به گزارش خبرنگار ایمنا، تربیت یکی از ارکان مهم زندگی است که تمام جوانب زندگی فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد و موجب رشد ابعاد هویتی و شخصیتی انسان می‌شود، این واژه مشتق شده از کلمه رب است.
خداوند که رب انسان‌هاست آنها را تربیت می‌کند و هدف اسلام از تربیت، شناخت خداوند به عنوان رب انسان و جهان و تن دادن به ربوبیت او است. استاد شهید مطهری در تعریف واژه تربیت آن‌را فراهم آوردن زمینه‌ها و عوامل به فعلیت رساندن یا شکوفا ساختن استعدادهای درونی که به صورت بالقوه در یک انسان وجود دارد می‌داند. بنابراین استعدادهای فطری انسانی مانند استعداد اخلاقی، دینی، هنری، ذوقی، ابتکار و ابداع باید در انسان شکوفا شود.
تربیت، نقطه آغاز رسیدن به حیات طیبه
سند تحول بنیادین آموزش و پرورش تربیت را فرایند تعاملی زمینه ساز تکوین و تعالی پیوسته هویت متربیان به صورتی یکپارچه و مبتنی بر نظام معیار اسلامی به منظور هدایت آنها در مسیر آماده شدن جهت تحقق آگاهانه و اختیاری مراتب حیات طیبه در همه ابعاد تعریف می‌کند.
طبق این تعاریف و سایر تعاریفی که برای تربیت وجود دارد، هدف نهایی تربیت در اسلام، خدایی شدن است. درواقع جهت‌گیری فرایند تربیت باید به سوی کمال انسان باشد و این کمال رخ نمی‌دهد مگر با رسیدن به خدا و عبودیت او؛ برای رسیدن به این هدف والا می‌توان اهداف میانی تعریف کرد تا مسیر را آسان‌تر کند.
یکی از اهداف میانی تربیت که منجر به رسیدن به خدا می‌شود تحقق حیات طیبه است. حیات طیبه همان زندگی بشر در وضع مطلوب است که نتیجه آن قرب الی الله باشد. سند تحول آموزش و پرورش برای رسیدن به آن حیات طیبه ابعاد شش گانه ای را متصور می‌شود که شامل تربیت دینی و اخلاقی، تربیت زیستی و بدنی، تربیت اجتماعی و سیاسی، تربیت اقتصادی و حرفه‌ای، تربیت علمی و فناوری و تربیت هنری و زیبایی شناختی است. همانطور که ملاحظه می‌شود تربیت اقتصادی یکی از ساحت‌های شش‌گانه است و باید برای آموزش آن برنامه‌ریزی جدی شود.
تربیت اقتصادی در سند تحول آموزش و پرورش
توضیحاتی که سند تحول آموزش و پرورش در راستای تحقق تربیت اقتصادی و حرفه‌ای داده به طور خلاصه عبارتند از: تدبیر امر معاش و زندگی اقتصادی با درک کردن موقعیت اقتصادی خود و جامعه و تلاش برای بهبود آن، درک و فهم مسائل اقتصادی خود و جامعه در زمینه‌های مختلف و رعایت الگوهای ملی تولید توزیع و مصرف کالاها و خدمات با توجه به نظام معیار اسلامی، انجام قوانین و احکام معاملات و رعایت حق عدالت و انصاف در روابط اقتصادی، کسب شایستگی‌های لازم برای انتخاب شغل متناسب با توانایی و علایق خود، تلاش برای تحقق غنا، کفاف، عمران، رشد و استقلال اقتصادی، پیشرفت ثروت ملی و افزایش بهره‌وری و همچنین شناسایی عوامل فقر و فساد و تبعیض
این موارد با اینکه به نکات مهمی در زندگی اشاره دارد اما بسیار کلی است و لازم است تا برای هر یک به طور جداگانه و مفصل طرح درس نوشته شود. ضمن اینکه موارد مهم دیگری چون اسراف و تبذیر، انتخاب و تصمیم گیری و … که در اقتصاد اثرگذارند در نظر گرفته نشده است. بنابراین لازم است برای تحقق هدف والای سند تحول آموزش و پرورش قدری ریزبینانه‌تر نگریسته شود.
