به گزارش خبرگزاری ایمنا، برخورداری از شبکه حمل‌ونقل گسترده و قابل اطمینان یکی از نیازهای اساسی جوامع امروزی است و به‌دلیل داشتن نقش زیربنایی تأثیر فراوانی بر فرایند رشد اقتصادی کشور دارد. این بخش دربرگیرنده فعالیت‌هایی است که به شکل گسترده در همه زمینه‌های تولید، توزیع و مصرف کالا و خدمات جریان داشته و در فعالیت‌های اقتصادی نقش غیرقابل انکاری ایفا می‌کند تا جایی که بدون وجود شبکه حمل‌ونقل، تأسیسات و تجهیزات جانبی و ناوگان مطلوب، تصور رشد و توسعه عمومی کشور غیرممکن به‌نظر می‌رسد.
طول ۲۲۱ هزار کیلومتری جاده‌های ایران
بر اساس گزارش رسمی وزارت راه و شهرسازی و سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای کشور، مجموع مساحت جاده‌های ایران به ۲۲۱ هزار و ۱۹۳ کیلومتر (راه برون‌شهری شامل آزادراه‌ها بزرگراه‌ها، راه‌های اصلی راه‌های فرعی و روستایی) رسیده که از این مقدار حدود ۳۰۰۵ کیلومتر آزادراه، ۲۰ هزار و ۳۱۲ کیلومتر بزرگراه، ۲۶ هزار کیلومتر راه اصلی، نزدیک به ۳۸ هزار کیلومتر راه فرعی، نزدیک به ۱۱۳ هزار کیلومتر راه روستایی آسفالت و ۲۱ هزار و ۴۰۰ کیلومتر نیز راه روستایی شوسه بوده است.
طبق این آمارها زیرساخت‌های جاده‌ای کشور وظیفه جابه‌جایی سالانه ۵۵۰ میلیون تن کالا و ۱۴۶ میلیون مسافر را دارد و بر اساس گزارش مرکز آمار، بخش حمل‌ونقل جاده‌ای شهری و برون‌شهری بالاترین سهم تولید ناخالص ملی را در گروه خدمات به خود اختصاص داده است.
از سوی دیگر طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، ارزش دارایی‌ها و زیرساخت‌های حوزه حمل‌ونقل جاده‌ای ایران شامل شبکه راه‌های کشور، پل‌ها و تونل‌ها و دیگر ابنیه فنی تا پایان سال ۱۴۰۰ نزدیک به ۳۰۰۰ همت به نرخ روز برآورد می‌شود که سرمایه قابل توجهی است.
مقایسه مجموع مساحت جاده‌های کشور با آمارهای بین‌المللی نشان می‌دهد طبق داده‌های سازمان آمار اروپا، شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد و داده‌های پایگاه داده‌ای، ایران با داشتن ۲۲۱ هزار و ۱۹۳ کیلومتر مساحت جاده‌ای، در رتبه ۲۳ جهان ایستاده است و در این رتبه‌بندی آمریکا با نزدیک به ۶.۶ میلیون کیلومتر، چین با حدود ۴.۸ میلیون کیلومتر و هند با ۴.۷ میلیون کیلومتر به ترتیب سه کشوری هستند که بالاترین مساحت جاده‌ای (شهری و روستایی و شوسه و آسفالت) را دارند.
جابه‌جایی ۹۳ درصد مسافران از طریق جاده
حمل‌ونقل جاده‌ای در ایران با توجه به وسعت کشور، توزیع جمعیت، پراکندگی صنایع، پوشش وسیع شبکه جاده‌ای و عدم گسترش کامل دیگر حوزه‌های حمل‌ونقل، سهم ویژه‌ای در حمل‌ونقل و اقتصاد کشور دارد. بر اساس اطلاعات فاز نخست طرح جامع حمل‌ونقل (سال ۱۳۹۸) بیش از ۹۳ درصد از جابه‌جایی مسافر و حدود ۷۱ درصد از جابه‌جایی بار و در مجموع بیش از ۹۰ درصد از حمل‌ونقل بار و مسافر در کشور توسط حمل‌ونقل جاده‌ای انجام می‌شود، همچنین سهم حمل‌ونقل جاده‌ای از کل ارزش افزوده بخش حمل‌ونقل نیز بیش از ۸۷ درصد است.
