد با تقدیم لیست وزرای پیشنهادی دولت به مجلس، تا حد زیادی مورد ارزیابی قرار گرفت. لیستی که تنها یک زن در آن حضور داشت، از اقلیت‌های قومی و مذهبی در آن خبری نبود و با میانگین ۶۰ سال، بالاترین میانگین سنی را در میان کابینه دولت‌های مختلف از ابتدای انقلاب از آن خود کرد.
بخوانید: فهرست وزرای پیشنهادی دولت چهاردهم
پس از انتشار لیست ۱۹ نفره کابینه دولت چهاردهم، واکنش‌ها و انتقادات مختلفی از همان ساعات نخست به گوش رسید و عده‌ای این خروجی را ناامید کننده و دور از انتظار دانستند، برای مثال «محسن بیگلری» نماینده مردم سقز و بانه در مجلس شورای اسلامی درباره آن گفت: «مسعود پزشکیان، لازم می‌دانم خدمتتان عرض کنم که هموطنان کرد و اهل سنت با هزاران امید به شما رأی داده‌اند، اما امروز که نوبت پاسخ‌گویی شما بود، نه اهل سنت و نه کردها سهمی نداشتند.»
برخی اصلاح‌طلبان تشکیلاتی، نیز بعد از انتشار لیست وزرا شروع به نقد جدی پزشکیان کرده‌اند. به نظر می‌رسد غیر از معرفی یک کابینه رادیکال هر اتفاقی می‌افتاد این طیف، نقد دولت را شروع می‌کردند. درواقع برای این طیف اصل نقد موضوعیت دارد نه محتوای آن، مرزبندی با پزشکیان برای آن‌ها یک استراتژی است که خیلی زود شروع کرده‌اند.
گروهی نیز معتقد بودند کابینه‌ای که اکثریت آن را اعضای دولت روحانی تشکیل می‌دهند و در کنار آن‌ها سه نفر با سابقه کار کردن در دولت سیزدهم هم دیده می‌شوند، نهایت تلاش پزشکیان برای «دولت وفاق ملی» بوده است، فهرستی که نشان می‌دهد با رادیکالیسم حاد روبه‌رو نیستیم و افرادی که قرار است دولت را تشکیل دهند به‌طور عمومی تکنوکرات‌ها و بروکرات‌های حوزه خود هستند، افراد وزینی که میتوان در آن حوزه‌ها به آن‌ها اعتماد کرد و شاید بخش مهمی از آن‌ها در دولت‌های دیگر هم مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
استعفای ظریف؛ وقتی معاون پزشکیان دانشگاه را به دولت ترجیح داد
در این میان از صبح روز یکشنبه، بیست‌ویکم مرداد، زمزمه‌هایی از استعفای محمدجواد ظریف به گوش می‌رسید و حضور نداشتن او در جلسه هیئت دولت نیز این زمزمه‌ها را بیش از پیش تقویت کرد، اما در نهایت یکشنبه شب وزیر اسبق امور خارجه با انتشار متنی در شبکه اجتماعی ایکس به گمانه‌زنی‌ها پایان داد. ظریف که از ابتدا اعلام کرده بود قصد ندارد در دولت چهاردهم مسئولیتی قبول کند و در نهایت پس از چند هفته اعلام کرد با درخواست‌های گسترده قبول کرده که در دولت حضور داشته باشد و به‌عنوان معاون راهبری رئیس‌جمهور منصوب شده بود، درست در روز اعلام لیست وزرا تلاش کرد راه خود را از دولت جدا کند تا گمانه‌زنی‌ها در مورد اختلاف نظر با پزشکیان در مورد اعضای کابینه را قوت ببخشد.
او در این باره در حساب ایکس خود نوشت: «سلام بر مردم بزرگوار و خطاپوش ایران؛ امروز جناب دکتر پزشکیان وزرای دولت چهاردهم را به مجلس معرفی فرمودند که برای همگی آرزوی موفقیت دارم. از ۱۹ وزیری که امروز معرفی شدند، سه نفر نامزد نخست، شش نفر نامزد دوم یا سوم و یک نفر نامزد پنجم کمیته‌ها و یا شورای راهبری بودند. بارها گفته بودم که انتخاب اعضای دولت حق رئیس‌جمهور است و شورای راهبری و کمیته‌ها نهاد مشورتی هستند. از ایشان سپاسگزارم که این افتخار را به بنده دادند که در این تجربه جدید و ابتکار شجاعانه، مشارکتی داشته باشم. از دوستانم در کمیته‌ها و شورای راهبری نیز سپاسگزارم که چهار هفته شبانه روز کوشیدند و بیش از هزار نامزد را بررسی کردند تا نتیجه را به رئیس‌جمهور محترم ارائه نمائیم».
