به گزارش خبرنگار ایمنا، در تربیت اقتصادی کودکان علاوه بر مباحث مالی که به کودکان آموزش داده می‌شود لازم است تا رفتارهای اقتصادی که در اسلام روی آنها تاکید شده و موجب زندگی بهتر می‌شود نیز در سیر آموزش قرار گیرد، رفتارهایی چون عدالت و انصاف، قناعت، مصرف صحیح، دوری از اسراف و تبذیر و همچنین مفهوم انفاق و بخشش که همگی اقتصادی اند و در تربیت اقتصادی جایگاهی ویژه دارند.
در این یادداشت به طور تخصصی به آموزش مفهوم عدالت که پایه و اساس هر رفتاری در محیط خانه، مدرسه و جامعه است پرداخته می‌شود، البته لازم به ذکر است که برای بررسی هر مفهومی باید آن را از سه منظر بینش‌ها و اعتقادات، گرایش‌ها و تمایلات و در نهایت رفتارهایی که بر مبنای اعتقادات و جهان بینی فرد است نگریست.
عدالت در بینش‌ها و اعتقادات
از نظر بینشی، می‌توان تعریف شهید مطهری را عنوان کرد که عدالت در مفهوم به معنای «اعطا حقوق به ذی حقان آنها» یا به بیان دیگر «وضع بایسته» است. البته این سوال هم مطرح می‌شود که اساساً وضع بایسته و معیار آن چیست؟ برای عدالت شش معنی ذکر شده که استحقاق حقوق معروف ترین آنها است. چرا که اصل عدالت بسیار وسیع است و از روابط میان دولتمردان و حکومت گرفته تا روابط میان مردم و آداب و رسوم و قراردادها و مالکیت‌ها و برنامه‌ها و حتی در خانه‌های مردم نیز جریان دارد و به نظر نمی‌رسد که اینها تنها با عقل بشر به نتیجه برسند بلکه لازم است آثاری از اعتقادات هم جاری باشد تا این روابط به درستی صورت گیرد.
اصل عدالت در نظام اقتصادی اسلام اصلی ثابت و حاکم بر همه اصول و فروع دیگر است. در این نگرش آفرینش و نظام تکوین بر پایه عدل استوار شده است و بر همین اساس شریعت نیز نمی‌تواند جدای از این اصل شکل گرفته باشد. در قرآن کریم در آیه ۲۵ سوره حدید یکی از اهداف ارسال پیامبران و هدایت انبیا الهی برقراری عدل در میان مردم ذکر شده است و خداوند در آیه ۹۰ سوره مبارکه نحل به عدل و احسان امر کرده است.
و در آیه دیگری نیز داریم که: «ما افاءالله علی رسوله من........» (حشر: ۷) اقامه احکام مالی دین سبب جلوگیری از تجمع ثروت و مانع از چرخش انحصاری جریان دارایی‌ها بین اغنیا می‌شود. این آیه به نقش احکام مالی در تأمین عدالت می‌پردازد.
در روایات متعددی از ائمه معصومین، بالاخص حضرت علی (ع) نیز به مسئله عدل توجه ویژه شده است. به طور مثال ایشان می‌فرمایند: «العدل اقوی اساس» (غررالحکم: ۸۶۳): عدالت محکم‌ترین بنیاد است، یا امام باقر (ع) در حدیث دیگری می‌فرمایند: جه گسترده است دامنه عدالت، اگر عدالت در جامعه اجرا شود مردم بی‌نیاز می‌شوند.
پیامبر اکرم (ص) نیز فرموده‌اند: آنچه برای خود دوست داری برای دیگران هم دوست بدار تا عادل ترین مردم باشی، و بسیاری احادیث دیگر که خواندن هر کدام موجب فهم جدید و عمیق‌تری درباره مفهوم عدالت خواهد شد. اما آنچه که مقصود ما است نگاه به موضوع عدالت از دید تربیت اقتصادی است.
