به گزارش خبرگزاری ایمنا، روز گذشته و شاید برخلاف تصور عده‌ای، دوازدهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی و ششمین دوره مجلس خبرگان رهبری با مشارکت قابل توجه مردم و گروه‌های مختلف برگزار شد؛ انتخابات، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رویدادهای سیاسی و اجتماعی، یکی از اصلی‌ترین ارکان یک جامعه دموکراتیک به‌حساب می‌آید و در این راستا می‌توان این‌طور بیان کرد که انتخابات آئینه تجلی مشارکت سیاسی مردم برای تعیین سرنوشت کشور خود است؛ در این عرصه مردم از حق قانونی که به گردن دارند، استفاده کنند و پس از آن تکالیفی را برعهده منتخبان می‌گذارند، اما نکته قابل توجه آن است که این فرایند و این نگاه متقابل حق و تکلیف محدود و مربوط به تاریخ معاصر نیست و از صدر اسلام تاکنون بر ویژگی‌های اخلاقی کارگزاران تأکیدات فراوانی شده است.
یکی از مهم‌ترین این منابع نهج‌البلاغه و بیانات امام علی (ع) است؛ امروزه برخی افراد به دنبال آن هستند تا با دموکراسی‌های دروغین سهم اکثریت جامعه را مصادره به مطلوب و به‌نوعی از مقبولیت مردم سوءاستفاده ابزاری کنند، در حالی که امام علی (ع) حضور پررنگ مردم در انتخاب کارگزاران را احترام و کرامت به آن‌ها می‌دانند؛ به‌طور خلاصه باید گفت که امام علی (ع)، به‌عنوان یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ اسلام و نماد عدالت و دانش، در نهج‌البلاغه به موضوع انتخابات و مسائل مرتبط با آن پرداخته‌اند که این نگاه ارزشمند می‌تواند به ما کمک کند تا از زوایای جدیدی به این موضوع نگاه کنیم و درک عمیق‌تری از مفاهیم مرتبط با انتخابات پیدا کنیم؛ در ادامه، به بررسی دیدگاه امام علی (ع) نسبت به کارگزاران خواهیم پرداخت:
از دیدگاه اسلام کارگزاران خدمتگزاران مردم هستند، نه ارباب آنان؛ از این‌رو باید نحوه رفتار و معاشرت آنان با مردم، بر اساس عناصر ارزشی اسلام باشد؛ تاریخ جوامع بشری نشان می‌دهد که کارگزارانی در ایفای مسئولیت موفق بودند که از عناصر مهم اخلاقی بهره گرفته‌اند؛ در حوزه فرهنگ اسلام نیز به این عناصر توجه شده، چنانچه در قرآن خطاب به رسول اکرم (ص) آمده است: «و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعفعنهم…» اگر خشن و بد خلق بودی مردم از اطراف تو پراکنده می‌شدند.
کارگزاران و ویژگی‌های اخلاقی
بنابراین یکی از ویژگی‌های مهم که از دیدگاه نهج‌البلاغه به آن توجه شده، حسن معاشرت کارگزاران با مردم است که باید بر اساس اصول و مبانی و ارزش‌های اخلاق اسلامی باشد از این رو کارگزاران باید با مردم با بهره‌گیری از عوامل و عناصر مهم اخلاقی همچون تواضع، عفو، محبت نسبت به مردم، معاشرت کنند؛ بر این اساس است که امام علی (ع) به کارگزارانی همانند محمد ابن ابوبکر و مالک‌اشتر توصیه می‌کند که با مردم بر اساس مهر، عاطفه، عفو و تواضع برخورد کند چنانکه آن حضرت خطاب به محمد بن‌ابوبکر فرمود: «فاخفض لهمجناحک و الن لهم جانبک و ابسط لهم وجهک» دو بال خود را در برابرشان فرود آر و با آنان با نرمی رفتار نما و در هنگام مواجهه با آنان با چهره خندان و گشاده روبه‌رو شو.