اقتصاد هدف نیست، وسیله است!
اسلام به عنوان کامل‌ترین دینی که خداوند قرار داده است برای تمام ابعاد زندگی انسان برنامه دارد، مباحث اقتصادی نیز از اهمیت ویژه‌ای در تعالیم اسلامی برخوردار هستند و بسیاری از آیات قرآن کریم و روایات معصومین به این مفاهیم پرداخته است. به طور مثال به گفته امام باقر (ع) سه مورد است که انسان را به کمال می‌رساند: تفقه در دین، صبر در بلا و گرفتاری و تقدیر معیشت
موضوع مهم این است که هدف از نظام اقتصادی در اسلام چیست؟ اسلام اقتصاد را هدف نمی‌داند بلکه یکی از مهمترین وسیله‌ها برای طی مسیر رشد و بندگی در نظر می‌گیرد. درواقع اقتصادی که صحیح باشد باعث می‌شود امکانات لازم برای شکوفا شدن استعدادهای انسانی مهیا شود و در صورتی که اقتصاد صحیح نباشد ممکن است این هدف به سختی محقق شود.
تربیت اقتصادی در قرآن کریم / عمل انسان نتیجه انتخاب‌های اوست
تربیت اقتصادی در کشور ایران متناسب با فرهنگ ملی و مفاهیم ناب اسلام و همچنین با اقتباس از استاندارهای جهانی نگارش شده است. در این یادداشت مفاهیمی که در قرآن کریم در رابطه با اقتصاد بیان شده به تفکیک موضوع به رشته تحریر درآمده است.
ابتدا با موضوع انتخاب و تصمیم گیری شروع می‌شود. انسان موجودی مختار آفریده شده و این قدرت انتخاب و اختیار است که او را از سایر موجودات متمایز می‌کند. انسان طبق فطرت خود مختار است که هدایت الهی را برگزیند یا به آن پشت کند. اگر به سمت هدایت الهی برود سعادتمند شده و اگر به آن پشت کند ممکن است از حیوان هم پست تر شود.
به طور مثال درآیه ۲۸۶ بقره، عبارت «لها ما کسبت و علیها مااکتسبت» آورده شده که این برداشت از آن می‌شود که انسان صاحب اختیار است و آثار انتخاب‌هایش به خود او باز می‌گردد. آیات فراوان دیگری چون ۱۴ آل عمران، ۲۰۱ بقره، ۸۵ هود و… به حدود انتخاب و آثار و تبعات انتخاب‌ها می‌پردازد.
بنابراین انسان در هر شرایطی ملزم به انتخاب میان گزینه‌های مختلف است و در تربیت اقتصادی این موضوع به خوبی به کودکان آموزش داده می‌شود که بتوانند بهترین انتخاب که برای آنان بیشترین منفعت و کمترین ضرر را دارد انجام دهند. درواقع انسان لازم است در قالب انجام تکلیف بندگی که راه سعادت اوست دست به انتخاب بزند و مقصود از منفعت و ضرر فقط به صورت مادی نیست بلکه به صورت مادی-معنوی، فردی-جمعی و دنیوی-اخروی مطرح می‌شود.
تخصص در کنار تعامل صحیح انسان‌ها با یکدیگر
موضوع بعدی تخصص، تقسیم کار و وابستگی متقابل است. انسان‌ها بر اساس خلقت خود تمایل به زندگی در اجتماع دارند تا بتوانند نیازهای خود را برطرف کنند، ضمن اینکه هر یک از آنها دارای استعداد و توانایی‌های مختلف هستند و این تفاوت‌ها باعث می‌شود که کارها را بین خود تقسیم کنند و هر یک در کاری متخصص شوند و بتوانند به هم کمک کنند. آیات مبارکی مانند ۱۶۵ سوره انعام، ۵۳ سوره انفال و… به اصل تفاوت میان انسان‌ها و وابستگی آنها اشاره دارد.
