به گزارش خبرگزاری ایمنا، خاک یکی از منابع مهم و ارزشمند اجزای طبیعت است و نقش اساسی در حیات انسان از نظر سهم مؤثر در امنیت غذایی، تأمین آب سالم، تنظیم هوا و سایر کارکردهای زیست‌محیطی ایفا می‌کند که بدون داشتن خاک سالم حیات و زندگی روی زمین امکان‌پذیر نیست و توسعه پایدار هیچ کشوری بدون توجه به منابع خاک، دست‌یافتنی نخواهد بود، لازم است نمایان‌سازی اهمیت خاک برای جوامع در سراسر جهان مد نظر قرار گیرد و ضرورت بهره‌برداری پایدار از آن را آشکار می‌شود.
بر اساس تحقیقات، بیش از ۹۵ درصد غذای انسان از زمین حاصل و خاک به‌عنوان پالاینده طبیعت محسوب می‌شود، علاوه‌بر اینکه خاک تأمین‌کننده مواد غذایی و تصفیه‌کننده نیز است، این ویژگی خاک در اثر خواص فیزیکی آن «عمل نفوذ آب از منافذ»، خواص شیمیایی «جذب سطحی و تبخیر» و خصلت زیستی «تجزیه و فساد مواد آلی» حاصل می‌شود، بنابراین برنامه‌ریزی برای داشتن خاکی سالم و تولیدکننده لازمه بقای انسان است، زیرا ورود مواد، ارگانیسم‌های زیستی یا انرژی به درون خاک سبب تغییر کیفیت خاک خواهد شد و همین امر حالت طبیعی خاک را تغییر می‌دهد، در این میان تخریب خاک یکی از تهدیدهای مهم امنیت غذایی است.
خاک از منابع تجدیدپذیر به‌شمار می‌رود، اما بر اساس مراجع مختلف تشکیل هر سانتی‌متر خاک در شرایط مختلف آب و هوایی از ۱۰۰ تا ۱۰ هزار سال طول می‌کشد. خاک در کشور ما در مقایسه با سایر کشورها بسیار سخت ساخته می‌شود و اولین تهدید آن، فرسایش است. فرسایش خاک حاصل مدیریت نامناسب منابع آب، بهره‌وری خاک، تغییر اقلیم و خشکسالی است که به علت اثرات درازمدت روی حاصلخیزی خاک و کشاورزی پایدار تأثیرات بدی گذاشته است و می‌گذارد.
آگاهی‌بخشی عمومی درباره ضرورت‌های حفظ خاک و زمین‌های کشاورزی، تشریح خطرات ناشی از آلودگی، فرسایش و تغییر کاربری و تخریب خاک به‌عنوان یکی از ارکان محیط زیست و کشاورزی، آموزش و توانمندسازی جوامع محلی و اقشار مختلف، بررسی چالش‌ها و معضلات گوناگون پیش‌روی این عنصر حیاتی و ارائه راهکارهای عملی و علمی برای حفاظت از خاک باید مورد توجه قرار گیرد، چرا که عواملی همچون رشد شهرنشینی، ساخت‌وسازها و تغییرکاربری‌های بی‌رویه، افزایش زباله‌های شهری و صنعتی، جذب شدن بعضی مواد شیمیایی در خاک، حفاری‌های معادن، چرای بی‌رویه دام‌ها، استفاده از سموم و آفت‌کش‌ها و مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی منجر به فرسایش و آلودگی و تخریب خاک و زمین‌های حاصلخیز می‌شود.
تخریب یک سوم خاک‌های جهان
آنگونه که ایرج حشمتی، معاون محیط زیست انسانی کشور با اشاره به اهمیت خاک در امنیت غذایی و تأثیر آلودگی خاک بر محیط زیست اظهار کرده است: یکی از اقدامات جدی در حفاظت از محیط زیست حفاظت از دو ثروت عظیم و ذخیره حیاتی ملت‌ها یعنی «آب» و «خاک» و پرهیز از برخورد مسرفانه با آنها است.
وی در ادامه ابراز داشته است: پیام‌های کلیدی از طرف سازمان خواروبار کشاورزی ملل متحد (FAO) برای تبیین اهمیت حفاظت و مدیریت یکپارچه منابع آب و خاک با لحاظ موضوعات تغییر اقلیم، اهمیت حفاظت تنوع زیستی خاک و جلوگیری از تخریب، فرسایش و آلودگی آن ارائه شده است که از جمله پیام‌های کلیدی درباره خاک این است که خاک و آب منابع ضروری برای حفظ حیات روی زمین و منابع به هم پیوسته‌ای هستند که نیاز به مدیریت یکپارچه دارند، شیوه‌های نامناسب مدیریت خاک و آب بر فرسایش خاک، تنوع زیستی خاک، حاصلخیزی خاک و کیفیت و کمیت آب تأثیر می‌گذارد و حفاظت از خاک و آب به کاهش و سازگاری با تغییرات اقلیم کمک می‌کند.