همچنین آن حضرت خطاب به مالک‌اشتر فرمود: «دل خویش را با مهر به رعیت سرشار ساز و به آنان محبت نموده و لطف نما، برای آنان مثل درنده خونخوار مباش که لقمه از دهان آن‌ها بگیری، زیرا مردم دو دسته‌اند! یا برادران دینی تواند و یا در خلقت شبیه خودت که از آنان لغزش سر می‌زند و دستخوش انحراف می‌شوند…بنابراین از عفو و گذشت خویش آنان را بهره‌مند ساز؛ زیرا تو مافوق آن‌هایی و امام تو مافوق تو و خداوند مافوق امام تو است…»
نکته قابل توجه آن است که امام علی (ع) به مردم نحوه برخورد با حاکمان را نیز تعلیم می‌دهند؛ از این رو فرمودند: «فلا تکلمونی بما تکلم به الجبابره و لا تتحفظوا منی بما یتحفظ عند اهلالبادره» حضرت، یکی از اهداف حکومت خویش را برقراری عدالت که مصداق بارز آن احقاق حق محرومان است بیان کرده‌اند.
از دیدگاه امام علی (ع) یکی از ویژگی‌ها و صفات مهم کارگزاران نظام اسلامی، عدالت، ظلم ستیزی و مساواتنگری است؛ عدالت و ظلم‌ستیزی از مقولههایی است که در فرهنگ امام علی (ع) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ این نگاه امام با دیدگاه قرآن و منظر رهبران الهی دیگر نیز هماهنگ است، چنانکه در قرآن یکی از اهداف بعثت انبیا برقراری عدالت بیان شده و همه مسلمانان و مؤمنان به این عنصر و پدیده مهم ارزشی دعوت شده‌اند: «ان الله یامر بالعدل و الاحسان»: «یا ایهاالذین آمنوا کونوا قوامین بالقسط»
عدالت، هدفی مقدس در حکومت امیرالمومنین (ع)
یکی از اهداف و آرمان بلند امام علی (ع) برقراری عدالت و ظلم‌ستیزی است؛ از این رو است که آن حضرت یکی از اهداف حکومت خویش را برقراری عدالت که مصداق بارز آن، احقاق حق محرومان است بیان کرده‌اند؛ همچنین آن حضرت خطاب به فرزندان خود فرمودند: «دشمن ستمکاران و یاور ستمدیدگان باشید …» از امام منظر علی (ع) حکومت باید مبتنی بر رفع تبعیض و مساواتنگری باشد از این رو کارگزاران او هم باید عادل باشند و هم مساوات‌نگر و هیچ‌گاه از مسیر عدالت منحرف نشده و در سیاست‌گذاری‌های کشور عدالت را رعایت کنند.
کارگزاران جوامع اسلامی باید بدانند که رسیدگی به وضعیت محرومان و احقاق حق آن‌ها یکی از وظایف مهم آنان است؛ سیاست‌گذاران سعی کنند که در جهت رفع تبعیض و بهبود توده مردم که معمولاً محرومان و پابرهنگان هستند، سیاست‌های اصولی و منطقی اتخاذ کنند، که آنان ستون فقرات جامعه و پشتوانه محکم حکومت‌ها هستند؛ چنانچه از دیدگاه علی (ع) نیز مشورت و بهره‌گیری از تجربیات دیگران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ امام علی (ع) خطاب به مالک‌اشتر فرمود: «… و انما عماد الدین و جماع المسلمین و العده للاعداء، العامه من الامه، فلیکن صغوک لهم و میلک معهم…» بی‌شک فقط توده‌های مردم‌اند که ستون فقرات جامعه دینی و وسیله شکست دشمنان می‌باشند. تو با آن‌ها باش و بر آن‌ها تکیه زن و به خواست و نیاز آنان توجه کن.