بر اساس گزارش مرکز آمار در رابطه با سهم بخش‌های مختلف اقتصادی در تولید ناخالص داخلی کشور در سال ۱۳۹۸ سهم بخش حمل‌ونقل جاده‌ای شهری و برون‌شهری از تولید ناخالص ملی (GDP) معادل ۲۸ درصد است که با توجه به سهم سایر بخش‌ها در گروه خدمات بالاترین سهم را به خود اختصاص داده است. با فرض سهم ۵۰ درصدی حمل‌ونقل برون‌شهری، سهم حمل‌ونقل جاده‌ای از تولید ناخالص ملی حدود ۱۴ درصد برآورد می‌شود و این آمارها نشان‌دهنده از اهمیت ویژه بخش جاده‌ای کشور در اقتصاد ایران است.
از سوی دیگر آمارهای وزارت راه و شهرسازی نشان می‌دهد سال گذشته در بخش جابه‌جایی مسافر، بخش جاده‌ای با ۷۴.۲ درصد بیشترین سهم را داشت و پس از آن بخش ریلی با ۱۶.۵ درصد و بخش هوایی با ۹.۳ درصد قرار گرفت.
تعداد مسافر جابه‌جا شده (با صورت وضعیت) در سال ۱۴۰۲ به میزان ۱۴۹ میلیون نفر به ثبت رسید که در مقایسه با سال پیش از آن (۱۲۷ میلیون نفر) ۱۷ درصد افزایش پیدا کرد این در حالی است که به گفته داریوش باقر جوان؛ مدیرکل دفتر حمل‌ونقل مسافر سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای، بخش حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای از ظرفیت حدود ۱۵ هزار دستگاه اتوبوس (۱۰ هزار دستگاه به‌صورت مستمر و پیوسته)، ۱۹ هزار دستگاه مینی‌بوس و ۲۸ هزار دستگاه سواری کرایه از آمادگی کامل برای ارائه خدمات به مسافران برخوردار است.
با فرارسیدن فصل گرما و شرایط مساعد آب‌وهوایی برای مسافرت، هر سال ترددها در کشور افزایش پیدا می‌کند که در پیش بودن ایام اربعین بر میزان تقاضای سفر می‌افزاید. در این میان برخی مسافران از ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای به‌ویژه اتوبوس‌های بین شهری استفاده می‌کنند که با چالش‌های زیادی در ناترازی دخل‌وخرج ناوگان به‌دلیل قیمت بلیت اتوبوس و تأمین سوخت تا نبودن زیرساخت‌های موردنیاز دست‌وپنجه نرم می‌کند که نتیجه آن به هم خوردن تعادل در بازار عرضه و تقاضای سفرهای برون شهری با ناوگان حمل‌ونقل عمومی بوده است.
اوج ناترازی ناوگان حمل‌ونقل در پیک تقاضا
احمدرضا عامری؛ رئیس هیئت مدیره اتحادیه شرکت‌های تعاونی مسافربری کشور با بیان اینکه تعداد اتوبوس‌های برون شهری نسبت به تقاضای جامعه کم است، اظهار کرد: به دلیل تحریم‌ها و شرایط سخت اقتصادی کمبود در همه بخش‌ها احساس می‌شود؛ اتوبوسرانی کشور نیز از این ناحیه ضربه خورده است و در حال حاضر تناسبی میان تعداد اتوبوس‌های برون شهری و تقاضای جامعه نیست.
وی شرایط سخت اقتصادی را زمینه‌ساز کاهش سفرهای برون شهری دانست و گفت: در حال حاضر هزینه سفر و گردشگری در اولویت مردم نیست، اما در این شرایط هم باز ناوگان اتوبوسرانی جوابگوی متقاضیان نبوده و این تناسب نداشتن عرضه و تقاضا در زمان تعطیلات تابستانی و نوروزی یعنی پیک سفرهای مردم به اوج خود می‌رسد.
