به گزارش خبرگزاری ایمنا، پدیده زمین‌لغزش یا رانش زمین یکی از بلایای طبیعی است که در مناطق کوهستانی، کوهپایه‌ای، جلگه‌ای، آبرفتی و هر منطقه شیب‌داری که جنس خاک دامنه‌های آن از نظر زمین‌شناسی، مستعد لغزش زمین باشد به دلایل متفاوت زمین‌لرزه، وقوع باران‌های شدید، سستی خاک در اثر فرایند راه‌سازی، جاده‌سازی، معدن‌کاوی، فعالیت آتشفشانی، تغییرات آب‌های زیرزمینی و شیب زمین رخ می‌دهد و با سرعت بالا همچون زلزله می‌تواند انسان‌ها، اشیا یا ساختمان‌ها را مدفون و به‌کام مرگ بکشاند.
نتایج تحقیقات نشان داده است که در طول تاریخ رانش‌های متعددی در کشورهای مختلف جهان اتفاق افتاده‌اند که بعضی از آنها به دلیل شدت تلفات در فهرست برترین‌ها قرار گرفته‌اند، به طوری‌که سوابق بروز این پدیده بحران‌زا در کشور ایران نیز طبق اظهارنظر کارشناسان به دهه ۷۰ بازمی‌گردد، اما اوج پیدایش این رخداد طبیعی به دهه ۹۰ مرتبط است، از این‌رو در ایران از نظر جنس خاک، استان‌های مازندران، گیلان، لرستان، گلستان و خوزستان بیشتر از سایر استان‌ها در معرض رانش زمین هستند و از لحاظ عوامل زلزله و دخالت‌های بی‌حساب انسانی سایر بخش‌های کشور می‌تواند، مستعد زمین‌لغزش باشد.
طبق تحقیقات انجام گرفته رانش زمین و گل و لای در ایران با فصول پرباران ارتباط زیادی دارد، به طوری‌که این پدیده در فصل پاییز و زمستان بیشتر از دیگر فصل‌های سال به وقوع می‌پیوندد، از این‌رو رانش زمین می‌تواند کوچک، بزرگ، کند یا تند باشد و طوفان، زمین‌لرزه، فوران آتشفشان، آتش‌سوزی، روند رانش را تسریع می‌کنند، لذا به‌منظور کاهش آن باید دخالت‌های انسان‌ساز را در طبیعت مدیریت و کنترل کرد.
پژوهشگران و محققان اذعان دارند، تغییر در چشم‌اندازهای محل سکونت نظیر تغییر مسیر روان‌آب‌ها به ویژه در محل تلاقی آنها، رانش‌های کوچک و کج شدن تدریجی درختان، پیدایش ترک خوردگی جدید در گچ، کاشی، دیوار یا فونداسیون ساختمان، جداشدگی دیوارها، راه پله‌ها و پلکان‌های خارجی از بقیه ساختمان، پیدایش تدریجی ترک‌خوردگی‌های عرضی روی زمین یا روی خیابان‌ها و پیاده‌روها، شکستگی در لوله‌های زیرزمینی آبفا و برآمدگی زمین در پایین دست نواحی شیب‌دار برخی از علائم هشداردار بر وقوع رانش زمین است، در همین راستا و برای بررسی تأثیرات رانش زمین بر نقاط مختلف کشور و اینکه و کدام استان‌های کشور با این پدیده بیشتر درگیر هستند و در نهایت درباره راهکارهای کاهش اثرات رانش زمین با تورج فتحی، معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران گفت‌وگویی داشتیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
ایمنا: تأثیر رانش زمین بر نقاط مختلف را چگونه ارزیابی می‌کنید و کدام استان‌های کشور با این پدیده بیشتر درگیر هستند؟
فتحی: طی سال‌های اخیر به‌طور مکرر گزارش‌هایی مبنی بر وقوع رانش زمین در مناطق متعدد کشور ثبت شده است، اما استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، چهارمحال و بختیاری و بخش‌هایی از خوزستان، ایلام، کرمانشاه و کردستان در دامنه‌های پرشیب زاگرس، استان‌های شمالی ایران به ویژه مازندران و گلستان به‌طور طبیعی و موقعیت کوهستانی پرشیب و شرایط توپوگرافی مانند شیب زمین به شکلی است که یک لایه زمین‌شناسی دارای خاک رس در زمین وجود داشته باشد، امکان وقوع رانش این نقاط در سطح بسیار بالایی قرار دارد، بنابراین هنگامی که فعالیت انسانی در حوزه‌های مناطق مختلف از طریق احداث راه، اجرای پروژه‌های گوناگون همچون پل‌سازی، جاده‌سازی، راه‌سازی، ریل و حتی پروژه‌هایی که ممکن است الزاماً خطی نباشند، اما بر پوشش گیاهی و از بین رفتن درختان و مراتع بسیار اثرگذار است، یعنی با قطع درختان جنگلی، نابودی گیاهان و مرتع درواقع وضعیت زمین و خاک، زیر پوشش گیاهی در معرض فرسایش طبیعی قرار می‌گیرد.