معاون محیط زیست انسانی کشور معتقد است؛ پایه و اساس تولید غذا و خدمات اکوسیستمی و رفاه انسان هستند و با شناخت نقش ارزشمند آنها، ما می‌توانیم اقدامات پیشگیرانه‌ای را برای محافظت از این منابع برای نسل‌های آینده انجام دهیم، سیستم‌های کشاورزی دیم ۷۰ درصد از آب شیرین جهان را برداشت می‌کنند و ۸۰ درصد از زمین‌های زراعی را تشکیل می‌دهند و در ۶۰ درصد تولید جهانی غذا نقش دارند، این سیستم‌ها به‌شدت به شیوه‌های مؤثر مدیریت رطوبت خاک متکی هستند.
وی اعلام کرده است؛ طبق یک مطالعات انجام شده، خاک‌ها و بسترهای سطحی برگ‌ها و شاخه‌های مرده نیز می‌توانند دو یا سه برابر کربن را ذخیره کنند، علاوه بر نقش و خدمات اکوسیستمی خاک، توجه به آمارهای جهانی، اهمیت حفاظت از خاک دو چندان مشخص می‌شود، تاکنون یک سوم از خاک‌های جهان تخریب شده‌اند و چنانچه این روند تا سال ۲۰۵۰ ادامه یابد، سرانه جهانی زمین قابل کشت و زراعت، تا یک چهارم میزان آن در سال ۱۹۶۰ تقلیل خواهد یافت، لذا تا سال ۲۰۵۰ جمعیت جهان به بیش از ۹ میلیارد خواهد رسید و این میزان به معنای دو میلیارد افزایش جمعیت بیش از جمعیت فعلی جهان است، در این صورت لازم است تولید مواد غذایی به میزان ۶۰ درصد افزایش یابد تا بتواند پاسخ‌گوی جمعیتی باشد که خواستار تغذیه‌ای به مراتب بهتر از امروز هستند.
حشمتی از مهمترین اقدامات سازمان به منظور حفاظت و مدیریت یکپارچه خاک و آب با رویکرد هوشمندسازی و استفاده از فناوری‌های نوین در حفظ منابع آب و خاک و با هدف تسریع در دستیابی به پیشرفت پایدار می‌توان به «راه‌اندازی سامانه جامع حفاظت محیط زیست و رصد و پایش آلودگی منابع آب و خاک» در جهت اجرای قانون حفاظت از خاک و آئین نامه جلوگیری از آلودگی آب (ماده ۴۶ قانون توزیع عادلانه آب) می‌داند و اظهار کرده است که پایش و خوداظهاری تمام صنایع در این سامانه ثبت می‌شود و مورد رصد و ارزیابی قرار می‌گیرند.
وی در ادامه ابراز داشته است: از ابتدای سال جاری تا پایان نیمه اول سال در مجموع ۲۳ هزار و ۴۹۳ واحد تولیدی صنعتی، خدماتی و درمانی به‌صورت مستمر مورد پایش و خوداظهاری قرار گرفته است. در شش ماهه اول سال ۱۴۰۲ نظارت بر انجام خوداظهاری پایش (بخش شیمی آب و پساب)، ۳۶۳۰ مورد بوده و ۶۹۷ مورد پایش خاک توسط آزمایشگاه‌های معتمد و ادارات کل انجام شده است. از سیاست‌گذاری‌های مهم در جهت پیشگیری و کنترل آلودگی خاک، ورود و استفاده از حدود مجاز آلودگی خاک و آلاینده‌های ورودی به آن برای کاربری‌های مختلف خاک، در معیارهای تعیین سطح آلایندگی واحدهای تولیدی صنعتی، معدنی و خدماتی آلاینده وفق ماده (۲۷) قانون مالیات بر ارزش افزوده (عوارض سبز، مصوب ۱۴۰۰) است، از این رو با درک عمیق قدر و منزلت منابع خاک و آب کشور و لزوم حفظ و حراست از این سرمایه خدادادی برای بهره‌برداری پایدار و حفظ امانت برای نسل‌های آینده، اعتقاد راسخ داریم اصل ۵۰ قانون اساسی در این خصوص تحقق می‌یابد.