رئیس هیئت مدیره اتحادیه شرکت‌های تعاونی مسافربری کشور از کاهش ظرفیت شبکه حمل‌ونقل مسافربری خبر داد و گفت: ظرف دو سال اخیر تعداد اتوبوس‌های برون شهری از ۱۵ هزار و ۵۰۰ دستگاه اتوبوس به شش هزار و ۵۰۰ دستگاه رسیده است و این یعنی تعداد اتوبوس‌های مسافربری ظرف دو سال از نصف هم کمتر شده است.
عامری کمبود ناوگان اتوبوسرانی کشور و افزایش قیمت لاستیک و لوازم یدکی را موجب ایجاد مشکلات زیادی در این بخش معرفی کرد و ادامه داد: دولت قول همکاری با شرکت‌های حمل‌ونقل را برای تولید و واردات ناوگان مختلف داده است که امیدواریم تعداد این ناوگان به ۱۵ هزار دستگاه سال گذشته برسد تا بخشی از مشکلات در این حوزه برطرف شود.
ایستادن در برابر بازار با قیمت‌گذاری بلیت
علی ضیایی؛ مدیر اندیشکده حمل‌ونقل ایران در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار کرد: در زمینه حمل‌ونقل مسافر از طریق جاده، ریل و هوایی مشکل مشابهی وجود دارد که در حال تشدید است و آن تلاش دولت برای ایستادن در برابر بازار است در نتیجه اختلاف پتانسیلی ایجاد می‌شود که تعادل میان عرضه و تقاضا را در بازار به هم می‌ریزد.
وی با اشاره به سرکوب قیمت بلیت ناوگان مسافری در سال‌های اخیر افزود: تلاش دولت برای جلوگیری از افزایش قیمت بلیت اتوبوس متناسب با تورم و هزینه‌های تمام شده باعث شد صرفه اقتصادی این شغل برای رانندگان از بین برود و در حال حاضر بیشتر اتوبوس‌ها غیرفعال شده و رانندگان آن‌ها سراغ حمل‌ونقل بار رفته‌اند.
کارشناس حمل‌ونقل و ترانزیت کاهش ظرفیت ناوگان مسافری جاده‌ای را پیامد سرکوب قیمت بلیت دانست و گفت: در بخش حمل‌ونقل ریلی نیز همین مشکلات وجود دارد، زیرا این بخش به ذات خود زیان‌ده است و نه‌تنها در ایرانف بلکه بسیاری از کشورهای دیگر جهان نیز چنین شرایطی دارد، اما با اصرار بر ارزان نگه داشتن قیمت، در حال حاضر زیان‌دهی حمل‌ونقل ریلی به اندازه‌ای تشدید شده است که روی دوش شرکت‌ها و راه‌آهن سنگینی می‌کند و از صرفه اقتصادی خارج شده است.
دخل ناوگان مسافری با خرج نمی‌خواند
ضیایی با اشاره به حمایت دولت از حمل‌ونقل ریلی به‌دلیل مزایای ملی آن خاطرنشان کرد: در کشور ما نیز این شرایط وجود دارد، اما هنگامی که دخل‌وخرج این بخش با هم هم‌خوانی نداشته باشد، نباید انتظار افزایش ظرفیت را داشته باشیم هرچند موضوع افزایش آمار مسافران حمل شده در بخش راه آهن در سال‌های اخیر مطرح شده اما پاسخگوی نیاز نیست.
وی مشکلات اقتصادی شرکت‌های حمل‌ونقل جاده‌ای و ریلی را بزرگترین مانع در مسیر افزایش ظرفیت معرفی کرد و یادآور شد: این شرکت‌ها درآمدی برای سرمایه‌گذاری در زمینه خرید لوکوموتیو یا ناوگان اتوبوس یا حتی تعداد سیر وسایل نقلیه موجود ندارند، زیرا هر سیر برایشان ضرر است به همین دلیل میزان فعالیت خود را در حداقل نگه می‌دارند تا شرکت سرپا بماند.