لازم به یادآوری است که با تشدید فرسایش طبیعی در منطقه‌ای به ویژه فرسایش آبی که در چنین نواحی غلبه دارد، طی فعالیت‌های انسانی، فرسایش خاکی به صورت طبیعی چند برابر افزایش پیدا می‌کند و مناطقی از همین نقاط که تحت‌تأثیر فرسایش خاک است، اگر شیب توپوگرافی و شرایط زمین شناسی مستعد باشد، رانش زمین در آنها رخ خواهد داد، بنابراین پدیده رانش یکی از پدیده‌های اثرگذار ذیل بحث فرسایش خاک است.
ایمنا: چند درصد از مناطق ایران مستعد پدیده رانش زمین است؟
فتحی: هنگامی که آمارها را از دهه‌های گذشته تا امروز بررسی می‌کنیم، به عنوان مثال فرض کنید بین بازه زمانی سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۰ یا اواخر دهه ۵۰ تا اواسط ۱۳۶۰؛ بررسی‌های آماری نشان می‌دهد که رانش زمین در استان‌های مازندران، گلستان، لرستان، کوه‌های زاگرسی و استان‌های مجاور آن چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد، بیش از چهار برابر افزایش پیدا کرده است، بنابراین رخدادهایی که سبب پدیده رانش زمین شده به ویژه در سه دهه اخیر، چهار برابر بیشتر نسبت به پنج دهه قبل از آن است، لذا افزایش تعدد وقوع این پدیده در دهه‌های اخیر نشان از توسعه ناپایدار فعالیت‌های انسانی در حوزه‌های آبریز است.
در همین ارتباط، اگر آمارهای مستند را از سازمان اداره راه و شهرسازی استعلام کنید، می‌توانید مطابق آنها تعداد رخدادهای رانش زمین را طی سال‌ها و دهه‌های گذشته در کشور مشاهده و داشته باشید.
ایمنا: آیا پدیده رانش زمین در اثر باران‌های شدید، تشدید می‌شود؟
فتاحی: اگر شیب زمین مناسب باشد دامنه روی رس حرکت می‌کند و رانش به سمت پایین اتفاق می‌افتد، در بسیاری از کوهستان‌ها و مناطق پرشیب ممکن است شرایط برای رانش از نظر شیب دامنه، جنس خاک و وجود لایه‌های رسی فراهم باشد، اما در صورت نبود رطوبت کافی این پدیده مشاهده نمی‌شود، هر زمان که بارندگی اتفاق بیفتد و آب به لایه رسی نفوذ و آن را لغزنده کند، رانش رخ می‌دهد.
به‌طور معمول پس از بارندگی به ویژه بارش‌های بهاری و زمستان، تعداد بسیاری از راه‌های مواصلاتی بین استان چهارمحال و بختیاری با استان‌های مجاور خودش به جز اصفهان، مسیر شهرکرد-اصفهان که مشکل رانش زمین ندارد، دیگر راه‌های دسترسی بین استان چهارمحال‌وبختیاری-لرستان، چهارمحال‌وبختیاری-خوزستان، چهارمحال و بختیاری- کهگیلویه و بویراحمد به صورت مکرر درگیر رانش زمین هستند.
