«محصولات تراریخته» برگ برنده تحولات کشاورزی یا خطری در کمین

به گزارش خبرگزاری ایمنا، توسعه کشاورزی در حدود دوازده هزار سال پیش شیوه زندگی انسان‌ها را تغییر داد و از شیوه زندگی شکارچی-گردآورنده عشایری، به اسکان دائمی در کنار رودخانه‌ها تبدیل کرد. کشاورزی که حدود دوازده هزار سال پیش ریشه دوانید، چنان تغییری در جامعه و شیوه زندگی مردم ایجاد کرد که توسعه آن را «انقلاب نوسنگی» نامیدند.

با افزایش جمعیت جهان از حدود پنج میلیون نفر در ۱۰ هزار سال گذشته، به بیش از هفت میلیارد نفر در عصر امروز، خطر مواجه با کمبود مواد غذایی نیز روز به روز افزایش یافت. ابداع روش‌های نوین آبیاری، تولید سموم دفع آفت، تولید کودهای حیوانی و در نهایت تولید کودهای شیمیایی در قرن بیستم فکر چاره بشر برای دفع این خطرات بود، اما آلودگی‌های آبی و خاکی حاصل از این روش‌ها خود خطرات جدیدی را به همراه داشت.

بحران آب، گرم شدن هوا و تغییرات اقلیمی حاکم بر تمامی مناطق جهان از دیگر چالش‌های نگران کننده زراعت در ایران و جهان بود. با این وجود فناوری‌های نوین در زمینه‌های مختلف هر روز دروازه‌هایی از نور امید را بر جهانیان باز می‌کرد. گیاهان تراریخته به عنوان دروازه نور صنعت کشاورزی راهی نوین در جهت مقابله با بحران کم آبی، افزایش بهره وری و در عین حال کاهش آلودگی‌های آبی و خاکی بود.

به علاوه تراژن‌ها با توانایی بالای خود در زراعت زمین‌های غیر قابل کاشت، کم محصول و کم آب به یاری کشورهایی از جمله ایران شتافتند چراکه حدود یک سوم از زمین‌های ایران قابلیت کشاورزی را داشتند، اما به دلیل خاک نامرغوب و مدیریت نادرست منابع آب، در اکثریت زمین‌های قابل کشت، کشت انجام نشده و تنها ۱۲ درصد از مساحت ایران یعنی کمتر از دویست هزار کیلومتر مربع تحت عملیات کشاورزی بود. تمام این عوامل موجب شد تراژن‌ها به عنوان تنها راه حل این مشکل برق امید چشمان کشاورزان ایرانی شود.

لازم به ذکر است محصولات غذایی تراژن (Transgene Food Products) یا تراریخته‌ها، محصولات غذایی دستکاری شده ژنتیکی هستند که با استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیک تغییراتی درDNA آنها ایجاد شده است. این دانش پس از تحقیقات فراوان در دهه ۱۹۷۰ میلادی در سطح آزمایشگاهی به ثمر رسید و اولین بار در سال ۱۹۸۴ در گیاه تنباکو شرح داده شد بعد از آن در دهه ۱۹۹۰ میلادی این محصول برای اولین بار در دنیا تجاری سازی شد. از آن زمان تاکنون از فناوری تولید گیاهان تراریخته برای حدود ۱۲۰ گونه گیاهی استفاده شده‌است و ۹۹ درصد محصولات دستکاری شده ژنتیکی که به صورت تجاری در دنیا کشت می‌شوند شامل چهار قلم سویا، ذرت، پنبه و کلزا است.

هدف از مهندسی محصولات تراریخته، کمک به کشاورزان برای مقابله با مشکلات قدیمی کشاورزی مانند علف هرز، حشرات و بیماری‌های مختلف و در عین حال کاهش استفاده از سموم شیمیایی بوده است؛ در روند اصلاح ژنتیک (Genetic Modification) ابتدا ژن‌های مقاوم و مفید را در موجودات زنده دیگر شامل حیوانات، گیاهان و باکتری‌ها، شناسایی و DNA آن را استخراج می‌کنند سپس به گیاه مورد نظر تزریق کرده تا سبب ارتقای کیفیت و ویژگی‌های آن گیاه شوند.

تولید محصولات مهندسی ژنتیک در بیستمین سال تجاری‌سازی این محصولات در دنیا با رشد بیش از ۱۰۰ برابری سطح زیر کشت گیاهان تراریخته مواجه بود و در سال ۲۰۲۰، درآمد مستقیم جهانی از مزرعه‌های تولید کننده محصولات تراریخته ۱۸.۸ میلیارد دلار بوده است. این رقم معادل ۵.۹ درصد ارزش تولید جهانی چهار محصول اصلی سویا، ذرت، کلزا و پنبه است. به طور کلی از سال ۱۹۹۶ درآمد مزارع زیر کشت محصولات تراریخته ۲۶۱.۳ میلیارد دلار افزایش یافته است.

