به گزارش خبرنگار ایمنا، خیابان چهارباغ عباسی اصفهان حدفاصل میدان انقلاب و میدان امام حسین (ع) (دروازه دولت) است که به‌واسطه پیشینه تاریخی‌اش، فقط یک خیابان ساده از منطقه‌ای شهری نیست بلکه خیابانی با هویت تاریخی و بسیار مهم برای اصفهان است که در تمام دوران تاریخ به‌ویژه دوران معاصر دستخوش تغییراتی شده است.
زمانی در سفرنامه‌های سیاحان خارجی این خیابان با شانزه‌لیزه پاریس، پونته‌موله و پوپولوی رم، پوجورئال ناپل و هونرآل پالرمو مقایسه می‌شود، تا جایی که «پیتر دلاواله ایتالیایی» می‌نویسد: «هیچ‌کدام به‌پای چهارباغ اصفهان نمی‌رسند.»
چهارباغ هر چه بود و هر چه هست، رویکرد تفریحی و گردشگری آن نزد عموم افراد مورد توجه است و شاید از هر فردی درباره علت شکل‌گیری آن پرسش شود جز پاسخ کوتاه مبنی بر اینکه این محور در زمان صفوی و به دست شاه‌عباس ساخته‌شده است، پاسخی دریافت نمی‌کنیم به همین خاطر در گفت‌وگویی با معصومه گودرزی، دکترای تاریخ محلی دانشگاه اصفهان به بررسی علل ایجاد چهارباغ عباسی در زمان صفویه و کارکردهای فرهنگی این محور در ادوار تاریخی پرداخته‌ایم. مشروح گفت‌وگوی خبرنگار ایمنا با این اصفهان‌شناس را در ادامه می‌خوانید.
چهارباغ عباسی در چه دورانی و با چه هدفی در اصفهان شکل گرفت؟
چهارباغ زاده دولت صفوی است زمانی که شاه‌عباس اول اصفهان را به‌عنوان پایتخت انتخاب کرد، تصمیم گرفت که شهر اصفهان را توسعه دهد. در آن زمان شاه‌عباس با دولت عثمانی رقابت می‌کرد و این رقابت فقط در عرصه توسعه حفاظت از مرزهای کشور نبوده، بلکه رقابت در تمام عرصه‌ها به‌ویژه در حوزه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی هم شامل می‌شد.
شاه‌عباس به‌خوبی می‌دانست اگر قرار باشد از لحاظ فرهنگی با دولت عثمانی رقابت کند نیاز است که شهر اصفهان را از هر جهت توسعه دهد. شهرت اصفهان دوره سلجوقی بیشتر در محله دردشت؛ مکانی که «مسجد جامع عتیق» و حوالی محله «سنبلستان» و هم‌اکنون فلکه شهدا نام دارد، شکل‌گرفته بود. شاه‌عباس به‌خوبی می‌دانست که نبض اقتصاد اصفهان در دست یهودی‌ها است به همین جهت برای اینکه نبض و انحصار را از دست یهودیان خارج کند شهر اصفهان را توسعه داد و به ارامنه که در آن زمان از لحاظ اقتصادی توانمند بودند، بها داد و جمعیت عظیمی از این ارامنه را، در اصفهان جای داد.
کوچ ارامنه به اصفهان سبب ایجاد منطقه‌ای به نام جلفا در اصفهان شد، البته جلفا سال‌ها بعد از استقرار ارامنه در اصفهان شکل گرفت؛ قبل از آن حضور ارامنه در اصفهان مورد پذیرش مسلمانان نبود و شاه‌عباس با توجه به نپذیرفتن ارامنه توسط مسلمانان اصفهان حکومت خود را از منطقه‌ای که درگذشته محله حکومت سلاجقه و آل‌بویه در اصفهان بود، تغییر داد و دولت‌خانه صفوی که بخشی از آن در چهارباغ بود را تشکیل داد.
ساخت چهارباغ عباسی در آن زمان چه پیامدهای مثبتی برای شهر اصفهان داشت؟
شاه‌عباس دولت‌خانه صفوی و چهارباغ را ساخت تا بتواند اقتدار و افتخار پایتخت صفوی را به دولت‌های خارجی ثابت کند، کما اینکه این اتفاق افتاد و ما برای اولین بار در طول تاریخ شاهد هستیم که شهر اصفهان را در دوران صفوی به‌عنوان نصف‌جهان می‌شناسند. ساختن چهارباغ عباسی مدت زیادی طول کشید و ساخت آن باعث شد که اصفهان از طرف شمال و جنوب به‌هم اتصال پیدا کند، باغ هزارجریب و سی‌وسه‌پل در حقیقت بعد از ساخت چهارباغ به یکدیگر متصل شد البته ذکر این نکته ضروری است که از سال ۱۳۰۰ شمسی به بعد بود که چهارباغ عباسی از بن‌بست خارج شد و قبل از این سال چهارباغ پایین دسترسی نداشت و تمام مسیر باغاتی بود که بعدها توسط روحانیون تزار اول شهر تخریب شد تا چهارباغ از چهارباغ پایین به چهارباغ میانه و عباسی متصل شود.
