به گزارش خبرنگار ایمنا، ۲۶ مردادماه، سالروز بازگشت آزادگان به ایران اسلامی از نقاط عطف تاریخ این مرزوبوم است، روزی که غریو شادی در سراسر کشور پچیده شد و پس از گذشت سال‌ها که گرد غم روی ملت ایران نشسته بود و همه مردم افسرده شده بودند و لبخند بر لب کسی دیده نمی‌شد، مراسم‌های جشن و پایکوبی به راه انداخته شد.
جنگ که پایان یافت، دشمن از مرزها بیرون رفته و شهرها پس گرفته شده بود و کشور داشت در وضعیت عادی قرار می‌گرفت اما هنوز نزدیک به ۴۰ هزار نفر اسیر در دل دشمن داشتیم آن هم دشمنی که رفتارش قابل پیش‌بینی نبود، برای همین خبر آزاد شدن اسرا و بعد بازگشت آنها به خاک میهن، اتفاقی فراموش‌نشدنی و ماندگار را در تاریخ این سرزمین رقم زد.
به مناسبت فرارسیدن سالروز ورود آزادگان به میهن اسلامی بر آن شدیم تا نگاهی به روایت‌های مختلف گفته شده از این اتفاق تاریخی داشته باشیم.
نخستین گام‌های اسارت چگونه برداشته شد؟
در بیست‌ودوم مردادماه سال ۱۳۶۹ پس از اینکه صدام چندین نامه به مقامات ایران نوشت، در ششمین نامه خود اعلام کرد، قطعنامه ۵۹۸ شورای امینت مبنی بر آتش‌بس را به رسمیت می‌شناسد و از قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر مبنی بر عقب‌نشینی به مرزهای بین‌المللی تمکین کرده و قصد دارد روند آزادسازی اسرا به شکل انبوه را تسریع ببخشد.
او پس از اعلام رسمی آزادسازی اسرای جنگی ایرانی فرآیند این اقدام را در تاریخ بیست‌وسوم مردادماه سال ۱۳۶۹ عملیاتی کرد و تبادل اسرای دو کشور را از مقامات جمهوری اسلامی ایران خواستار شد.
مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، رئیس‌جمهوری وقت هم پاسخ مثبت ایران برای آزادسازی اسرا را به صدام ابلاغ کرد، او در جواب نامه نوشت: «اعلام پذیرش مجدد معاهده ۱۹۷۵ از سوی شما راه اجرای قطعنامه و حل اختلاف در چارچوب قطعنامه ۵۹۸و تبدیل آتش‌بس موجود به صلح دائم و پایدار را هموار ساخت. شروع عقب‌نشینی نیروهای شما از اراضی اشغالی ایران را دلیل صداقت و جدی بودن شما در راه صلح با جمهوری اسلامی ایران به‌حساب می‌آوریم و خوشبختانه در موعد مقرر آزادی اسرا هم آغاز شد که امیدواریم عقب‌نشینی نظامیان شما طبق زمان‌بندی اعلام شده و آزادی اسرای دو طرف با آهنگ و سرعت هر چه بیشتر ادامه یافته و تکمیل شود.»
بیانیه دولت عراق برای آزادسازی انبوه اسرا در بیست‌وچهارم مردادماه سال ۱۳۶۹ از پخش اخبار رادیو ساعت ۱۱ صبح اعلام شد و خبر رهایی روزانه ۱۰۰۰ نفر آزاده از بند رژیم بعث به اطلاع عموم رسید، از بیست‌وششم مردادماه سال ۱۳۶۹ به مدت یک ماه مبادله بزرگ اسرای ایران و عراق انجام شد و حدود ۳۸ هزار ایرانی به کشور بازگشتند.
اسرای سرافراز ایرانی از چند نقطه مرزی با تشریفات وارد کشور شدند و نخستین واکنش آنان بوسه بر خاک ایران و ریختن اشک شوق بود. زیارت حرم امام خمینی (ره) و همچنین دیدار با آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب از نخستین برنامه‌ها و اقدامات مشترک آزادگان ایرانی بود.
طبق آمار بنیاد شهید و امور ایثارگران، بیش از ۴۳ هزار نفر از ایرانی‌ها در دوران جنگ تحمیلی در زندان‌های رژیم بعث به اسارت گرفته شدند که در میان ۵۸ آزاده مسیحی، ۳۴ آزاده کلیمی و ۲۳ نفر آزاده زرتشتی نیز به چشم می‌خورد.