موضوع سوم بردار تعاملات است و به این معنی است که تعامل بین انسان‌ها مدل‌های گوناگونی دارد، از ایثار و فداکاری شروع می‌شود، به نوع دوستی می‌رسد، همکاری و تعاون شکل می‌گیرد، رقابت ایجاد می‌شود و سپس در بدترین حالت ممکن است برخورد صورت گیرد. آیه ۹ سوره حشر لزوم ایثار را بیان می‌کند، ۱۴۱ سوره نساء برخورد میان مسلمین را نهی و ۱۱ سوره صف برخورد در مقابل دشمن را تأیید می‌کند.
این تعاملات قواعدی دارند که تحت عنوان موضوع چهارم با نام قواعد تعامل از آن یاد می‌شود. روابط میان انسان‌ها لازم است در چارچوب‌هایی رخ دهد و حقوق و قواعدی برای آن وجود داشته باشد، به طور مثال قوانین سیاسی و مجازات‌ها یا قوانین مربوط به خرید و فروش و احکام معامله و سایر آئین نامه‌ها و دستورالعمل‌ها نمونه‌هایی از قواعد تعامل میان انسان‌هاست. در کنار آنها ارزش‌های اخلاقی مانند صداقت، وجدان کاری و …نیز در شکل گیری تعاملات نقش مهمی را ایفا می‌کنند.
آیه ۲۸۲ سوره بقره به عنوان طولانی‌ترین آیه قرآن لزوم عقد قرارداد و حضور شاهد برای معامله را بیان می‌کند و آیه ۱۱۴ سوره نحل ارزش اخلاقی شکر را مهم می‌شمارد. این موضوع نیز به طور مفصل در قالب‌های گوناگونی چون بازی، کار کلاسی، نمایش و فعالیت به دانش‌آموزان آموزش داده می‌شود.
اطلاعات صحیح و ارزش کار و کارآفرینی
موضوع پنجم انگیزه و اطلاعات است. در رفتارهای گوناگون اقتصادی انگیزه‌های مختلف می‌توانند به عنوان عامل محرک، منجر به بروز اتفاقات متفاوت شود چرا که انسان هر کاری را تحت تأثیر انگیزه‌هایی انجام می‌دهد. انگیزه‌ها می‌توانند مادی یا معنوی باشند، همچنین طبق اصول دینی لازم است تا در تعاملات و روابط اقتصادی، اطلاعات شفاف در اختیار مخاطب قرار گیرد. آیه ۲۴۵ سوره بقره پاداش چندبرابری برای صدقه عنوان می‌کند که انگیزه معنوی است و در آیه ۴ سوره مجادله تعیین مجازات برای برخی اعمال انگیزه منفی برای جلوگیری از وقوع جرم است.
موضوع ششم موضوع مهم کار و آفرینش است. کار بخشی از وجود انسان است که می‌تواند به صورت مسئولیت‌های گوناگون تعریف شود یا رنگ شغل بگیرد. از طرفی موضوع مهم کارآفرینی نیز مطرح می‌شود که منجر به رشد اقتصادی و افزایش تولید خواهد شد. کار جوهره مرد است و در اثر آن رزق و روزی انسان زیاد می‌شود و راه رسیدن به خدا هموارتر خواهد شد. آیه ۶۱ سوره هود کار را مسئولیت انسان می‌داند، در روایات فراوانی به لزوم کار و آثار کار پرداخته و در آیه ۳۰ سوره اسرا نیز به رزق الهی برای انسان اشاره می‌کند.
انفاق سبب رشد مال خواهد شد
موضوع هفتم تخصیص منابع است. درواقع لازم است بررسی شود که هر منبع مادی به چه صورت به دیگران اختصاص می‌یابد که عدالت نیز رعایت شود؛ این مهم می‌تواند از طریق بازار باشد یا به صورت قراردادهای گوناگون و یا با انجام کار خیر عملیات تخصیص منابع انجام گیرد. در متون دینی بر انفاق و قرض الحسنه تاکید فراوان شده است. به طور مثال آیات ۲۴۵، ۲۶۱ و ۲۶۵ سوره بقره و ۱۸ سوره حدید شاهدی بر این مدعا است. همچنین ۲۸۲ بقره لزوم عقد قرارداد را بیان می‌کند.