نابودی میلیون‌ها موجود زنده ذره‌بینی خاک در اثر معدن‌کاری
تورج فتحی، معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، با بیان اینکه خاک یکی از عناصر ارزشمند طبیعت است، می‌گوید: در اثر معدن‌کاری، پروفیل خاک که لایه زنده‌ای از محیط‌زیست است و در هر سانتی‌متر مکعب آن بسته به نوع آب و هوا و اقلیم هر منطقه هزاران تا میلیون‌ها موجود زنده ذره‌بینی دارد، نابود خواهد شد، در مباحث محاوره‌ای و عامیانه برای خاک ارزشی قائل نیستیم، در حالی که تمام فعالیت‌های انسانی از تولید محصولات کشاورزی و منابع غذایی از بستر خاک آغاز می‌شود، بنابراین به منظور حیات و زندگی باید در حفاظت از این لایه خاک اقدامات زیست‌محیطی اساسی انجام شود.
وی ادامه می‌دهد: با توجه به اقلیم هر منطقه‌ای وقتی خاکی را نابود یا تخریب می‌کنیم، تولید لایه خاک به زمانی در مقیاس زمین‌شناسی نیاز دارد تا آن خاک دوباره احیا شود. در مناطق آب و هوای خشک و کشور ما که در کمربند خشکی قرار گرفته، به چندصد هزار تا چند میلیون سال زمان نیاز است تا یک سانتی‌متر یا چند سانتی‌متر خاک بدون هیچ‌گونه فعالیت انسانی در زمین زایش شود.
معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست ایران با اشاره به اینکه در ایران برخلاف مناطقی مانند حاره‌ای استوایی و دیگر مناطق گرمسیری که فعالیت فرآوری خاک به لحاظ طبیعی سرعت بیشتری دارد، می‌افزاید: اگر منابع خاکی را به واسطه استخراج، تولید ماده معدنی و باطله‌برداری فعالیت‌های معدن‌کاری نابود کنیم، زایش خاک با توجه به شرایط سرعت اندک تولید آن در کشور ما غیرقابل بازگشت است.
تأثیر جاده‌سازی بر فرسایش و تخریب خاک
وی درباره نقش معادن در فرسایش و تخریب خاک تصریح می‌کند: وقتی بر اثر فعالیت‌های معدن‌کاری و تأسیسات در محدوده معادن با اقدامات جاده‌سازی و راه‌سازی سبب تخریب و تغییر خاک می‌شویم، منابع خاکی در این مناطق به‌طور صددرصد از بین نمی‌رود، بلکه دچار فرسایش شده و تخریب اتفاق می‌افتد.
فتحی با بیان اینکه در فعالیت‌های معدنی بخشی از خاک به‌طور کامل نابود و بخش دیگر دچار فرسایش و قسمتی نیز گرفتار آلودگی می‌شود، می‌گوید: بر اثر نابودی کامل خاک با پدیده غیرقابل بازگشت تولید خاک روبه‌رو هستیم، اما در تخریب بخشی از منابع خاک بر اثر فرسایش‌ها که قابل احیا است، به طور قطع برای احیا با فرایندهای هزینه‌بر و زمان‌بر مواجه خواهیم شد، تخلیه فاضلاب‌ها و باطله‌کاری یا پساب‌های سمی معادن، بخش تاثیرپذیری از خاک را در معرض آلودگی قرار می‌دهد.
تشکیل کانون‌های عظیم گردوغبار با تخریب و آلودگی خاک
وی در پاسخ به این پرسش که معدن‌کاری تا چه میزان می‌تواند موجب رخ دادن پدیده ریزگرد شود، اظهار می‌کند: پدیده ریزگردها بر اثر میزان ذخایر مواد معدنی، روش‌های استخراج معدن‌کاری به‌ویژه در مناطق روباز و افزایش بالای مقیاس و عرصه‌های تحت تأثیر فعالیت‌های معدنی می‌تواند سبب تشکیل کانون‌های عظیم و نیز تخریب و آلودگی خاک شود.
معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران می‌افزاید: گاهی آلودگی خاک ناشی از فعالیت‌های معدن‌کاری در حد خیزش گردوغبار بوده و در بعضی شرایط آلودگی‌ها متأثر از تخلیه فاضلاب‌ها، پساب و باطله‌های سمی و خطرناک است، در هر موقعیتی بر اثر مقیاس معدن‌کاری، تأثیر این عرصه می‌تواند بر محیط‌زیست، شدید، متوسط یا ضعیف باشد.