شاه‌عباس چهارباغ عباسی را بنیان‌گذاری کرد و در شمالی‌ترین قسمت چهارباغ عباسی، کاخ جهان‌نما ساخته شد که متأسفانه در دوره ظل‌السلطان توسط خواهر ظل‌السلطان تخریب شد و مصالح آن به فروش رسید.
چهارباغ عباسی در دوران صفویه چه کارکردهایی داشت؟
دوران صفویه، دوران، رونق و شکوه اصفهان بود و چهارباغ بیشتر محلی برای گشت‌وگذار خانوادگی سلطنتی بود و عموم مردم حق ورود به چهارباغ را نداشتند، حتی زن‌های دربار صفوی هم حق ورود به چهارباغ عباسی را نداشتند؛ به‌طوری‌که «کاخ جهان‌نما» به شکلی ساخته شده بود که امکان مشاهده مناظر بیرون از درون کاخ وجود داشت اما فردی از بیرون نمی‌توانست داخل کاخ را مشاهده کند.
زنان دربار صفویه نسبت به ممنوعیت ورود زنان به چهارباغ عباسی اعتراض کردند و در آن زمان عمه شاه‌عباس که جایگاه ویژه‌ای نزد شاه داشت به شاه اعتراض کرد و گفت: "ما زنان دربار حق‌داریم از چهارباغ لذت ببریم"، به همین خاطر شاه‌عباس دستور حضور زنان در چهارباغ در روز خاص را صادر می‌کند؛ پس از دستور شاه‌عباس روزهای چهارشنبه به حضور زنان دربار در چهارباغ عباسی اختصاص پیدا می‌کند و در این روز هیچ فردی به‌غیراز زنان حرم و خواجه‌ها نمی‌توانستند در چهارباغ تردد داشته باشند.
اما در دوره ظل‌السلطان حضور افراد در چهارباغ جنسیتی می‌شود؛ در این دوران زنان از یک سمت چهارباغ و مردان از سمت دیگر، به تفکیک حق عبور و مرور داشتند.
علت تخریب کاخ جهان‌نما چه بود؟
براساس روایت‌هایی که از سفرنامه‌نویس‌ها درخصوص شهر اصفهان موجود است، دلیل آن اشراف کاخ جهان‌نما به کاخ هشت‌بهشت بوده است که ظل‌السلطان بنا به تحریک خواهرش دستور می‌دهد کاخ جهان‌نما تخریب شود.
چهارباغ عباسی در دوره قاجار با چه تغییراتی روبه‌رو شد؟
در دوره قاجار به‌ویژه حکومت ظل‌السلطان در مقطعی شاهد هستیم که کاشت درختان کاج، نارون، چنار و بید در چهارباغ رواج پیدا می‌کند. علاوه بر آن گل‌کاری و گل‌آرایی در محور چهارباغ عباسی انجام می‌شود؛ به‌طوری که آن زمان اصفهان به شهر گل سرخ شهرت پیدا می‌کند، اما باز در همان زمان، ظل‌السلطان دستور به قطع درختان می‌دهد تا جایی که جمشید مظاهری، تاریخ‌دان در مقاله‌ای می‌نویسد "چهارباغ عباسی یک‌شبه تبدیل به یک مزرعه تریاک تبدیل می‌شود."
چهارباغ در دوره پهلوی اول و دوم چه کارکرد فرهنگی‌ای پیدا کرد؟
چهارباغ عباسی جای بحث تاریخی دارد و شاید ما از چهارباغ بتوانیم به بحث خواهرخواندگی‌های اصفهان با کشورهای مختلف از جمله لهستان هم بپردازیم زیرا در چهارباغ عباسی رد پای لهستانی‌ها مشاهده می‌شود، درواقع چهارباغ اصفهان در سال ۱۳۲۱ شمسی محلی برای حضور لهستانی‌ها می‌شود، حدود ۴۰ هزار پناهنده لهستانی در چهارباغ سکونت پیدا می‌کنند و همین امر باعث می‌شود که حرفهای همچون سینما، شیرینی‌پزی و سایر موارد در محور چهارباغ شکل بگیرد.
عکاسخانه‌ای در بدنه غربی چهارباغ در آن زمان وجود داشت که متعلق به ابوالقاسم جلا بود و هم‌اکنون متأسفانه به محل فروش غذای فوری تبدیل شده است و مطالبه کردیم که به موزه عکاسی چهارباغ تبدیل شود.
در بدنه غربی چهارباغ نیز کافه «پولونیا» را داریم. کافه‌ای که بسیاری از رخدادهای مهم فرهنگی و اجتماعی در آن شکل گرفت. هرچند در ابتدا این کافه محل حضور افسران ارشد نظامی بود اما بعدها محلی برای حضور اندیشمندان و روشنفکران اصفهان شد در واقع در دوره پهلوی اول و دوم شاهد حضور طیف‌های گسترده مردم به‌ویژه نخبگان و روشنفکران در این محور هستیم و علاوه بر آن سینماهای متعدد در این محور توسط افراد با توان مالی بالا ایجاد شد.
نظر شما