موضوع هشتم بهینگی‌ها و شکست‌ها است، به این معنی که تعاملات انسانی می‌تواند باعث رشد فرد و جامعه یا شکست و ضعیف شدن آنها شود. به طور مثال رفتارهایی چون اسراف و تبذیر به مرور باعث شکست فرد و اجتماع خواهند شد و تعاملی بهینه است که باعث بهره‌وری شود، درواقع لازم است تا در هر شرایطی بهترین نوع تعامل انتخاب شود و همان تعاملات خوب به بهترین روش اجرا شوند. می‌توان به طور خلاصه گفت که کار خوب را خوب به انجام رساند و این همان ترجمه واژه احسان است که در متن دین زیاد به کار برده شده است. آیه ۱۹۵ سوره بقره به موضوع احسان و آیه ۶۱ هود به رشد و پیشرفت اقتصادی اشاره دارد.
در دیدگاه اسلام مباحث مالی نیز مطرح شده به این صورت که ثروت به خودی خود بد نیست بلکه اسراف کردن آن نیز حرام شمرده شده، اما دلبسته شدن به مال و ذخیره کردن آن به قصد و هدف افزایش پول نهی شده است، چراکه پول وسیله است نه هدف.
استانداردهای تربیت اقتصادی در ایران
در یادداشت گذشته به بیان استانداردهای تربیت اقتصادی در جهان و بالاخص آمریکا به عنوان آغاز کننده آموزش سواد مالی و اقتصادی در دنیا پرداخته شد و ۲۱ استاندارد آن به رشته تحریر درآمد. برخی از آن استانداردها برای کشور ایران مفید و برخی دیگر متناسب با مفاهیم ناب قرآنی و فرهنگ کشور ما نیستند و امکان اجرایی شدن در ایران را ندارند.
به طور مثال کسب درآمد در استانداردهای جهانی محدودیتی ندارد و مفهومی چون ربا در آن مطرح نمی‌شود و هدف تنها کسب مال برای جمع‌آوری، سرمایه‌گذاری یا خرج است. اما طبق آموزه‌های قرآن کریم لازم است تا درآمد به طور حلال کسب شود و چارچوب‌هایی برای مصرف آن نیز مشخص شده تا انسان برده مال نشود و هدف اصلی زندگی خود را فراموش نکند.
یا موضوعاتی مانند پرداخت خمس، زکات و انفاق در استانداردهای جهانی جایگاهی ندارند و تنها به بخشش به عنوان یک ارزش انسانی و نه خداپسندانه اشاره می‌شود اما طبق آموزه‌های قرآن کریم این اعمال برکات فراوانی برای انسان به همراه دارند و لازم است تا در مناسبات اقتصادی وارد شوند.
بنابراین ۲۳ استاندارد تربیت اقتصادی در ایران با اقتباس از استانداردهای جهانی، متناسب با آموزه‌های اسلام و در راستای نیل به هدف بندگی که هدف اصلی انسان است و همچنین تحقق ساحت تربیت اقتصادی و حرفه‌ای در سند تحول آموزش و پرورش به صورت الگوی پیشنهادی توسط عادل پیغامی و مهدی طغیانی در کتاب تعلیم و تربیت اقتصادی به صورت زیر نگارش شده است:
انتخاب و تصمیم‌گیری، تخصص، تقسیم کار و وابستگی متقابل، بردارد تعاملات و مبادلات انسانی، فناوری‌ها، قواعد تعامل، پول، مالکیت، اطلاعات و انگیزه‌ها، کار و آفرینش، سرمایه، روش‌ها و نظام‌های تخصیص، مراحل تخصیص، بازار، تعاون و همکاری، خیریه، دولت، بهینگی‌ها و شکست‌ها، پیشرفت، رکود و رشد، اقتصاد بین الملل و جهانی شدن، ریسک و نااطمینانی، بخش‌های اقتصاد، پویایی و زمان و اندازه‌گیری و سنجش در اقتصاد
این موضوعات در هر رده سنی متناسب با درک و فهم کودکان عنوان می‌شود تا فرزندان ایرانی بتوانند آینده اقتصادی کشور را به بهترین نحو رقم بزنند.
منبع: کتاب تعلیم و تربیت اقتصادی
نظر شما