تقابل موافقان و مخالفان در نهایت تجارت تراژن‌ها را زمین زد

با وجود آنکه در سایه فناوری نوین و محصولات تراریخته میزان مصرف آب، کود و استفاده از آفت کش‌های شیمیایی به میزان بسیار زیادی کاهش یافته، در سال‌های اخیر صحبت‌های زیادی علیه گیاهان تراریخته در سطح کشور مطرح می‌شود چراکه پخش ژن‌های متفاوت و جدید در محیط زیست می‌تواند تغییرات ژنتیکی غیر قابل پیش بینی را به وجود بیاورد.

جهت‌گیری‌های خاص ایجاد شده در سال ۹۴ موجب شد شرایط به گونه دیگری رقم بخورد. در شرایطی که دولت مطابق لایحه برنامه ششم توسعه کشور ملزم شده بود کشت ۱.۶ میلیون هکتار محصولات تراژن را با اولویت پنبه و برنج در دستور کار قرار دهد. رسانه‌ای شدن مواد لایحه برنامه ششم در پاییز سال ۹۴ باعث شد مناقشه میان موافقان و مخالفان مردمی تولید تجاری این محصولات بالا بگیرد.

اظهارنظر دولت و مسئولان اجرایی نیز طیف گسترده‌ای از موافق و مخالف را دربرمی‌گرفت. برآیند اظهارات مسئولان، تاکید بر رعایت جنبه‌های احتیاطی پیش از آزادسازی این محصولات بود. مسئولان کشور با تأکید بر ضرورت حفظ آرامش جامعه و پرهیز از زیاده‌روی و بزرگ‌نمایی اشکالات و مزایای این محصولات، ضمن تأکید بر استفاده از مزایای این دانش نوین بر ضرورت انجام آزمایش‌های لازم نیز تأکید داشتند.

در آن میان رو نمایی خبرگزاری سلامت نیوز از نامه محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه وقت پس از ۱۶ سال، سیلی از هشتک‌های نه به تراژن را به سوی دولت روانه کرد. نامه‌ای که خطاب به مسئول دفتر رئیس جمهور در مسیر بازگشت از اجلاس بین‌المللی محصولات تراژنی نوشته شده بود و از خطرات این محصولات می‌گفت.

پس از انتشار این نامه در سال ۹۴ فضای رسانه‌ای کشور صحت و سقم ادعاهای طرح شده در نامه و اصالت آن را محل تردید دانست که در نهایت وزیر امور خارجه وقت در نامه دیگری به معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری در ۱۳ دی ماه سال ۱۳۹۵ به حرف و حدیث‌ها پایان داده و صحت نامه قبلی را تأیید کرد.

از سال ۱۳۹۴ بیش از یک سال مردم شاهد اظهارنظر گسترده موافقان و مخالفان مصرف عمومی محصولات تراژن در رسانه‌ها بودند. نهایتاً مجلس در خلال بررسی لایحه برنامه ششم توسعه در سال ۱۳۹۵ به این حرف و حدیث‌ها پایان داد و تجارت این محصولات را بدون ارزیابی لازم ممنوع و همچنین برچسب‌گذاری و اعلام عوارض احتمالی را به مصرف کننده الزامی اعلام کرد.

ممنوعیت رهاسازی و کشت هرگونه محصول تراریخته

نمایندگان در نشست دوشنبه پانزدهم آبان ۱۴۰۲ مجلس شورای اسلامی در جریان بررسی جزئیات لایحه برنامه هفتم توسعه، با بند الحاقی (۲) ماده ۳۴ اصلاحی این لایحه با ۱۶۴ رأی موافق، ۱۴ رأی مخالف و ۵ رأی ممتنع از مجموع ۲۱۸ نماینده حاضر در صحن موافقت کردند.

محمدتقی نقدعلی، نماینده مردم خمینی شهر در مجلس شورای اسلامی در مخالف با بند الحاقی (۲) ماده ۳۴ می‌گوید: در بحث تراریخته هنوز یک نظر واحد وجود ندارد، موافق و مخالفانی دارد و متأسفانه افراط و تفریط می‌شود. اساساً ۹۰ تا ۹۵ درصد ذرت وارداتی که خوراک دام یا در تولید مواد غذایی و محصولات انسانی مصرف می‌شود، تراریخته است.