ستاد آزادگان چگونه تشکیل شد؟
خانم بهجت افراز، مسئول وقت اداره امور اسرا و مفقودین ملقب به ام‌الاسراء در خاطرات خود درباره چگونگی تشکیل ستاد آزادگان گفته است: «دو سه ماه قبل از آمدن اسرا، دولت جناب آقای هاشمی‌رفسنجانی دستور دادند ستادی به نام ستاد آزادگان برای استقبال از آزادگان و رسیدگی به امور آنها تشکیل شود، قرار شد وزارت کشور، اساسنامه و آئین‌نامه آزادی اسرا را تدوین کند. در آن زمان آقای موسی‌الرضا، معاون وزارت کشور بودند. چون اداره ما تنها جایی بود که برای امور اسرا و مفقودان مرکزیت داشت، آقای موسی‌الرضا از ما دعوت کرد در جلسات آنها که درباره آزادی اسرا بود، شرکت کنیم. من و یکی از معاونان اداره، در جلسات آنها شرکت کردیم. طی این جلسات، آئین‌نامه‌ای برای ستاد آزادگان نوشته شد و ما که اطلاعات بیشتری داشتیم، اطلاعاتمان را در اختیار آنها قرار دادیم. پس از تدوین آئین‌نامه، آن را به مجلس شورای اسلامی دادند تا بررسی و تصویب شود.»
خانم افراز در بخش دیگری از خاطرات خود نیز درباره اینکه چرا نام آزادگان برای این ستاد انتخاب شد، گفته است: «از سال‌های خدمت در اداره اسرا و مفقودین از لابه‌لای نامه‌های اسرا متوجه رشادت و شهادت این عزیزان در اردوگاه‌های رژیم بعث شدم و به ذهنم رسید که اینان اسیر نیستند و لقب اسیر شایسته این قهرمانان نیست. لذا کلمه آزاده دربند و آزادگان دربند را در مکاتبات به جای اسیر و اسرا به کار می‌بردم. بعداً که در سال ۶۹ بنا بود ستادی برای امور آنان تشکیل شود نام ستاد رسیدگی به امور آزادگان در کمیسیون حمایت از اسرا و مفقودین را پیشنهاد دادم که مورد پذیرش قرار گرفت.»
مشهورترین آزاده دفاع مقدس
مشهورترین آزاده دفاع مقدس مرحوم سیدعلی‌اکبر ابوترابی است، آزاده‌ای که به «سید آزادگان» شهره شد؛ اما هیچ‌گاه بعد از بازگشت به میهن از این شهرت استفاده نکرد. بلکه از همان روزهای ابتدای آزادی، کنج عزلت و گوشه‌نشینی را انتخاب نکرد و پیگیر امور آزادگان شد. آزاده‌ای که حتی در مقابل نیروهای صلیب سرخ، هوای فرمانده‌ای که اسرا را شکنجه می‌کرد هم داشت. فرمانده از او علت را می‌پرسد و او در پاسخ می‌گوید: «ما مسلمانیم و او مسیحی.» و این‌گونه در قلب‌ها رسوخ می‌کرد.
کتاب «فرزند ابوتراب» به‌قلم مجید قاسم برگ‌هایی از زندگی مرحوم سیدعلی‌اکبر ابوترابی است که حاوی خاطرات نابی است که از سوی خانواده و دوستان ایشان بیان شده و نشر شهید کاظمی آن را منتشر کرده است.
اولین اسیر جنگ تحمیلی و آخرین آزاده دفاع مقدس
سرلشکر خلبان حسین لشکری، اولین اسیر و آخرین آزاده جنگ است. درست چهار روز قبل از آغاز رسمی جنگ تحمیلی، خلبان حسین لشکری برای انهدام تانک‌های عراقی که مرزهای ایران را گلوله‌باران می‌کردند، به همراه دسته‌ای از جنگنده‌های هوایی ایران وارد خاک عراق شد، در این عملیات، هواپیمای لشگری در ارتفاع شش هزار پایی مورد اصابت راکت‌های عراقی قرار گرفت و او مجبور به تیک‌آف شد و در نهایت به‌طور ناخواسته در خاک عراق فرود آمد؛ فرودی اجباری که به اسارت در دست نیروهای بعثی منتهی شد و این اسارت ۶۴۱۰ روز طول کشید، سرلشکر شهید حسین لشکری، صبح روز هفدهم فروردین‌ماه سال ۱۳۷۷ بالاخره پس از ۱۸ سال اسارت به کشور بازگشت.