قیمت بلیت معلول تورم است
کارشناس حمل‌ونقل و ترانزیت درباره تأثیر ثابت نگه داشتن نرخ بلیت بر کاهش تورم و حفظ قدرت خرید مصرف‌کنندگان توضیح داد: قیمت بلیت بیش از آنکه علت تورم باشد، معلول آن است، زیرا تورم در جامعه در حال افزایش است و ترکش‌های آن به همه صنایع از جمله حمل‌ونقل برخورد می‌کند، برخی از صنایع دیگر که با فشار کمتری روبه‌رو هستند، متناسب با تورم و قیمت ارز یا عوامل دیگر قیمت خدمات خود را افزایش می‌دهند، اما این روند در ناوگان حمل‌ونقل متوقف شده است.
ضیایی با اشاره به افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل ادامه داد: قیمت لاستیکی، بانداژ چرخ قطار، تجهیزات ترمز و همه لوازم مصرفی ناوگان حمل‌ونقل عمومی تا چند برابر قبل افزایش یافته است و در کنار آن، تحریم‌ها نیز هزینه‌های ارزی بیشتری تحمیل می‌کند که در بالا رفتن قیمت نهایی تأثیرگذار است در حالی که شرکت‌ها ملزم به ثابت نگه داشتن نرخ بلیت هستند و این شرایط دخل‌وخرج فعالان این صنعت به هم می‌ریزد.
وی درباره گلایه مسافران از کمبود و کیفیت پایین ناوگان حمل‌ونقل عمومی اظهار کرد: اقداماتی که نیازمند هزینه نباشند، با فعالیت‌های نرم‌افزاری و مدیریتی قابل اصلاح هستند از جمله موضوع توقف و سرعت ناوگان در مسیر که در گذشته اقداماتی برای ساماندهی آن انجام شده و با راه‌اندازی سامانه‌ای همچون سپهتن در حال حاضر به‌خوبی کنترل می‌شود و دولت می‌تواند از این بستر برای ساماندهی ناوگان باری نیز استفاده کند.
جاده و هوا ویژه جابه‌جایی مسافر
کارشناس حمل‌ونقل و ترانزیت دو بخش از چهار شیوه حمل‌ونقل را ویژه جابه‌جایی مسافر دانست و یادآور شد: ناوگان جاده‌ای و هوایی ویژه مسافر و دریا و ریل مناسب برای حمل بار هستند و هنگامی که این بخش‌ها به درستی مدیریت نشوند با یکدیگر تداخل پیدا می‌کنند به‌عنوان مثال در حال حاضر مشکلات ناوگان هوایی و تناسب نداشتن آن با جمعیت کشور موجب شده که بار مسافران آن بر بخش ریلی و جاده‌ای تحمیل شود که آسیب‌هایی را به‌دنبال دارد.
ضیایی اشغال ظرفیت بخش بار، افزایش هزینه‌های سوخت، آلایندگی و فرسایش جاده را پیامد مسافرمحور شدن حمل‌ونقل ریلی کشور دانست و گفت: توسعه نداشتن ظرفیت ناوگان هوایی متناسب با نیاز مسافران نیز موجب می‌شود سرریز مسافران روی حمل‌ونقل جاده‌ای ریخته شود و در نبود ناوگان کافی، جابه‌جایی از طریق وسایل نقلیه شخصی افزایش پیدا کند که پیامدهایی هچون مصرف سوخت و تلفات جاده‌ای را به همراه داشته است.
سهم یک تا دو درصدی حمل‌ونقل ریلی در جابه‌جایی مسافران
از سوی دیگر محمد جواد شاهجویی؛ کارشناس حمل‌ونقل شیوه غالب در بخش حمل‌ونقل مسافری کشور را جابه‌جایی از طریق جاده‌ها معرفی کرد و در این باره به ایمنا گفت: در این حوزه نیز شیوه اصلی، حمل‌ونقل با خودروهای شخصی است تا جایی که بر اساس آمار راهداری از ۱.۷ میلیارد سفری که در طول سال ثبت می‌شود نزدیک به ۱۵۰ میلیون یعنی کمتر از ۱۰ درصد سفرها توسط حمل‌ونقل جاده‌ای شامل تاکسی‌های بین‌شهری، مینی‌بوس و اتوبوس انجام می‌شود.
