به گزارش خبرنگار ایمنا، بسیاری از ابتکارات بشر در گذر زمان کارایی خود را از دست می‌دهد و دستاوردهای قدیمی جای خود را به فناوری‌های نوین می‌دهد و علم تازه‌های خود را به مردم عرضه می‌کند، در این میان بعضی از اختراعات به قدری دقیق و هوشمندانه است که فناوری‌های نو باید در برابر آنها سر تعظیم فرود بیاورد.
قنات یکی از دستاوردهای بشر است که با گذشت زمان فواید خود را بیش از پیش عیان می‌کند؛ قرن‌ها و هزاره‌ها از اختراع نخستین کاریز در ایران می‌گذرد و راهکارهایی جدیدی برای مبارزه با کم‌آبی و آسیب کمتر به محیط زیست ارائه شده است، اما کاریز همچنان بهترین راه‌حل برای سازگاری با شرایط اقلیمی بسیاری از مناطق کویری ایران است.
قنات یا کاریز محور اصلی فناوری بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی در مناطق خشک جهان و یک سیستم آبرسانی ابداعی است که در دشت‌های ایران با عنوان یکی از کشورهایی که سیستم قنات دارد به کار می‌رفته است.
حدود سه هزار سال پیش و قبل از ورود فناوری‌هایی همانند حفاری چاه‌های عمیق با نصب موتور پمپ‌ها و گسترش سدسازی، سیستم قنات‌داری به صورت گسترده به عنوان یک ساختار هیدرولیکی با ویژگی خاص زیست‌محیطی در بیش از ۳۴ کشور جهان رواج داشت.
سیستم قنات یک فناوری جمعی و یک تکنیک حکیمانه، ارزشمند، انعطاف‌پذیر و سازگار با محیط زیست است.
این میراث عظیم که از نیاکان به ارث رسیده است، نباید از مدار بهره‌برداری خارج شود و لازم است راهکارهایی جهت حفظ، نگهداشت و استفاده از قنات‌ها به خصوص در شرایط کم‌آبی در مناطق شهری به عنوان سکونت‌گاه اصلی انسان و محل تمدن بشری انجام شود.
در گفت‌وگو با جهانگیر عابدی‌کوهپایه، استاد تمام و رئیس پژوهشکده آب دانشگاه صنعتی اصفهان اهمیت قنات‌ها در رونق شهرها و نحوه بهره‌برداری از آنها در شرایط امروزی را جویا شدیم. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
چرا اهمیت استفاده از قنات‌ها در کشاورزی و مصرف آب شرب کمرنگ شده است؟
قبل از گسترش چاه‌های عمیق ۷۰ درصد منابع آب کشور از طریق قنات‌ها تأمین می‌شد، اما با توجه به اینکه سطح آب‌های زیرزمینی به دلیل فناوری‌های نوین پایین رفته، بسیاری از قنات‌ها از بهره‌برداری خارج شده است.
در حال حاضر حدود ۲۲ هزار قنات در کشور به طول ۲۷۴ هزار کیلومتر وجود دارد، طول قنات‌های ایران ۱۳ برابر قطر کره زمین است و شاید ۲۱.۵ برابر طول دیوار چین باشد.
در حال حاضر هفت میلیارد مترمکعب از منابع آب‌های کشور از طریق قنات‌ها تأمین می‌شود که ۱۰ درصد منابع آب زیرزمینی است.
سال ۲۰۱۶، ۱۱ قنات معروف کشور از جمله قنات قصبه گناباد، فردوس، زاغچه یزد، مهریز یزد، اکبرآباد، قاسم‌آباد، اردستان، مریوان و ابراهیم‌آباد اراک در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است.
این میراث عظیم که از نیاکان به ارث رسیده است، نباید از مدار بهره‌برداری خارج شود. این مهم در شهرهایی که سطح آب‌های زیرزمینی پایین رفته و مسئله فرونشست زمین ایجاد شده است باید بیشتر مدنظر باشد.