از دیدگاه امام علی (ع) یکی دیگر از ویژگی‌ها و صفات کارگزاران نظام اسلامی توانایی و سیاست است؛ از این رو است که در نحوه انتخاب کارگزاران از سوی آن حضرت به این عنصر توجه شده است؛ انتخاب کارگزاران با تدبیر همچون مالک‌اشتر، حاکی از توجه خاص آن حضرت به این ویژگی است؛ در جوامع امروزه نیز از کارگزارانی بهره گرفته می‌شود که از توانایی و مدیریت خوبی برخوردار باشند؛ طبیعی است که کارگزاران هر نظامی باید شایسته و توانا باشند تا بتوانند به وظایف خویش خوب عمل کنند، از این رو است که علی (ع) به توانایی و تدبیر کارگزاران، که معنای عامی دارد تاکید نموده چنین فرمود: «یا ایها الناس ان احق الناس بهذا الامر اقواهمعلیه و اعلمهم بامرالله فیه» از مردم شایسته‌ترین افراد به حکومت تواناترین‌آن‌ها بر امور حکومتی است.
ابن میثم بحرانی در توضیح و شرح این سخن می‌نویسد: «اقوی الناس علیه و هوالاکمل قدره علی السیاسه و الاکمل علما بمواقعها و کیفیات‌ها تدبیر المدن و الحروبو ذلک یستلزم کونه اشبح الناس» در فرهنگ اسلام به لیاقت و اولویت‌ها در خصوص انتخاب کارگزاران توجه خاصی شده است؛ بی تردید یکی از مصادیق بارز لیاقت و اولویت‌ها توانایی و تدبیر است که در کلام امام علی (ع) به آن اشاره شده، از این رو است که اگر در جامعه‌ای اسلامی مسئولیت‌ها بر اساس لیاقت و اولویت‌ها واگذار نشود خیانت معرفی شده است، چنانکه رسول خدا (ص) فرمود: «من استعمل عاملا عن المسلمینو هو یعلم ان فیهم من هو اولی بذلک منه، و اعلم بکتاب الله و سنه نبیه، فقد خانالله و رسوله و جمیع المسلمین» هر کس از میان مسلمانان کارگزارانی را برگزیند در حالی که می‌داند، کسی دیگر نسبت به او اولویت دارد و به قرآن و سنت آگاه‌تراست، خیانت به خدا و رسول او و جمیع مسلمانان کرده است.
مشورت، اصلی پذیرفته شده در مسئولیت
در جوامع بشری مشورت و بهره‌گیری از تجربیات و افکار دیگران یک اصل پذیرفته شده است؛ بر همین اساس رهبران و کارگزاران جوامع، مشاورین متعدد درزمینه‌های مختلف دارند. در مسائل علمی نیز مشورت کاربرد مهم دارد؛ از دیدگاه اسلام نیز به مشورت، تبادل افکار و بهره‌گیری از تجارب دیگران توجه خاص شده و در قرآن نیز آمده است: «و شاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی الله»؛ همچنین رسول اکرم (ص) مشورت را موجب رشد دانسته و خود آن حضرت در زمینه‌های مختلف با اصحاب خود مشورت می‌کردند، چنانکه آن حضرت در جنگ بدر، احد، طایف و صلح حدیبیه و.. با اصحاب خود مشورت کردند.
از دیدگاه علی (ع) نیز مشورت و بهره‌گیری از تجربیات دیگران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چنانکه آن حضرت از تجربه به عنوان علم جدید یاد کرده و از مشورت به عنوان مهم‌ترین پشتیبان «و فی التجارب علم مستانف»: «لا ظهیرکالمشاوره» نام برده‌اند؛ با توجه به اهمیت مشورت است که امام علی (ع) یکی از وظایف مالک‌اشتر را مشورت بیان کرده‌اند؛ چنانچه آن حضرت مالک‌اشتر را به همنشینی و مذاکره با علما و حکیمان اسلامی امر می‌کنند: «… و اکثر مدارسه العلماء و مناقشه الحکماء فیتثبیت ما صلح علیه امر بلادک، و اقامه ما استقام به الناس قبلک »؛ با دانشمندان و حکیمان زیاد به بحث و مذاکره بنشین، تا مصالح کشور را تثبیت کنی و اصول پایداری یک ملت را قوام بخشی.