نماینده مردم خمینی شهر در مجلس می‌افزاید: در بند (۱) این ماده الحاقی جرم‌انگاری شده و رهاسازی هرگونه محصولات تراریخته را ممنوع اعلام کردند. در صورتی که اطلاق این عبارت یا عبارت مشابه با واقعیت در تناقض است.

سید سلمان ذاکر، نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی در موافقت با این بند الحاقی با اشاره به اینکه موضوع محصولات تراریخته هم برای مصرف‌کننده و هم برای تولیدکننده و هم برای واردکننده مهم است، می‌گوید: نظرات مختلفی در این موضوع اعمال می‌شود و آزمایشگاه‌های پیشرفته آزمایش و اظهارنظر کرده و سعی می‌کنند امنیت غذایی ما که باید با تکیه بر تولید داخلی باشد را حفظ کنند.

وی می‌افزاید: مسئولین مربوطه تلاش می‌کنند این نوع محصولات به راحتی به دست مصرف کننده نرسد و راهکار مهمی که می‌تواند با این نوع محصولات مقابله کند تکیه بر تولیدات داخلی است.

این نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی تصریح می‌کند: طبق متن این ماده باید ۵۰ درصد واردات نهاده‌های دامی برای طیور و آبزیان در طول اجرای برنامه کاهش پیدا کند. در کنار این وزارت جهاد کشاورزی باید پیش‌بینی کند که چند درصد نهاده‌های دامی در کشور تأمین خواهد شد و راهکار خودکفایی در این محصولات را پیش بگیریم.

نگاه محتاطانه متخصصین فن به محصولات تراریخته در سرتاسر دنیا

محمدتقی نقدعلی، نماینده مردم خمینی شهر در مجلس شورای اسلامی به خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: برخلاف مذمت بسیار گیاهان تراریخته، امروزه نزدیک به ۹۰ درصد از ذرت وارداتی مورد استفاده در خوراک دام و محصولات غذایی تراریخته است.

وی در راستای تغییرات ایجاد شده در قوانین استفاده از محصولات تراریخته می‌افزاید: بنا به حکم برنامه هفتم، تولیدکنندگان محصولات تراژنی ملزم به نصب برچسبی بر روی مواد غذایی تولیدی هستند که نشان می‌دهد در این محصول از گیاهان تراریخته استفاده شده است.

نماینده مردم خمینی‌شهر در مجلس شورای اسلامی در راستای عواقب زیرپا گذاشتن حکم جدید اذعان می‌کند: اجرایی نشدن تمامی احکام قوانین مصوب توسط نهادها و یا تصویب نشدن آئین‌نامه‌های لازم توسط دولت، ترک فعل محسوب شده و برای عاملان آن مجازات به همراه خواهد داشت.

وی با اشاره به افراط و تفریط‌های موجود در زمینه گیاهان تراریخته می‌گوید: مهندسی ژنتیک به عنوان عرصه جدی تحقیقاتی علمی دنیا پژوهش‌های بسیاری را به خود اختصاص داده است. با وجود تحقیقات بسیار در زمینه محصولات تراژنی تا به این لحظه هیچ خطری به طور صد در صد اثبات نشده و این محصولات تا به امروز منافاتی با سلامتی انسان نداشتند، اما همچنان عقل حکم می‌کند متخصصین فن در سراسر دنیا با نگاهی محتاطانه به توسعه محصولات تراریخته توجه کنند.

کودک نوپای ایران در برابر مخالفان سپر دفاعی ندارد!

آقافخر میرلوحی فلاورجانی، استاد تمام ژنتیک و اصلاح نباتات مولکولی در دانشگاه صنعتی اصفهان در راستای تولید گیاهان تراریخته و خطرات احتمالی آنها به خبرنگار ایمنا می‌گوید: در فرآیند تولید گیاهان تراریخته ژن‌ها از منابع مختلف گرفته شده و سپس به روش مهندسی ژنتیک وارد گیاه می‌شود. پس از بیان ژن در گیاه، محصول تراریخته در راستای اهداف مورد نظر تولید شده و به مرحله کشت می‌رسد.

وی می‌افزاید: مهندسی ژنتیک سرعت اصلاح گیاهان جهت افزایش تولیدات غذایی، مبارزه با آفات و بیماری‌ها، کاهش سموم و افزایش کیفیت محصولات کشاورزی را به مقدار زیادی افزایش می‌دهد به طوری که در گذشته برای اصلاح گیاهان به حداقل ۱۲ سال زمان نیاز داشتیم، اما امروزه با روش‌های نوین مهندسی ژنتیک این فرآیند به یک پنجم نسل قبلی خود رسیده است. محصولات تراریخته پاسخ دهنده نیاز غذایی جامعه به طور کامل و سریع خواهند بود.