قابل توجه است، اگر در فصل بهار از اواسط اردیبهشت به این مناطق سفر کنید تعداد زیادی از مسیرهایی را مشاهده خواهید کرد که به واسطه رانش زمین بخشی از مسیر ارتباطی قطع شده و تیم‌های تخصصی اداره راه و شهرسازی درصدد ترمیم آسفالت و بهسازی راه‌ها هستند، در چنین شرایطی بسیار تاسف‌آور است که طی فعالیت بی‌وقفه انسانی در دهه‌های اخیر، پدیده رانش زمین گسترش یافته است.
ایمنا: آسیب‌هایی رانش زمین بر محیط زیست را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
فتحی: آسیب به محیط زیست پیش از رانش زمین اتفاق می‌افتد، چرا که رانش پدیده‌ای جانبی ناشی از فعالیت‌های انسانی است، چراکه خاک دامنه‌ای که در جریان پدیده رانش حرکت کرده بر اساس ابعاد و اندازه‌های پهنه زیر جبهه رانش از بین می‌رود و بر اثر این پدیده، استفاده و بهره‌وری کاربری زمین مورد نظر نیز نابود می‌شود.
این پدیده به‌صورت طبیعی حتی در مناطق بسیار بکر که دست انسان به آن نرسیده است نیز اتفاق می‌افتد، اما تعداد رخدادهای طبیعی رانش زمین بر شمارش عوامل فعالیت‌های انسانی بسیار با هم متفاوت است، زیرا در بسیاری از موارد براساس آمارها علل انسان‌ساز در افزایش پدیده رانش دخیل هستند، چراکه این اقدامات سبب تخریب پوشش گیاهی و تشدید فرسایش خاک خواهد شد و با نابودی چتر حیات زمین در هر نقطه‌ای به واسطه بارندگی‌ها، بارش و حتی ذوب برف و نفوذ آنها در لایه‌های زیرزمین طی ناپایداری شیب‌ها به سمت پایین حرکت می‌کند و پدیده‌های رانش زمین، لغزش زمین و خزش دو پدیده دیگر که کمتر به آنها اشاره می‌شود را پدیدار می‌کند، به عنوان مثال اگر پدیده رانش در محل خط لوله نفت باشد، سبب ایجاد آلودگی شدید می‌شود، چرا که در جریان این اتفاق خطوط حمل مواد نفتی خواهند شکست، به طوری‌که طی سال‌های گذشته مطابق مستندات شاهد وقوع رخداد خزش در خط لوله انتقالی مواد نفتی در نقطه‌ای از چهارمحال و بختیاری بودیم که موجب آلودگی شدید آب‌های زیرزمینی و رودخانه‌ها شد، بنابراین اگر زیرساخت‌های خطوط لوله‌ها و تأسیسات انسان‌ساز در محدوده‌های رانش زمین مستقر باشند، براثر وقوع این پدیده ورود ناشی از ترکیبات نفتی سبب آلودگی خاک و آب‌های سطحی و زیرزمینی خواهد شد.
ایمنا: راهکارهای کاهش اثرات رانش زمین و تثبیت طبیعت چیست؟
فتحی: جدا از آلودگی‌های احتمالی که در منابع آب و خاک بسته به شرایط اقلیمی و جغرافیایی مناطق مختلف در کشور ممکن است، اتفاق بیفتد، دستوالعمل‌های و تدوین قوانین اصولی در ساخت و ساز، معدن‌کاوی، راه‌سازی، جاده‌سازی برای جلوگیری از ایجاد آلودگی و تخریب محیط‌زیست در قالب مدیریت بحران مناطق باید به صورت جدی در دستور کار قرار گیرد تا از تبعات و اثرات تخریب‌ها و آلاینده‌های زیست‌محیطی پیشگیری شود، این نتیجه موضوعاتی است که در حوزه محیط زیستی انسانی پس از رانش زمین در مناطق مختلف کشور شاهد آنها بودیم.
برای تبدیل این تهدیدها به فرصت نیازمند برنامه‌ریزی علمی و اجرایی نهادها، دانشگاه‌ها و تمام دستگاه‌ها هستیم، بنابراین برای کنترل و مهار این پیامدها که در بیشتر دنیا نیز به صورت ناگوار خسارت‌های احتمالی در پی دارد، باید از بخشی‌نگری و مقطع‌نگری دوری کرده و به صورت تیم‌های مشارکتی و همکاری بخش‌های مختلف دولتی، زمینه‌ساز فرصت‌های اقتصادی و زیست محیطی در کشور باشیم.
نظر شما