بی‌تردید یکی از مسائل مهم مذاکره با فرهیختگان و دانشوران، بهره‌گیری از افکار و تجربیات آنان در زمینه مسائل حکومتی است که بهره‌گیری از افکار صاحبان فکر و اندیشه موجب هدایت و رشد و بی‌نیازی از انظار دیگران موجب هلاکت و خطر جدی خواهد بود و بر همین اساس امام علی (ع) فرمودند: «من استبد برایه هلک و من شاور الرجال شارکها فی‌عقولها»: یا «و الاستشاره عین الهدایه و قد خاطر من استغنی برایه» با توجه به بررسی‌هایی که پیرامون دیدگاه علی (ع) در خصوص لزوم مشورت کارگزاران، صورت گرفت؛ چنین می‌توان گفت: یکی از ویژگی‌های مهم مدیران حکومتی و کارگزاران مشورت با دیگران است؛ کارگزارانی که استبداد رأی دارند و از انظار دیگران خود را بینیاز می‌دانند، در ایفای مسئولیت موفق نیستند و در معرض لغزش‌ها و خطرات جدی قرار می‌گیرند.
نکته قابل ذکر آن است که از دیدگاه امام علی (ع) کارگزاران با هر کسی نباید مشورت کنند، به دلیل اینکه مشورت با برخی افراد در مسائل حکومتی نه تنها مفید نیست، بلکه زیانآور است، از این‌رو ایشان به مالک‌اشتر دستور می‌دهند که با علما و حکیمان متعهد مشورت کرده و از مشورت با برخی از افراد پرهیز کند؛ «و لا تدخلن فی مشورتک بخیلا یعدل بک عن الفضل و یعدک الفقر و لاجبانا یضعفک عن الامور و لا حرصا یزین لک الشره بالجور …» با بخیل مشورت نکن زیرا از بخشش و کمک به دیگران باز می‌دارند و از فقر می‌ترسانند، همچنین با افراد ترسو مشورت نکن زیرا آن‌ها تو را از انجام کارهای مهم باز می‌دارند و نیز با افراد حریص مشورت نکن که آن‌ها برای جمعآوری ثروت و یا کسب مقام ستمگری را در نظر تو نیک جلوه می‌دهند.
علت سرزنش معاویه توسط امام علی (ع) چه بود؟
یکی دیگر از ویژگی‌ها و شرایط کارگزاران از دیدگاه علی (ع) پیشینه‌درخشان و حسن سابقه است، در همین راستا ایشان برای اولویت خود برای رهبری امت اسلامی به حسن سابقه استدلال می‌کردند و در گماردن و عزل مدیران حکومتی از سوی ایشان نیز به این ویژگی اهمیت داده شده است، به دلیل اینکه عزل برخی از کارگزاران به خاطر سو سابقه آنان بوده که در حکومت‌های قبل داشته‌اند؛ بر همین اساس است که امام علی (ع) معاویه را به خاطر سو سابقه‌اش مورد سرزنش قرار داده و فرمودند تو لیاقت رهبری را نداری: «و متی کنتم یا معاویه ساسه الرعیه و ولاه امر الامه بغیر قدمسابق و لا شرف باسق» با توجه به ویژگی فوق است، که علی (ع) مالک‌اشتر را مخاطب قرار داده فرمود: «ان شر وزرائک من کان للاشرار قبلک وزیرا و من شرکهم فی الاثامفلا یکونن لک بطانه فانهم اعوان الاثمه و اخوان الظلمه و انت واجد منهم خیر خلفممن له مثل آرائهم و نفاذهم و لیس علیه مثل آصارهم و اوزارهم، و آثامهم…اولئک اخف علیک مونه و احسن لک معونه …» بدترین وزرای تو کسانی هستند که‌برای جنایتکاران پیشین وزارت کرده و یا شریک جنایاتشان بوده‌اند، پس نباید اینان از یاران نزدیک تو باشند، آن‌ها همکاران گنه‌کاران و برادران ستمکارانند، در حالی که تو می‌توانی جانشینان خوبی برای آن‌ها بیابی، از کسانی که از نظر فکر و نفوذ کمتر از آنان نیستند، اما بار گناهان آن‌ها را به دوش نمی‌کشند، هزینه این افراد بر تو سبک‌تر و همکاریشان با تو بهتر است.
