به گزارش خبرنگار ایمنا، بنا به تعریف سازمان یونسکو «میراث فرهنگی به بناها و اشیا ختم نمی‌شود»؛ این مفهوم همچنین دربردارنده سنت‌ها و تجلی زنده برجای‌مانده از نیاکان ما است که به فرزندانشان منتقل شده است، مانند سنت‌های شفاهی، هنرهای نمایشی، اعمال اجتماعی، آئین‌ها، رویدادهای جشنی، دانش و اقدامات مربوط به طبیعت و کیهان یا دانش و مهارت‌های تولید صنایع سنتی.
این حوزه از میراث فرهنگی اگرچه بسیار آسیب‌پذیر است، امروزه به عامل مهمی برای پاسداری از گوناگونی فرهنگی در مقابل جهانی‌شدن فزاینده تبدیل شده است.
درک میراث فرهنگی ناملموس در جوامع مختلف به گفت‌وگوهای میان‌فرهنگی کمک می‌کند و احترام متقابل به دیگر سبک‌های زندگی را ترویج می‌دهد. این میراث چند ویژگی اساسی دارد: سنتی، معاصر و زنده، فراگیر و اجتماع‌محور است.
موارد بالا در مجمع یونسکو در سال ۲۰۰۳ به‌عنوان پنج قلمروی اصلی پاسداری از میراث معنوی بشر تصریح شد. بر همین اساس، سازمان یونسکو در اقدامی شروع به ثبت میراث فرهنگی و معنوی بشر از همه کشورها کرد که یکی از این میراث فرهنگی معنوی ثبت‌شده در کشورمان «وقفنامه ربع رشیدی» است.
وقفنامه ربع رشیدی نسخه سده ۱۳ میلادی در سال ۲۰۰۷ در فهرست برنامه حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید. حافظه جهانی یونسکو برنامه‌ای است که در سال ۱۹۹۲ از سوی کمیته مشورتی بین‌المللی پیشنهاد شد و مدیرکل یونسکو آن را تأیید کرد. هدف از این طرح حفظ میراث مستند و سهولت دسترسی به آن‌ها و نیز ممانعت از دادوستد غیرقانونی، تاراج، پراکندگی و نابودی این میراث ارزشمند است. مهم‌ترین معیارهای گزینش این آثار اهمیت جهانی و نیز ارزش برجسته در سطح بین‌المللی است.
شهر تبریز حدود ۷۰۰ سال قبل پایتخت سلسله مغول در ایران و یک مرکز فکری و فرهنگی تحت حکومت ایلخان محمد غازان (۱۲۹۵-۱۳۰۴) به‌شمار می‌آمد. خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر غازان خان، طبیب و ریاضی‌دانی برجسته بود. او تاریخ درخشانی به زبان فارسی نگاشت که جامع‌التواریخ نام گرفت و مجتمعی به نام ربع رشیدی در حومه شهر تبریز تأسیس کرد. این مجموعه عظیم شامل کارخانه کاغذسازی، کتابخانه، بیمارستان آموزشی، یتیم‌خانه، کاروانسرا، کارخانه منسوجات، دانشکده تربیت‌معلم و مدرسه علوم دینی بود و علم‌آموزان و متفکرانی را از دورترین نقاط، حتی از چین، به خود جذب می‌کرد. هدف از این وقف اطمینان از این امر بود که گنجینه‌های نگاشته شده به دست رشیدالدین یا تحت مالکیت او کپی شود و از نابودی در امان بماند.
آنچه در فهرست حافظه جهانی یونسکو در باب این اثر به ثبت رسیده، درواقع وقفنامه ربع رشیدی است که دربردارنده جزئیات توجیه این مجموعه، نظام مدیریتی، اداره و بودجه و املاک وقفی در خاک کنونی افغانستان، آسیای صغیر، آذربایجان، گرجستان، جمهوری اسلامی ایران، عراق و سوریه است. این نسخه در ۳۸۲ صفحه تنظیم شده که ۲۹۰ صفحه نخست آن به قلم خود رشیدالدین و مابقی آن به قلم حاکم تبریز، عبدالله بن محمد تبریزی و دو کاتب نوشته شده است. به دلیل وسعت اراضی وقفی و ارزش بالای آن‌ها و نیز جایگاه والای ربع رشیدی، این نسخه از اهمیت جهانی برخوردار است. افزون بر این، نهاد وقف یکی از ستون‌های اصلی جامعه اسلامی است و از این‌رو، وقف گزارش مهمی از مدیریت سیاسی و اقتصادی در آسیای مرکزی در زمان پویایی‌ها و تحولات بزرگ فراهم می‌آورد.
گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که پنج کپی از نسخه اصلی تحت نظارت رشیدالدین ساخته شده که چهار نسخه از آن یا نابود شده یا برای ارتقای نسخه فعلی به‌کار رفته است. بنابراین، این تنها کپی برجای‌مانده از این وقفنامه است. این نسخه تا سال ۱۹۶۹ میلادی در خانه خصوصی خانواده سراجمیر در تبریز نگهداری می‌شد. در این سال بود که مؤسسه میراث ملی ایران آن را خریداری کرد و در سال ۱۹۷۵ میلادی این اثر به‌عنوان میراث ملی شناخته شد و به ثبت رسید.
اهمیت و جایگاه والای این نسخه با توجه به مواد پرزرق‌وبرق و گران‌قیمتی که در اجرای آن به‌کاررفته نیز مشخص می‌شود. تبریز تحت حکومت ایلخانی مرکز تولید کتاب و تصویرگری نسخ خطی بود و این سند مهم تاریخی در آن زمان بسیار ارج نهاده می‌شد. صفحه عنوان این اثر با خوشنویسی تذهیب و تزئین شده است. خاستگاه آن را متخصصان اسلامی در بسیاری از کشورها از جمله علامه حلی در سده ۱۳ میلادی تأیید کرده‌اند. در سال ۱۹۷۱ یک نسخه عینی از این نسخه چاپ و هزار کپی از آن برای استنادات علمی منتشر شد. نسخه اصلی اینک در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز در ایران، مهر شده است و نگهداری می‌شود.
نظر شما