این استاد تمام ژنتیک و اصلاح نباتات مولکولی اظهار می‌کند: روش‌های اصلاح گیاهان طی زمان دستخوش پیشرفت‌هایی بوده است و تراژن‌ها به عنوان قله این پیشرفت‌ها در عصر امروز با استفاده از ابزاری نوین سرعت و کیفیت محصولات را به اوج تکامل رسانده است. هرچند ممکن است در آینده با ورود فناوری‌های پیشرفته‌تر پژوهشگران راهی بهتر از مهندسی ژنتیک برای اصلاح گیاهان بیابند.

وی درباره اهداف اصلی مهندسی ژنتیک خاطرنشان می‌کند: محصولات تراژنی با هدف افزایش سرعت و دقت و همچنین هدفمندتر کردن انتقال ژن‌ها به گیاهان وارد عرصه کشاورزی شدند.

میرلوحی در راستای جایگاه ایران در مهندسی ژنتیک متذکر می‌شود: ایران در تولید محصولات تراریخته همانند کودکی نوپا و ضعیف است که از هم‌نوعان خود عقب مانده است؛ علت اصلی این اتفاق نیز اظهار نظر و تبلیغات سو عده‌ای از افراد، بدون اطلاع کافی از فرآیند تولید گیاهان تراریخته است که تبدیل به سدی بر سر راه گسترش این فناوری در کشور شده است.

وی از موانع توسعه مهندسی ژنتیک در داخل کشور می‌گوید: قطار توسعه علم مهندسی ژنتیک در کشور به دلایل مختلفی همچون نبود سرمایه‌گذاری و یا تبلیغات منفی، بسیار کند شده است تبلیغات ناصوابی که اکثر خطرات گوشزد شده در آنها واهی است و واقعیت ندارد. هرچند هستند همکاران و استادانی که سالیان سال تلاش کردند تا ایران را در زمینه مهندسی ژنتیک به جایگاه جهانی بالایی برسانند، اما زور سنگ‌اندازی‌ها بر تلاش آنها چربیده و ایران هنوز نتوانسته به جایگاه واقعی خود در این زمینه دست یابد.

این استاد ژنتیک مزیت‌های اصلی تراژن‌ها را این‌گونه تشریح می‌کند: یکی از مزیت‌های محصولات تراریخته نبود محدودیت در منابع ژنی است به این معنا که می‌توان ژن مورد نظر را از هرجایی تأمین کرد. به عنوان مثال اگر در روند اصلاح برنج به ژنی خاص نیاز داریم می‌توانیم این ژن را از گندم و یا دیگر محصولات غذایی تهیه کنیم و لزوماً نباید از هم نوعان برنج باشد؛ مزیت دوم این محصولات نیز سرعت و دقت بالا در روند اصلاح گیاهان و به بار نشستن آن‌ها است.

پرده از چهره واقعی تراژن‌ها برداشته شد

محمدعلی ملبوبی، معاون فناوری پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری و نماینده انجمن‌های تخصصی در شورای ملی ایمنی زیستی به خبرنگار ایمنا می‌گوید: فرآیند مهندسی ژنتیک با شناسایی ژن‌های مفید دارای صفت هدف توسط هوش مصنوعی و مهندسی آن‌ها به منظور مشخص شدن زمان و نوع بافت مناسب جهت بیان ژن آغاز شده و با انتقال ژن مورد نظر به گیاه و قرارگیری آن در ژنوم گیاه به پایان می‌رسد. در این مرحله به گیاه، تراریخته و به ژن منتقل شده تراژن می‌گوئیم.

وی می‌افزاید: فرایند انتقال ژن حداقل ۶ ماه و حداکثر دو سال به طول می‌انجامد؛ مرحله بعد ارزیابی مخاطرات است که فرآیندی طولانی است و گاهاً به ۲۰ سال زمان نیاز دارد.

معاون پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری اظهار می‌کند: گیاهان تراریخته می‌توانند طیف گسترده‌ای از ویژگی‌ها را در خود تعریف کنند. مقاومت در برابر ویروس، سموم علف کش، آفت و مقاومت در برابر کم آبی بعضی از این ویژگی‌ها هستند که بسیاری از مشکلات کشاورزی را برطرف کردند.

ملبوبی اذعان می‌کند: برخلاف نظرات حاکم در فضای مجازی، گیاهان تراریخته نه تنها برای سلامتی انسان و محیط زیست مضر نبوده بلکه با ایجاد توان مقابله با افت و کاهش جذب سموم آفت کش از استفاده مکرر سموم مختلف و تأثیر آن بر گیاه جلوگیری کرده و سلامت محصولات کشاورزی را افزایش می‌دهند.