برای شناسایی قنات‌های متروکه در شهرها چند محور باید مورد بررسی قرار بگیرد؟
تأثیر قنات‌ها بر نشست زمین باید توسط اداره مسکن و شهرسازی و شهرداری بررسی شود، مسیر عبور قنات‌ها به ویژه در خیابان‌هایی که محل تردد خودروهای متحرک است و تنش دینامیکی دارد، باید مشخص شود.
لازم است تا حد امکان سازه‌های بلندمرتبه و زیربنایی در مسیر قنات‌ها ساخته نشود و در صورت ساخت لازم است نسبت به پوشش‌دار کردن و مقاوم‌سازی قنات‌ها که ذیل این سازه‌ها قرار می‌گیرد، اقدام شود تا دیواره و سامانه قنات استحکام کافی داشته باشد.
چنانچه شرایط ژئوتکنیکی و زمین‌شناسی اجازه دهد، می‌توان از بعضی قنات‌ها برای تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی استفاده کرد، چراکه حجم زیادی از رواناب‌های سطحی در مواقع سیلابی هدر می‌رود، در حالی که باید به سمت قنات‌ها هدایت شود و برای تغذیه منابع آب‌های زیرزمینی مورد استفاده قرار گیرد.
اهمیت امروزه قنات‌ها در حیات شهرها چیست؟
قنات یک سازه است، اگر بخواهیم قنات‌ها را احداث کنیم باید میلیاردها تومان هزینه شود؛ بنابراین نباید اجازه داد قنوات متروکه از بین برود و لازم است این میراث گران‌بها حفظ شود، به خصوص اگر در محدوده شهرها و روستاها قنات وجود داشته باشد، می‌توان به عنوان جاذبه گردشگری از آنها استفاده کرد و نمونه آن در شهرهای قشم و کیش وجود دارد.
راهی برای احیا وجود دارد یا باید روی قنات‌های متروکه و خشک شده را پوشاند؟
فناوری‌ها موجب شده است بسیاری از قنات‌ها متروکه شود، اما از این پس نباید اجازه داد این میراث گران‌بها بیش از این آسیب ببینند، با توجه به اینکه قنات‌ها سازگار با محیط زیست است حداقل نباید اجازه داد ۲۲ هزار رشته قنات موجود در کشور بیشتر از این دچار آسیب شود، البته نیازمند توجه در سطح ملی است تا این آثار حکیمانه که از نیاکان به ارث رسیده است، حفظ شود.
علت اصلی فرونشست، طبق بررسی‌ها ۷۷ درصد عامل انسانی دارد، یعنی به دلیل برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است و حدود ۲۳ درصد می‌تواند مسائل ژئوتکنیکی و زمین‌شناسی باشد که موجب فعال شدن گسل‌ها و فرونشست می‌شود.
اکنون که قنات‌ها خشک شده است، مدیریت شهری چه اقداماتی می‌تواند انجام دهد؟
لازم است مسیر عبور قنات‌ها در شهرها، روی سطح زمین و نقاطی که زیر آن قنات است، شناسایی و به صورت علائم هشدار دهنده در کنار خیابان مشخص شود.
رنگی کردن مسیر عبور قنات‌ها از سطح زمین از بروز حوادث مختلف جلوگیری می‌کند، مشاهده شده است فرونشست‌های ایجاد شده در تهران، مشهد و اصفهان در مکان‌هایی اتفاق افتاده که زیر آنها قنات وجود دارد. فرونشست ناشی از ریزش دیواره قنات‌ها بوده است؛ بنابراین چنانچه مسیر عبور قنات‌ها شناسایی شود، می‌توان نسبت به مقاوم‌سازی و پوشش‌دار کردن آنها اقدام کرد تا به خیابان‌ها آسیب وارد نشود.
کدام ارگان‌ها باید به کمک شهرداری‌ها بیایند؟
اداره کل مسکن و شهرسازی و وزارت کشور می‌توانند به شهرداری کمک کنند، چراکه این مسائل به وزارت کشور در خصوص مدیریت بحران مربوط می‌شود و لازم است توجه ویژه‌ای به قنات‌های متروکه در کل کشور شود.
نظر شما