اختصاص منابع، ریشه عدالت است
ریشه عدالت در مباحث اقتصادی بحث تخصیص منابع است، به این صورت که افراد متفاوت نیازها و خواسته‌های متفاوتی دارند و کمال طلب هستند، اما منابع بشر محدود است و پاسخگوی تمام نیازهای او نیست. بنابراین افراد برای دستیابی به منابع مورد نیاز خود تلاش می‌کنند و ممکن است در این تلاش‌ها با یکدیگر دچار برخورد شوند.
در این برخوردها رفتارهای گوناگون شکل می‌گیرد که موجب تخصیص منابع بین افراد خواهد شد، تخصیص‌ها انواع مختلفی دارد و بهترین نوع تخصیص، شیوه عادلانه است. ممکن است در موقعیت‌های مختلف رفتار عادلانه متفاوت شود، به طور مثال در موقعیتی پیروی از مدیر گروه یک رفتار عادلانه است اما در موقعیت دیگری آن مدیر فرد عادلی نیست و پیروی از او نیز موجب نقض عدالت خواهد شد.
یا ممکن است در شرایطی برابری و مساوات یک رفتار عادلانه باشد (مثلاً در مقابل قانون همه برابر هستند) اما در جای دیگری این برابری موجب ناعادلانه بودن شود، تخصیص منابع می‌تواند بر اساس سن، جمعیت، جنسیت، مهارت و…، صورت بگیرد اما آنچه که مهم است عادلانه بودن شیوه تخصیص است و این به نوع بینش و نگرش آن فرد یا جامعه به عدالت بستگی دارد.
در مباحث تربیت اقتصادی نیز تلاش این است که کودکان و نوجوانان بتوانند رفتار عادلانه در هر موقعیت را تشخیص دهند که یکی از مصادیق آن حدیث پیامبر اکرم (ص) است که می‌فرمایند هرچه برای خود می‌پسندی برای دیگران هم بپسند تا فرد عادلی باشی.
عدالت در گرایش‌ها و تمایلات
اگر از منظر گرایش‌ها، تمایلات و اخلاقیات به بررسی مزیت‌ها و ویژگی‌های عدالت بپردازیم، عدالت به معنای وضعیتی است که رعایت حقوق نه تنها برای فرد بلکه برای سایر گروه‌های اجتماعی (خانواده، جامعه و جامعه بشری) و حتی طبیعت باشد.
رفتار عادلانه در همه ابعاد موجب آثار نیک فراوانی می‌شود، چرا که رعایت حقوق موجب حفظ جایگاه و ارزش فرد شده و وقتی در بعد جامعه متجلی می‌شود به دور از هر گونه افراط و تفریط باعث گام برداشتن در مسیر سعادت خواهد شد، جامعه مورد نظر به جامعه‌ای مبدل خواهد شد که مردم آن از دروغ، ظلم و ناحق کردن حقوق دور خواهند شدو وفای به عهد در این جامعه فراوان می‌شود، همانطور که خداوند مظهر اعلای وفای به عهد است.
طبق سخن حضرت علی (ع) با عدالت برکت زیاد می‌شود. از دیدگاه قرآنی نیز می‌توان به سوره نحل آیه ۹۰ اشاره کرد که خداوند متعال رعایت عدالت از سوی مردم را شایسته‌تر از احسان و نیکی و بخشش به خویشاوندان دانسته است. در آیه ۵۸ سوره نساء خداوند پس از اشاره به امانت داری و بازگرداندن امانت به صاحب آن، به طور مستقیم به داوری عادلانه امر کرده است و از این موضوع می‌توان متوجه شد که عدالت باعث تحکیم بنیان جامعه و نظم و ثبات اجتماعی می‌شود.
از دیگر آثار عدالت می‌توان به بی نیازی مردم اشاره کرد، امام باقر (ع) می‌فرمایند: «اگر در جامعه‌ای عدالت اجرا شود مردم بی‌نیاز می‌شوند». اصلاح امور از دیگر آثار آن است، امام علی (ع) می‌فرمایند: «بالعدل تصلح الرعیه؛ ملت (جامعه) با عدل اصلاح می‌شود.» اثر دیگر آن آرامش و امنیت روانی است، حضرت زهرا (س) می‌فرمایند: «فرض الله العدل تسکینا للقلوب؛ خداوند عدالت را از این جهت لازم کرد که در پرتو آن دل‌ها آرام می‌گردد.»