قنبر علی بهارستانی، کوچک‌ترین اسیر جنگ تحمیلی
مرحوم قنبرعلی بهارستانی، آزاده و جانباز ۷۰ درصد دفاع مقدس که لقب جوان‌ترین آزاده دفاع مقدس را دارد، در ۱۱ سالگی و در مهرماه سال ۵۹، در جاده ماهشهر آبادان به همراه پدرش به اسارت درآمد و به اردوگاه موصل منتقل شد. او مدتی بعد، پس از انتقال تعدادی از اسرا از اردوگاه رمادی به موصل، متوجه حضور برادر دیگر خود در آن اردوگاه و با درخواست‌های مکرر، برادر دیگر نیز به اردوگاه موصل منتقل شد.
مرحوم بهارستانی پس از چهار سال در بهمن ماه سال ۶۳ به خاطر سن کم خودش و کهولت سن پدرش آزاد شد. بعد از آزادی متوجه شد که دو تن از برادرانش در جبهه‌های محاصره آبادان و در خرمشهر شهید شده‌اند، او بیست‌وششم خردادماه سال ۱۳۹۸ به یاران شهیدش پیوست.
۱۰ هزار اسیر عراقی که در ایران ماندگار شدند
در مقابل ۳۸ هزار اسیر ایرانی که به کشور بازگشتند، ۴۰ هزار اسیر عراقی هم بودند که باید آزاد می‌شدند اما موقع تبادل اسرا وضعیتشان به این شکل بود: حدود هفت هزار و ۵۰۰ نفرشان به‌صورت رسمی و کتبی به صلیب سرخ اعلام کردند که به کشورشان بازنمی‌گردند، سه هزار نفر هم اعلام نکردند که بازنمی‌گردند، اما بازنگشتند.
چرا؟ دلیلش چه بود، آنها مجذوب انصاف و محبت ایرانی‌ها شده بودند، در اردوگاه‌ها به مسائل روحی و جسمی اسرا توجه ویژه‌ای می‌شد و کمیته‌هایی تشکیل شد که عبارت بودند از کمیته فرهنگی، کمیته بهداشت و درمان، کمیته کار و غیره. از جمله اقدامات کمیته فرهنگی سوادآموزی به حدود ۲۰ هزار نفر از اسیران بی‌سواد در نهضت سوادآموزی اردوگاه‌ها بود. علاوه‌بر آن ۹۶۰ نفر از اسرای عراقی حافظ کل قرآن و ۶ هزار نفرشان حافظ بخشی از قرآن کریم شدند. همچنین ۱۳۴ هزار جلد کتاب میان آنها توزیع شد.
کمیته کار اردوگاه‌ها اقدامات مفصلی برای مهارت‌آموزی هزاران نفر از اسرا در زمینه نجاری، آهنگری، خیاطی و غیره انجام داد تا برای گذران زندگی در آینده مهارتی داشته باشند.
کمیته بهداشت و درمان خدمات بسیاری برای اسرای عراقی انجام داد از جمله اینکه چهار هزار و ۷۲۵ عینک طبی به آنها تحویل داده شد، حدود هشت هزار و ۵۹۰ دست دندان مصنوعی برای اسرا ساخته شد و ۱۱ هزار و ۵۱۴ عمل جراحی مانند جراحی چشم برایشان انجام شد. در مجموع ۳۷ هزار و ۱۸۰ تن از اسرا برای معالجه به بیمارستان اعزام شدند و از خدمات بهداشت و سلامت و درمان بهره بردند.
نواهای ماندگاری که برای آزادگان خلق شدند
بازگشت آزادگان سرافراز به ایران اسلامی، دستمایه خلق ملودی‌های مختلفی در حوزه موسیقی شد، تصنیف «رهایی» (از نگاه یاران) با صدای «صدیق تعریف»، خواننده مطرح موسیقی سنتی در سال ۱۳۶۹ همزمان با ورود آزادگان به کشور در قالب آلبوم «شیدایی» منتشر شد. جلال ذوالفنون بر مبنای ملودی‌ای کردی این قطعه را ساخت و تنظیم کرد. این قطعه در آواز بیات ترک (بیات زند) اجرا شده است و «فریدون مشیری» شعر آن را سروده است.