وی با اشاره به سهم یک تا دو درصدی حمل‌ونقل ریلی در جابه‌جایی مسافران یادآور شد: به همین میزان یعنی نزدیک به ۳۰ میلیون سفر نیز توسط حمل‌ونقل هوایی اتفاق می‌افتد و این نشان می‌دهد که همچنان شیوه غالب، حمل‌ونقل جاده‌ای است.
کارشناس حمل‌ونقل توسعه ناوگان مسافربری کشور را ضروری دانست و ادامه داد: بسیاری از کشورهای دنیا که ویژگی‌های جغرافیایی و پراکندگی جمعیتی شبیه ایران دارند به سمت شکل‌دهی حمل‌ونقل مسافر از طریق ناوگان هوایی رفته‌اند و سهم کمتری برای ناوگان ریلی و جاده‌ای در نظر گرفتند اما همچنان در بسیاری از کشورهای پیشرفته حمل‌ونقل جاده‌ای به ویژه با خودروهای شخصی به واسطه راحتی سفر و مدل جابه‌جایی از درب به درب از اهمیت بالایی برخوردار است با این برای مسافت‌های بلند حال ناوگان هوایی به شکل جدی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
همه عوامل در مسیر رونق سفرهای جاده‌ای
شاهجویی حمل‌ونقل ریلی و زمینی را مناسب مسافت‌های کوتاه دانست و تاکید کرد: در کشورهایی که ناوگان ریلی از اهمیت زیادی برخوردار است، حمل‌ونقل مسافر را به شکل حومه‌ای در دستور کار دارند یا از ناوگان سریع‌السیر استفاده می‌کنند که دارای ویژگی‌های حمل‌ونقل هوایی است.
وی با اشاره به توسعه ناپایدار این صنعت در کشور گفت: یارانه‌های قابل توجه سوخت که به این بخش پرداخت می‌شود در کنار دریافت نشدن عوارض جاده‌ای موجب شده حمل‌ونقل جاده‌ای از اهمیت و رونق بیشتری برخوردار شود به همین دلیل برای بسیاری از مسافران استفاده از خودروی شخصی یا ناوگان عمومی یکی از نخستین گزینه‌ها به شمار می‌آید.
کارشناس حمل‌ونقل هزینه بالا، نبود امکانات، کمبود ناوگان و بلیت در بخش‌های ریلی و هوایی را عامل جذابیت بخش جاده‌ای بیان کرد و ادامه داد: زمان آن رسیده که برای توسعه حمل‌ونقل هوایی را از مسافت‌های بلند آغاز کنیم، البته در بعضی از مسیرهای پرطرفدار حمل‌ونقل مسافری ریلی همچنان قابل استفاده است، اما با رعایت ملاحظاتی شبکه ریلی کشور با سرمایه‌گذاری هنگفت و برای مأموریت ویژه ایجاد شده و نباید برای جابه‌جایی مسافر اشغال شود.
شاهجویی تصریح کرد: حمل‌ونقل مسافر ریلی بدون یارانه دولتی از نظر اقتصادی یک کار به صرفه و سودمند نیست به همین دلیل شکل‌گیری آن نیازمند حمایت دولت است و با توجه به مزیت‌های کشور در حوزه حمل‌ونقل بار و ظرفیت‌های موجود در حوزه ترانزیت و کریدورهای بین‌المللی به نظر می‌رسد که ظرفیت ریلی برای حمل بار مناسب‌تر است، اما در مسیرهای محدود پرطرفداری همچون تهران مشهد، تبریز و بندرعباس همچنان برای جابه‌جایی مسافر قابل استفاده خواهد بود.
وی کاهش بار مسافر از شبکه ریلی را زمینه‌ساز حمل بار بیشتر از طریق این شبکه دانست و گفت: این ساماندهی نیازمند یک نگاه کلان به بخش حمل‌ونقل و نسبت‌های آن در کشور است به‌ویژه آنکه در حال حاضر شاهد حمل نزدیک به ۵۰۰ میلیون تن بار در جاده‌های بین شهری هستیم که میزان خسارت آن به روکش آسفالت و زیربنای جاده‌ها بیش از پنج هزار برابر یک خودروی شخصی است.