عدالت در همه جهات مطرح می‌شود و محدود به یک ناحیه یا یک فرد یا یک عرصه نیست، طیف بسیار وسیعی دارد و در تمام موضوعات جاری است. اما اگر بخواهیم عدالت را به عنوان یک رفتار شایسته اقتصادی در کودکان ایجاد کنیم باید روی چه مفاهیمی تمرکز کنیم؟ چگونه این مفاهیم از کودکی می‌تواند در ذهن کودکان جای گیرد و منجر به رفتار شود؟
عدالت در رفتار
عدالت از منظر رفتاری همان بعد خارجی عدالت است و نسبت به دو جنبه قبل ظهور و بروز بیشتری دارد و شامل راهکارهای اجرای عدالت می‌شود. از دیدگاه شهید مطهری عدالت رفتاری جنبه‌های گوناگونی دارد که می‌توان مهم‌ترین آنها را عدالت در برخورد با پدر و مادر، همسر و فرزندان و همچنین عدالت اجتماعی دانست. عدالت اجتماعی نیز شامل سه جنبه عدالت سیاسی، اقتصادی و قضائی می‌شود.
با بررسی مفاهیم گوناگون و نیازسنجی‌های انجام گرفته به صورت علمی و تجربی در می‌یابیم که رفتار عادلانه برای کودک و نوجوان می‌تواند شامل آموزش برابری و مساوات، انصاف، بی طرفی، تخصیص عادلانه منابع، بی‌نیازی و افزایش برکت در زمین و آسمان باشد.
به کودکان ۶تا۹ سال چگونه رفتار عادلانه را بیاموزیم؟
کودکان به دلیل فطرت پاک خود ذاتاً گرایش به انصاف و عدالت دارند با این حال شدت غرایز می‌تواند آنها را در برخی مواقع از رفتارهای منصفانه دور کند. مفاهیم آموزش عدالت در کودکی اول (۶ تا ۹ سال) به شرح زیر است:
در این سن کودک باید بداند عدالت و انصاف چیست؟ رعایت نوبت و صف بندی رعایت عدالت است و تقسیم مساوی در برخی موقعیت‌ها یکی از راهکارهای اجرای عدالت است. همچنین بی طرفی در قضاوت‌ها مصداق عدالت است.
کودک باید بتواند بهترین راهکار برای رعایت انصاف را بشناسد. خودش را در نقش فرد متضرر ببیند، به دیگران احترام بگذارد و منصفانه رفتار کند.
راهکارهای عملی اجرای عدالت؛ پخش شکلات
به طور مثال از معیارهای انصاف این است که کودک بداند زمانی که قرار است او و دوستش یک کیک را نصف کنند چگونه نصف کنند که هر دو مقدار برابر داشته باشند. این تقسیم می‌تواند به صورتی باشد که یک نفر کیک را ببرد و دیگری به انتخاب خودش یک برش را بردارد. در نتیجه خودشان به تقسیم عادلانه خواهند رسید.
یا اگر تعدادی شکلات برای دانش‌آموزان داریم چطور آن شکلات‌ها را تقسیم کنیم که به همه تعداد برابر برسد. کودک باید بتواند تشخیص دهد که در صورت برابر نبودن تعداد شکلات‌ها بین دانش‌آموزان بی‌عدالتی رخ داده و رفتار منصفانه این است که همه تعداد یکسان داشته باشند.
مثال دیگر اینکه اگر کودک در یک بازی نقش داور را بازی می‌کند بتواند بی طرف قضاوت کند و طرف کسی که با او صمیمی‌تر است اما اکنون حقی ندارد را نگیرد. او باید بداند گاهی اوقات رفتار عادلانه همان قضاوت بی‌طرفانه است.