در ادامه متن ظریف چنین آمده است: «البته از نتیجه کار خود رضایت ندارم و از اینکه نتوانستم به شکل شایسته‌ای نظر کارشناسی کمیته‌ها و حضور بانوان، جوانان و اقوام را آن گونه که وعده داده بودم به نتیجه برسانم، شرمنده‌ام. البته هنوز برخی معاونت‌های رئیس‌جمهور باقی مانده که امید است این کاستی کمی جبران شود. به هر حال، این نخستین تجربه و پر از کاستی بود و بی‌گمان در آینده بهبود خواهد یافت. ولی در کنار مشکلات دیگر، برای بنده ادامه راه در دانشگاه را رقم زد. در پیشگاه مردم بزرگ ایران برای ناتوانی خود در پیگیری امور در دالان‌های سیاست داخلی پوزش می‌خواهم. برخی بنده را زودرنج دانسته‌اند. گمان می‌کنم در ۱۲ سال گذشته در برابر هجمه‌های بی‌سابقه، بیش از بسیاری از مدعیان، صبر و مقاومت نشان داده باشم، ولی نسبت به نگرش و نگرانی مردم حساسیت فراوان دارم.»
ظریف با این بیت شعر نوشته خود را به پایان رساند: «ما را سری است با تو که گر خلق روزگار / دشمن شوند و سر برود هم بر آن سریم»
علت استعفای ظریف چه بود؟
انتشار این توییت با گمانه‌زنی‌های زیادی در مورد علت این استعفا همراه بود و موضوع اختلاف نظر بر سر کابینه پیشنهادی به‌عنوان عامل اصلی کناره‌گیری ظریف زمانی پررنگ‌تر شد که برخی از چهره‌های سیاسی هم در واکنش به استعفای شبانه او در فضای مجازی به اسامی پیشنهادی پزشکیان اشاره داشتند. برای مثال «مینو خالقی» فعال سیاسی اصلاح طلب در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «دکتر ظریف دیشب برای گزینه پیشنهادی وزارت کشور جنگید و توفیقی نیافت. امشب اعلام عدم حضور در کابینه نمود تا مسئولیت انتخاب‌هایی که به او و کمیته‌ها ارتباطی نداشت بر دوشش نباشد. نمی‌دانم رئیس‌جمهور بر حضورش اصرار می‌ورزد یا نه؟ اما پاسخ این میزان تلاش و میهن دوستی این نبود!» همچنین اعتراضات برخی فعالان اصلاح طلب از محمد فاضلی گرفته تا سعید شریعتی و آذر منصوری به روند چینش کابینه و انتخاب وزرا از روز یکشنبه بر این موضوع دامن زده است.
در مقابل پس از انتشار توییتی از سوی «حسام الدین آشنا» مشاور رئیس‌جمهور در دولت روحانی، عده‌ای علت استعفای ظریف را قانون کشور درباره تابعیت نداشتن و اقامت فرزندان مسئولان عالی کشور و خانواده‌های آن‌ها دانستند. آشنا گفته بود: «قانون کشور را از خدمات این افراد در مشاغل بالای دولتی محروم کرد؛ ۱. سفیران، دانشجویان، مأموران دولتی و کارآفرینانی که در برخی کشورهای خارجی صاحب فرزند شده‌اند ۲. ایرانیانی که در بعضی کشورهای خارجی متولد شده‌اند. این قانون قابل اصلاح است، اما آثار سرمایه‌سوز آن قابل جبران نیست.»
موضوعی که محمد جواد آذری جهرمی نیز به آن اشاره کرد و با انتشار عکسی از ظریف نوشت: «شهادت می‌دهم که برای ایران از خود و خانواده‌اش گذشت، خار چشم صهیونیست‌ها است و آمریکا تحریمش کرد تا اثرگذاریش برای ایران را بکاهد؛ چرا باید با خود تحریمی، ایران از خدماتش محروم شود؟»
روایت رسانه نزدیک به دولت از دلیل استعفای ظریف
ظریف: علت استعفایم تردید در مفید بودنم در معاونت راهبری بود
پس از انتشار پست یکشنبه شب محمدجواد ظریف درباره کناره‌گیری‌اش از دولت مسعود پزشکیان و مطرح شدن اختلافات پیرامون کابینه پیشنهادی پزشکیان، او در متنی تازه به موضوع دیگری به‌عنوان دلیل استعفای شبانه‌اش از دولت اشاره کرد و از موضوع ممنوعیت حضور افرادی با داشتن فرزند دو تابعیتی در کابینه و فشارها بر دولت چهاردهم در مورد اشتغالش در مشاغل حساس، ذیل قانون مصوب ۱٤۰۱ گفت و در همین باره نوشت: «سلام بر مردم بزرگوار ایران؛ پیام دیشب بنده به معنای پشیمانی و یا ناامیدی از مسعود پزشکیان عزیز و یا مخالفت با واقع‌گرایی نیست؛ بلکه به معنای تردید در مفید بودن خودم در معاونت راهبری است، البته برخی مردودین از جانب مردم، با تفسیر عجیبی از قانون مصوب ۱٤۰۱ اشتغال بنده در مشاغل حساس را به بهانه‌ای برای فشار بر دولت چهاردهم تبدیل کرده بودند. بنده نیز برای جلوگیری از هرگونه شائبه یا بهانه برای کارشکنی در کار دولت مسعود پزشکیان عزیز، هفته گذشته طی نامه‌ای از معاونت راهبری رئیس‌جمهور انصراف داده بودم.»