«یدالله رحمانی» خواننده باسابقه کرد در سال ۱۳۶۹ و به مناسبت آغاز ورود آزادگان به میهن، قطعه‌ای محلی با عنوان «آزاده دلیر» را با سروده‌ای از خود اجرا کرد.
گروه سرود «بچه‌های آباده» به عنوان تنها گروه سرود شاخص دهه ۶۰ همزمان با ورود آزادگان به کشور در سال ۱۳۶۹ قطعه‌ای را به این مناسبت تولید و اجرا کردند.
«یک آسمان پرنده عاشق» عنوان اثر مشهوری است که با صدای «حسن همایون فال»، خواننده معروف موسیقی پاپ و سنتی کشور در نیمه‌های دهه ۷۰ اجرا شد. محمدرضا احمدیان سازنده ملودی و تنظیم کننده این قطعه است و شعر آن توسط سهیل محمودی سروده شده است. این اثر موسیقایی که از معروف‌ترین قطعات به شمار می‌رود بنا به گفته خواننده آن به مناسبت ورود آزادگان به کشور اجرا شده است. «علی تفرشی» خواننده باسابقه پاپ نیز تا کنون چند اثر در وصف آزادگان اجرا کرده است، «مسافر خسته» عنوان یکی از این آثار است که توسط فرهاد برنجان آهنگ‌سازی و تنظیم شده است. این قطعه در ساختار پاپ ارکسترال به صورت ملایم ساخته و اجرا شده است.
قطعه «آزاده مردان» عنوان اثری است با اجرای «محمد گلریز»، خواننده شاخص انقلابی که در ساختار موسیقی سنتی ساخته و اجرا شده است. احمدعلی راغب آهنگساز این قطعه است و شعر آن سروده محمود شاهرخی است. این شعر با این مصرع آغاز می‌شود: فرخنده باد عزم آن توفان سواران …
در سال ۱۳۸۹ و به مناسبت بیستمین سالروز ورود آزادگان به وطن، «علیرضا افتخاری»، خواننده مشهور موسیقی اصیل به سفارش بنیاد شهید و امور ایثارگران قطعه «سرود شهیدان» را اجرا کرد. حسن میرزاخانی آهنگساز و تنظیم کننده این اثر است و شعر آن توسط عبدالله جاسبی سروده شده است.
فیلم‌هایی که با موضوع آزادگان تولید شد
از سال ۶۹ به بعد در عرصه سینما و تلویزیون آثار متعددی با موضوع اسرا یا همان آزادگان خلق شد و خیلی زود این سوژه جای خود را در این دو حوزه باز کرد که از مهم‌ترین آثار سینمایی می‌توان به فیلم «بوی پیراهن یوسف» و «پرواز اردوگاه» و سریال «بازگشت پرستوها» اشاره کرد.
فیلم سینمایی «بوی پیراهن یوسف» ساخته «ابراهیم حاتمی‌کیا» در سال ۱۳۷۴ مشهورترین اثری است که با موضوع بازگشت آزادگان ساخته شده است. موسیقی درخشان این اثر توسط «مجید انتظامی» ساخته شده و در ضمن مشهورترین موسیقی آثار تصویری مرتبط با بازگشت آزادگان به کشور همین اثر منحصر به فرد است که دارای ویژگی‌های دیگری نیز است.
فیلم سینمایی «پرواز از اردوگاه» به کارگردانی «حسن کاربخش» محصول سال ۱۳۷۳ است. این اثر سینمایی دارای تیتراژی با کلام بود که توسط «سیامک علیقلی»، خواننده توانای کشور با همراهی گروه کر اجرا شده است. می‌توان از این قطعه به عنوان سرودی ارکسترال نام برد.
در سال ۱۳۷۶ سریال «بازگشت پرستوها» به کارگردانی ابوالقاسم طالبی ساخته شد و از این اثر می‌توان به عنوان مهم‌ترین سریال با موضوع وضعیت اسرای ایرانی در دوران دفاع مقدس در عراق نام برد، در این مجموعه تلویزیونی که از طریق شبکه دو سیما به روی آنتن رفت، «صادق آهنگران»، نوحه‌خوان مشهور و شاخص سال‌های دفاع مقدس به عنوان خواننده حضور داشت. همچنین زنده یاد ناصر چشم آذر به عنوان آهنگساز در این مجموعه حضور یافت.