از بین رفتن قدرت زایندگی و رویش خاک در پی فرسایش
اسماعیل کهرم، کارشناس محیط زیست و بوم‌شناس در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا با تاکید بر اینکه فرسایش خاک قدرت زایندگی و رویش را از آن می‌گیرد و خاک فرسایش یافته می‌میرد، می‌گوید: قسمت اعظم فرسایش خاک بر اثر پدیده جنگل‌زدایی ایجاد می‌شود.
وی با بیان اینکه با پوشش گیاهی مناسب، فرسایش خاک صورت نمی‌گیرد، اظهار می‌گوید: جنگل‌ها را قطع می‌کنیم، بنابراین خاک از پوشش گیاهی جنگل عریان می‌شود و از بین می‌رود، این پدیده‌ها به صورت متوالی یکی پس از دیگری اتفاق می‌افتد.
کارشناس محیط زیست و بوم‌شناس می‌افزاید: زمانی که جنگل‌ها را از بین می‌بریم، جاده و سد درست می‌کنیم و مسیر رودخانه و دریاچه‌ها را خشک می‌کنیم، مثل این است که خانه‌ای را خراب کنیم و تنها با یک سقف و ستون بخواهیم مدیریت بحران کنیم، زیر جنگل‌ها آب‌انباری عظیم وجود دارد که با انقراض آنها علاوه بر نابودی این منبع با ارزش و عظیم، خاک و حیات‌وحش کشور نیز نابود خواهد شد.
وی تصریح می‌کند: زیر جنگل‌ها آب انباری عظیم وجود دارد که با نابودی پوشش گیاهی، جنگل‌ها علاوه بر از بین رفتن این منبع با ارزش و عظیم، خاک و حیات‌وحش کشور نیز نابود خواهد شد، از این‌رو باید هرچه سریع‌تر جلوی تخریب این جنگل‌ها گرفته شود.
کهرم با اشاره به اینکه هر هکتار جنگل ۷.۵ تن ریزگرد را جذب می‌کند، اما وقتی با قطع درختان و ساخت و سازهای غیرقانونی در ارتفاعات بالای ۱۴۰۰ متر باعث نابودی جنگل‌ها می‌شویم، می‌گوید: گردوغبار با عبور از نبود پوشش گیاهی به راحتی وارد شهرها می‌شود، این ارتفاعات باید رها شود تا رستنی‌ها پیش بروند و جلوی ریزگردها را بگیرند.
وی با بیان اینکه دست‌درازی انسان‌ها به طبیعت منشأ داخلی ریزگردها است که به‌طور کلی در بروز پدیده‌های طوفان گردوخاک در کشور سهمی دارد، اظهار می‌کند: با بایر شدن زمین‌ها و بی‌حاصلی خاک از گیاهان، باد و طوفان ریزگردها را به سمت شهرها سوق خواهد داد و سلامتی مردم به دلیل هجوم ریزگردها و آلاینده‌ها در معرض خطر قرار می‌گیرد.
تأثیر چرای دام بر فرسایش خاک
کارشناس محیط زیست با تاکید بر اینکه جنگل‌های ایران را از هر دیدی که نگاه کنید در حال اضمحلال و اتمام است، می‌افزاید: در دهه‌های آینده جنگل‌های کشور به طور کامل نابود و ناپدید می‌شوند، برای مثال درخت اکالیپتوس که گونه‌ای غریبه و غیرایرانی است و به هیچ عنوان برای جنگل‌های ما مناسب نیست را می‌کارند و از نظر ظاهری جنگل‌ها سبز هستند، اما این درختان غیربومی آفت‌های خودش را به همراه دارد.
وی پیرامون اینکه فرسایش خاک قدرت زایندگی و رویش را از آن می‌گیرد و خاک فرسایش یافته می‌میرد، زیرا قسمت اعظم فرسایش خاک بر اثر پدیده جنگل‌زدایی ایجاد می‌شود، تصریح می‌کند: اگر مسئولان و دستگاه‌های ذی‌ربط در حفظ پوشش‌های گیاهی جنگل‌ها بکوشند، طبیعت به روزهای خوب خود بازخواهد گشت.
کهرم یکی دیگر از چالش‌های زیست‌محیطی کشور در افزایش ریزگردهای داخلی و فرسایش خاک را نابودی مراتع و پوشش گیاهی در پی ازدیاد سه تا چهار برابری چرای حیوانات می‌داند و خاطرنشان می‌کند: پوشش گیاهی موجود در مراتع می‌تواند غذای مناسبی برای دام باشد و آنها از علوفه تازه و مقوی تغذیه کنند، اما در حال حاضر علوفه‌ای که توسط باران و برف رشد می‌کند، توسط چهارپایان مصرف می‌شود، این چهارپایان خاک را خالی از پوشش گیاهی می‌کنند و زمینه‌ساز فرسایش می‌شوند، تنها راه کوتاه‌مدت برای کاهش فرسایش خاک این است که باید به خاک استراحت داد تا تقویت شود.