ظریف، متنش را این گونه ادامه داد: «با توجه به برخی فضاسازی‌ها، لازم است یادآوری کنم که -۱: به رغم تولد فرزندانم حدود ٤۰ سال قبل و در دوران تحصیل (و نه مأموریت) در آمریکا و قوانین خاک محور آمریکا برای تابعیت قهری، به لطف خدا بنده، همسر و فرزندانم ساکن ایران عزیز هستیم و یک متر مسکن در خارج از ایران در تملک یا حتی اجاره خود نداریم. خودم هم تحت دو تحریم آمریکا (ذیل تحریم رهبری) و یک تحریم کانادا قرار دارم و خود و همسرم حتی امکان سفر توریستی به ایالات متحده، کانادا و برخی کشورهای دیگر را نداریم. -۲ هیچ نهاد نظارتی مخالفتی با معاونت بنده اعلام نکرده است. -۳ دکتر پزشکیان بزرگوار با شجاعت و صراحت اصرار بر ادامه کار بنده داشته‌اند و -٤ این بهانه برای دیگران که فرزندان شأن تابعیت مضاعف اکتسابی (و نه قهری) همراه با اقامت در خارج از کشور دارند، بیش از بنده قابل بهره‌برداری است. آنچه موجب گزارش دیشب شد، تردید در مفید بودنم در معاونت راهبری بود و آن بهانه سیاسی، دلیل بازگشت به دانشگاه نبود و تنها مزید بر علت بود. هنوز به تمام آنچه در مورد ایشان در دوران انتخابات گفتم باور دارم. با تمام توان از دانشگاه برای ایران در خدمت شما و ایشان خواهم بود و از همه ایرانیان میهن‌پرست و توسعه‌خواه تقاضا دارم که بر پشتیبانی خود از ایشان بیفزایند و ایشان و دولت‌شان را تنها نگذارند. شرمنده بزرگواری همه شما هستم. شاد و سربلند باشید.»
کابینه چهاردهم؛ بدون تندرو، بدون ایده
با مرور آنچه در روزهای اخیر گذشته است، به نظر می‌رسد علت استعفای ظریف هرچه که بوده باشد، در حال حاضر با کابینه‌ای مواجه هستیم که باوجود مانور رسانه‌ای زیاد در مورد آن، تا حد زیادی در تحقق اهداف شورای راهبری موفق عمل نکرده است و شواهد نشان می‌دهد اکثریت اعضای کابینه از طرق دیگری و از مسیرهای جایگزین که رئیس‌جمهور ساخته بود معرفی شده‌اند. افرادی هم که ادعا می‌شود خروجی این فرایند هستند در حدی شناخته‌شده‌اند که به‌طور طبیعی در سازوکار انتخاب رئیس‌جمهور قرار می‌گرفتند. پیش‌بینی اولیه از رفتار مجلس هم این است که در بهارستان برخورد نامتعارفی با کابینه صورت نمی‌گیرد و جز دو یا سه‌نفر که در همه ادوار رد شدن‌شان عرف است، بقیه از مجلس رأی اعتماد می‌گیرند، اما همچنان آنچه که بیش از هر چیز در مورد کابینه پزشکیان محل سوال است، ایده محوری است که این ۱۹ را در کنار هم جمع کرده است، چراکه اگر شعار «دولت وفاق ملی» را نخ تسبیح گفتمان پزشکیان بدانیم در کابینه‌ای که با آن روبه‌روییم این موضوع محوریت خاصی ندارد و به نظر می‌رسد در چینش کابینه بیشتر سعی شده تا از انتخاب گزینه‌های رادیکال پرهیز شود، موضوعی که بیش از اینکه وجهه‌ای ایجابی داشته باشد، سلبی است و ایده محوری کابینه چهاردهم را در هاله‌ای از ابهام قرار می‌دهد. بنابراین خوب است مسعود پزشکیان در روز رأی اعتماد در مورد این موضوع صحبت کند که کلان ایده‌اش غیر از نه به رادیکالیسم در بعد ایجابی برای معرفی این کابینه چه بوده است؟
نظر شما