به کودکان ۹ تا ۱۲ سال چگونه رفتار عادلانه را بیاموزیم؟
آموزش عدالت در سنین بالاتر مفاهیم جدی تری به خود می‌گیرد. در کودکی دوم (۹ تا ۱۲ سال) طبق کتاب اقتصادیار کوچک۲ که آموزش مفاهیم مالی و اقتصادی به کودکان است، بررسی‌های انجام شده حاکی از این است که کودک مفاهیم اولیه را دانسته و اکنون باید بداند:
به دلیل کمیابی در منابع، امکانات و داشته‌ها، انسان همواره نیازمند تخصیص بهینه منابع است، کودک باید برخی از روش‌های تخصیص مثل وضع قوانین، صف بندی، جیره بندی، تقسیم مساوی، رأی گیری، تفکیک افراد (جنسیتی، سنی) و … را بشناسد.
او باید بداند تخصیص منابع اگر به صورت عادلانه باشد بهینه است، انصاف همیشه به معنای برابری نیست بلکه متناسب با شرایط و موقعیت تعریف می‌شود. همچنین مزیت‌های اجرای عدالت را بداند و بتواند در هر موقعیت روش اجرای عدالت را تشخیص دهد. همچنین در حد خود تخصیص منابع را به صورت بهینه و عادلانه انجام دهد.
راهکارهای عملی اجرای عدالت؛ بازی با طناب
به طور مثال شرایطی در قالب داستان یا واقعیت برای آنها ترسیم شود که منابع کم است ولی افراد متقاضی زیادند. مثلاً قرار است مدرسه دانش‌آموزان را به اردو ببرد ولی فقط یک اتوبوس با ۴۰ ظرفیت موجود است، در حالی که دانش‌آموزان ۲۰۰ نفرند. دانش‌آموزان باید بتوانند راهکارهایی برای موضوع ارائه کنند. مثلاً قرعه کشی در میان کلاس‌ها یا در میان دانش‌آموزان یا نوبتی عمل کردن به صورتی که اکنون یک کلاس برود و بعد سایر کلاس‌ها یا رأی گیری و انتخاب. دانش‌آموزان باید بتوانند رفتار عادلانه در شرایط کمیابی را تشخیص دهند.
یا می‌توان بازی‌هایی با رویکرد عدالت محور برای دانش‌آموزان تعریف کرد. طناب کشی بازی است که برای انجام آن باید افراد به تعداد مساوی در دو طرف طناب قرار گیرند و اگر یک نفر کمتر یا بیشتر در یکی از طرف‌ها بایستد تعادل به هم می‌خورد. می‌توان این بازی را به صورت ناعادلانه انجام داد و دانش‌آموزان را به اجرای عدالت در آن راهنمایی کرد.
در مثال دیگری می‌توان شرایط را به گونه‌ای ترسیم کرد که عدالت به معنای برابری نباشد! بلکه با توجه به شرایط و موقعیت هر فرد از او انتظار داشت. به طور مثال یک پدر و پسر کوچکترش را تصور کنید که می‌خواهند از درخت سیب بچینند. قد پسر کوتاه‌تر است و مانند پدرش دستش به سیب‌های بالای درخت نمی‌رسد. بنابراین حتی اگر به آنها ظرف‌های یکسان داده شود به دلیل تفاوت قد و توانایی شأن نمی‌توانند مصداق رعایت عدالت به معنای برابری باشند.
مثال‌های اجرایی برای آموزش مفهوم عدالت در معانی ذکر شده زیاد هستند و می‌توان با توجه به موقعیت‌های گوناگون مثال‌هایی طرح کرد و موضوع عدالت را به کودکان آموخت.
منابع: کتاب عدل الهی از شهید مطهری، کتاب تعلیم و تربیت اقتصادی از عادل پیغامی و مهدی طغیانی، کتاب اقتصادیار کوچک از مریم حسینی و مهدی طغیانی، مجله معارف اسلامی و مقالات مرتبط
گزارش از مائده جلوخانیان، خبرنگار اقتصادی ایمنا
نظر شما