جرایم و حبس در انتظار متخلفان خاک‌برداری‌های غیرمجاز
سرهنگ علیرضا طاهری، فرمانده یگان حفاظت اداره کل منابع طبیعی استان اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، با بیان اینکه مباحث خاک‌برداری‌های غیرمجاز یا شخم و شیار در اراضی ملی توسط قانون‌گذار جرم محسوب می‌شود، می‌گوید: این موضوع مهم جرم‌انگاری شده و قانون‌گذار جرایم سنگینی برای عواملی که اقدام به سرقت خاک با کامیون و حتی شخم و شیار اراضی ملی می‌کنند، مصوب کرده است.
وی با بیان اینکه در شرق استان اصفهان ریزگردهایی که با وزش اندکی باد یا طوفان در هوا معلق می‌شود، به شهر نفوذ و ریه‌های افراد را درگیر می‌کند، اظهار می‌کند: ایجاد جنگل‌های دست‌کاشت تاغ در شرق و شمال اصفهان می‌تواند از نفوذ گردوغبار جلوگیری کند.
فرمانده یگان حفاظت اداره کل منابع طبیعی استان اصفهان می‌افزاید: برخی افراد سودجو اقدام به خاکبرداری به‌ویژه در شرق استان اصفهان برای استفاده در کوره‌های گچ می‌کنند که در سال گذشته و سال جاری تعدادی از این افراد متخلف را با دستگاه‌های لودر، ابزارآلات خاکبرداری و ماشین‌آلات داشته‌ایم که با تشکیل پرونده به دادسرای اصفهان ارجاع شده‌اند و دادسرا نیز برای برخی از آنها حبس در نظر گرفته است.
وی درباره قاچاق خاک در شرق استان و شخم و شیار اراضی در غرب و جنوب اصفهان، می‌گوید: موضوع خاک از نظر مباحث ریزگردها، تثبیت زمین، ورود آب‌های باران به سفره‌های زیرزمینی مهم تلقی می‌شود، چراکه وقتی لایه و بافت خاک تغییر کند، عملیات زیست‌محیطی مختل می‌شود و ضرر و زیان بی‌شماری بر بستر محیط زیست وارد خواهد شد.
سرهنگ طاهری اظهار می‌کند: اگر فرد یا افرادی درصدد خاکبرداری اراضی هستند باید به منابع طبیعی ملی مراجعه کنند، زیرا بدون مجوز این سازمان و اقدامات کارشناسی که اجرایی می‌شود، به‌هیچ‌وجه فردی نمی‌تواند در راستای برداشت غیرمجاز و غیرقانونی خاک در این حوزه اقدامی انجام دهد و در صورت مشاهده تخلفات ضمن برخورد جدی، پرونده آنها برای رسیدگی به مقامات قضائی ارجاع داده خواهد شد.
بر این اساس، لازم است آگاهی درباره چالش‌های فزاینده مدیریت خاک و از دست دادن تنوع زیستی خاک افزایش پیدا کند و دولت‌ها، جوامع و افراد در سراسر جهان تشویق شوند تا متعهد به بهبود سلامت خاک باشند، چرا که تخمین زده می‌شود ۹۵ درصد غذای انسان‌ها به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در خاک تولید می‌شود و بدون خاک سالم نمی‌توانیم غذای خود را پرورش دهیم، زیرا خاک سالم، کلید امنیت غذایی و آینده پایدار ما است و به حفظ تولید غذا، کاهش و سازگاری با تغییرات آب و هوایی، فیلتر کردن آب، بهبود انعطاف‌پذیری در برابر سیل و خشکسالی و موارد دیگر کمک می‌کند، همچنین لازم است بدانیم خاک، هنگامی که دارای پوشش گیاهی است کمتر در معرض فرسایش قرار می‌گیرد، اما در دهه‌های اخیر با افزایش چند برابری جمعیت انسانی، در اثر اجرای طرح‌های توسعه کشاورزی، صنعتی، شهرسازی و رشد تعداد دام وابسته به مراتع، چتر حیات زمین در حال نابودی است و مسئولان باید چاره‌ای برای آن بیندیشند.
نظر شما