وی تاکید می‌کند: محصولات تراریخته هیچ ضرری برای سلامت انسان و محیط زیست ندارند چراکه در فرآیند تولید این گیاهان بر حفظ خصوصیات زراعی و درعین‌حال تضمین سلامت گیاهان تمرکز بسیاری شده است به علاوه گیاهان تراریخته توسط دستگاه‌های مجوز دهنده با جزئیات بالا برسی شده و اگر در فرآیند ارزیابی مخاطرات کوچک‌ترین مشکلی مشاهده شود به گیاه مجوز تولید داده نخواهد شد.

نماینده انجمن‌های تخصصی در شورای ملی ایمنی زیستی می‌افزاید: برخلاف جریانات عمومی تأثیر منفی گیاهان تراریخته بر سلامت بدن، اصلی‌ترین عامل تأمین کننده سلامت غذایی جامعه محصولات تراژنی است چرا که از ورود بساری از سموم و آفت کش‌ها به دستگاه گوارش جلوگیری می‌کند. محصولات تراریخته با بازدهی بالا و در نتیجه افزایش ۲۶ درصدی محصولات کشاورزی علاوه بر حمایت از کشاورزان، نیاز غذایی جامعه را به طور کامل برطرف کرده و کشور را از واردات محصولات غذایی بی‌نیاز می‌کند.

وی تصریح می‌کند: سالانه ۲۰۰ میلیون هکتار گیاه تراریخته در سراسر دنیا کشت می‌شود این درحالی است که سرانه کشت کل محصولات کشاورزی ایران ۱۶ میلیون هکتار است.

بی توجهی دردسرساز می‌شود!

وی قانون ممنوعیت تجارت گیاهان تراریخته تاکید می‌کند: این مصوبه بر خلاف منفعت ملی بوده و تنها نتیجه آن ناتوانی کشور در تأمین نیاز غذایی و در نهایت وابستگی به واردات است.

معاون فناوری پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری در راستای جایگاه تولیدی گیاهان تراریخته ایران می‌گوید: ایران به همت پژوهشگران در لیست برترین‌های تحقیقات تراژنی قرار دارد و با ابرقدرت‌های این حوزه به رقابت می‌پردازد، اما در عرصه تولید فعالیت چشم‌گیری نداشته و بیشتر محصولات تراریخته مورد نیاز خود را از کشورهای دیگر وارد می‌کند. در حال حاضر تمام شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در زمینه تولید گیاهان تراریخته به دلیل فقدان مجوز متوقف شده‌اند و اجازه فعالیت ندارند.

وی در پایان عنوان می‌کند: در فرآیند تصویب قانون ممنوعیت تجارت گیاهان تراریخته نمایندگان کارشناسی لازم را در راستای صحت خطرات بیان شده انجام ندادند و از انجمن‌های ایمنی زیستی نیز به عنوان مراکز تخصصی در این زمینه هیچ سوالی نپرسیدند، به علاوه پس از مصوبه اول به بیانیه اطلاع رسانی کارشناسان در جهت واهی بودن خطرات بیان شده هیچ توجهی نشد. اشتباهاتی که امیدوارم در مجلس یازدهم تکرار نشده و با اصلاح قوانین قبلی مسیر دست‌یابی به جایگاهی جهانی در زمینه تولید گیاهان تراریخته را باز کند.

دوگانگی حرف و عمل

به گزارش ایمنا، فناوری مهندسی ژنتیک در بسیاری از زمینه‌های کشاورزی خود را به خوبی اثبات کرده است با این وجود هنوز نتوانسته اعتماد کامل جامعه بشری را به خود جلب کرده و نگاه محتاطانه پژوهشگران را حذف کند.

نگاه محتاطانه‌ای که در نهایت به تصویب قانون ممنوعیت تجارت محصولات تراریخته دست زد. قانونی که ممنوعیت تجارت محصولات تراریخته نامیده شد، اما ممنوعیت کشت داخل معنا شد. اگر گیاهان تراریخته با خطرات جسمی و روحی همراه است پس واردات آن نیز باید کاملاً ممنوع شود نه آنکه روز به روز به حجم آن افزوده شود و اگر فاقد این خطرات است، پس حمایت مسئولین از شرکت‌های دانش بنیان و تولیدکننده داخلی را با هدف کاهش واردات محصولات تراریخته و در مراتب بالاتر صادرات این محصولات را می‌طلبد.