خاطرات دوران اسارت به روایت نشر
درباره خاطرات دوران اسارت آزادگان کتاب‌های متعددی چاپ شده‌اند و هر سال به لیست این آثار افزوده می‌شود، تاکنون بیش از ۷۳۰ عنوان کتاب در این‌باره منتشر شده است. کتاب‌های «آن بیست و سه نفر»، «من زنده‌ام» و «پایی که جا ماند»، مشهورترین کتاب‌هایی هستند که به خاطرات دوران اسارت پرداخته‌اند.
کتاب «آن بیست و سه نفر» یکی از آثار مشهور در حوزه ادبیات اسارت و آزادگی است که توسط انتشارت سوره مهر روانه بازار نشر شده است، این کتاب به قلم احمد یوسف زاده شامل شرح خاطرات وی از نحوه اسارت و هشت ماه ابتدایی آن است. وی که در سن شانزده‌سالگی، داوطلب اعزام به جبهه می‌شود و پس از گذراندن دوره آموزش نظامی از طرف سپاه کرمان و تیپ ثارالله این استان به فرماندهی سردار قاسم سلیمانی در جریان عملیات الی بیت‌المقدس که منجر به آزادسازی خرمشهر می‌شود، به اسارت در می‌آید. در این کتاب شرح هشت ماه ابتدایی اسارت و اتفاقاتی که برای خود و گروه بیست‌وسه نفره‌شان افتاده را برای خوانندگان با قلمی شیوا و گیرا روایت نموده است. این کتاب، به شدت گیرا است و موضوع آن نیز از آن دست مضامینی را در خود دارد که هر خواننده‌ای کمتر با آن روبرو شده و بسیار دست‌نخورده و بکر است.
کتاب پایی که جا ماند، یادداشت‌های روزانه سید ناصر حسینی پور از زندان‌های مخفی عراق است. سید ناصر حسینی پور این کتاب را به گروهبان عراقی، ولید فرحان، سرنگهبان اردوگاه ۱۶ تکریت، که در زمان اسارت، او را بسیار شکنجه و آزار داده، تقدیم کرده است.
سید ناصر ۱۴ ساله است که به جبهه می‌رود و ۱۶ ساله است که در آخرین روزهای جنگ، در جزیره مجنون به اسارت عراقی‌ها در می‌آید؛ درحالی که دیده‌بان است و در واحد اطلاعات فعالیت می‌کند. وقتی اسیر می‌شود یک پایش تقریباً قطع شده و به رگ و پوستی بند بوده است. با این حال تصمیم می‌گیرد در دوره بعد از اسارت باز هم دیده‌بان اتفاقات و حوادث باشد، اما این بار بدون دوربین و دکل. او دیده‌ها و شنیده‌هایش را، در کاغذهای کوچکی که از حاشیه روزنامه‌ها و کتاب‌های ارسالی سازمان مجاهدین خلق جمع‌آوری کرده است، با رمز می‌نویسد و در لوله عصایش جاسازی می‌کند.
شنیدن اسارت زنان و کودکان در جنگ، دل هر انسان شرافتمندی را به درد می‌آورد. درواقع بدترین و بیشترین در جنگ، به کودکان و زنان می‌رسد؛ چراکه هیچ‌گونه سنخیتی با روحیه و جنس نرم و لطیف آنها ندارد.
کمتر از ۴۰ روز از حمله عراق به ایران نگذشته بود که چهار بانوی امدادگر اسیر بعثی‌ها می‌شوند و عراقی‌ها به آنها لقب «بنات الخمینی» دادند. معصومه آباد در کتاب «من زنده‌ام» که توسط انتشارات سوره مهر در ۵۵۴ صفحه به چاپ رسیده، در هشت فصل از کودکی تا لحظه آزادی‌اش را شرح داده است. اگرچه خاطرات اسارت یک زن هم‌وطن تلخ و گزنده است؛ اما آن‌همه رشادت، ایستادگی و امید به زندگی قابل ستایش است.
نظر شما