فرسودگی ناوگان در کشور مسئله جدی است، جدای از آن در زمینه صنعت حمل‌ونقل هوایی با وجود ۷۰ تا ۸۰ پرنده فعال با چالش جدی روبه‌رو هستیم در حوزه ریلی نیز با دو سه هزار واگن مسافری فعال وجود دارد که بیشتر آن‌ها عمر بالا حتی بیش از ۳۰ تا ۴۰ سال دارند
افزایش ایمنی راه‌ها با هدایت بار به ناوگان ریلی
کارشناس حمل‌ونقل یکی از عوامل مهم تصادفات و تلفات جاده‌ای را وجود خودروهای باری و سنگین دانست و توضیح داد: هر چقدر تعداد ناوگان باری در جاده‌ها محدودتر و ناوگان ریلی برای حمل بار جذاب‌تر شود، ایمنی جاه افزایش پیدا می‌کند، همچنین مصرف سوخت و هزینه‌های حمل کالا کاهش یافته است و این سرمایه صرفه‌جویی شده می‌تواند در توسعه صنعت حمل‌ونقل ریلی و هوایی سرمایه‌گذاری شود تا در بهترین حالت، ریل، جاده و ناوگان هوایی بتوانند سهم خود را در جابه‌جایی مسافران ایفا کنند.
شاهجویی با اشاره به مشکلات ناوگان حمل‌ونقل عمومی گفت: فرسودگی ناوگان در کشور مسئله جدی است جدای از آن در زمینه صنعت حمل‌ونقل هوایی با وجود ۷۰ تا ۸۰ پرنده فعال با چالش جدی روبه‌رو هستیم در حوزه ریلی نیز با دو سه هزار واگن مسافری فعال وجود دارد که بیشتر آن‌ها عمر بالا حتی بیش از ۳۰ تا ۴۰ سال دارند.
وی ادامه داد: در ناوگان اتوبوس نیز با ۱۰ تا ۱۲ سال میانگین سنی، عقب‌ماندگی جدی دیده می‌شود، اما دلیل اصلی این عقب‌ماندگی و وارد نشدن سرمایه جدید به این صنعت، تلاش برای سرکوب اقتصاد حمل‌ونقلی با قیمت‌گذاری دستوری است که موجب از بین رفتن جذابیت سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مختلف حمل‌ونقل کشور و ناوگان فرسودگی شده است.
ناوگان مسافری جاده‌ای در سراشیبی سقوط
کارشناس حمل‌ونقل واقعی نبودن قیمت بلیت را مانع سرمایه‌گذاری شرکت‌های حمل‌ونقل در افزایش ظرفیت ناوگان معرفی کرد و گفت: در بخش حمل‌ونقل ریلی شرکت‌های خصوصی علاقه به خرید ناوگان جدید ندارند در حوزه حمل‌ونقل جاده‌ای که آمارها نشان می‌دهد نزدیک به ۱۰ درصد کل حمل‌ونقل کشور توسط این حوزه اتفاق می‌افتاد، در حال حاضر شاهد خروج سرمایه‌گذاران و فروش اتوبوس‌های فعال در ناوگان هستیم، زیرا افراد به سمت خرید کامیون می‌روند تا از این طریق کسب درآمد کنند.
شاهجویی از کاهش ظرفیت ناوگان حمل‌ونقل مسافری جاده‌ای به نصف گذشته خبر داد و تاکید کرد: این موضوع پیامد قیمت‌گذاری دستوری و اقتصاد سرکوب شده است که در صورت ادامه آن، حمل‌ونقل قابل توجهی باقی نخواهد ماند.
به گزارش ایمنا، کمبود ناوگان عمومی جابه‌جایی مسافر مشکلی است که در شرایط پیک تقاضا همچون تعطیلات تابستان، عید نوروز و سفرهای اربعین بیش‌ازپیش خودنمایی می‌کند و راهکارهای موقت همچون اختصاص ظرفیت راه‌آهن یا اتوبوس به حمل‌ونقل این مسافران نیز تاکنون نتوانسته خدمات مناسبی در اختیار مسافران قرار دهد.
نظر شما