همچنین آن حضرت در مورد انتخاب وزرا که اصالت خانوادگی و سابقه درخشان دارند، خطاب به مالک‌اشتر فرمودند: «ثم الصق بذوی المروءات و الاحسان و اهل البیوتاتالصالحه و السوابق الحسنه» پس به سراغ کسانی برو که از خانواده‌های اصیل، نجیب، با شخصیت، مؤمن، صالح و خوش‌سابقه‌اند.
به‌طور کلی باید گفت که حکومت از دیدگاه امام علی (ع) امانت الهی‌است که فلسفه وجودی آن برای اجرای قوانین الهی، برقراری عدالت، احقاق حق‌محرومان و … است؛ چنانکه آن حضرت فرمودند: «اللهم انک تعلم انه لم یکن الذیکان منا منافسه فی سلطان و لا التماس شیء من فضول الحطام ولکن لنرد المعالم مندینک و نظهر الاصلاح فی بلادک فیامن المظلمون من عبادک و تقام المعطله من حدودک.»؛ خدایا تو می‌دانی آنچه از ما در گرفتن زمام حکومت به دست واقع شد، به خاطر رغبت در امر حکومت و سلطنت نبود و نه برای به دست آوردن متاع دنیا، هدف این بود که تعالیم دینت را زنده کنیم و بلاد تو را اصلاح کنیم تا بندگان مظلوم تو احساس امنیت کنند و حدود و قوانین تو را برپا سازیم.
همچنین آن حضرت فرمودند: «والله لهی احب الی من امرتکم الا ان اقیم حقاً او ادفع باطلا» بر این اساس کارگزاران حکومت اسلامی امانتدار این امانت الهی هستند که باید امین باشند. از این‌رو می‌توان گفت: یکی از شرایط و صفات مهم کارگزاران از دیدگاه علی (ع) امانتداری است. چنانچه علی (ع) خطاب به حاکم بحرین که از حکومت به‌عنوان امانت الهی بهره گرفته بود، فرمودند: «فلقد احسنت الولایه و ادیت الامانه» پس همانا به خوبی از عهده حکومت برآمده‌ای و امانت خود را ادا کرده‌ای؛ همچنین آن حضرت در نامه‌ای به یکی از کارگزارانش درباره اختلاس او که خیانت به امانت است فرمود: «… ان کنت فعلته فقد اسخطت ربک و عصیت امامک و اخزیت امانتک» اگر تو انجام دادی (و خیانت کردی)، پس همانا پروردگارت را ناراحت کرده، خلاف فرمان امام خود عمل کردی و به امانت خویش خیانت کردی.
از سویی نکته قابل توجه آن است که ائمه (ع) حکومت را برای احیا و اجرای قوانین الهی می‌خواستند؛ بی‌تردید در پرتو اجرای قوانین الهی است که محرومان به حق خود می‌رسند و ظلم از جامعه ریشه‌کن می‌شود و درخت عدالت به بار می‌نشیند و در سایه اجرای قوانین الهی است که جوامع اسلامی به سوی قانون‌گرایی و قانونمندی هدایت می‌شود، ضوابط جایگزین روابط خواهد شد.
نظر شما