به گزارش خبرنگار ایمنا، فرونشست زمین یک بحران جهانی است و مهم‌ترین عامل آن بحران آب است، طبق آمارها ۱۵۰ کشور و صدها شهر سالانه حدود ۱۰ سانتی‌متر فرونشست دارند و طبق تحقیقات انجام‌شده فرونشست یا غرق تدریجی زمین تا سال ۲۰۴۰ می‌تواند ۱۹ درصد جمعیت جهان را تحت تأثیر قرار دهد. بروز پدیده فرونشست در ایران به میزان ۹۰ برابر میانگین کشورهای توسعه یافته طی تشدید اُفت سطح آب و کسری مخزن آبخوان‌ها با حفاری بیش از ۷۵۰ هزار حلقه چاه وضعیتی را رقم زده که ۴۰۸ دشت از ۶۰۹ محدوده دشت‌های کشور ممنوعه اعلام شود. علت اصلی پیشروی این پدیده برداشت‌های بیش از حد منابع زیرزمینی آب با حفر چاه‌های غیرمجاز و مدیریت نادرست منابع آبی است که تبعات این فاجعه جبران‌ناپذیر به میزان میانگین سالانه بیش از ۲۵ سانتی‌متر فرونشست، ایران را رکوددار رتبه چهارم فرونشست زمین در جهان مبدل کرده است.
امروز دامنه آثار فرونشست زمین از دشت‌های ایران عبور کرده و حالا در بیشتر شهرهای کشور می‌توان آثار آن را دید؛ حتی در استان‌هایی نظیر تهران، اصفهان، گیلان و مازندران این فرونشست‌ها در مراکز شهرها قابل مشاهده است. در این بین استان اصفهان با کاهش بارندگی، افت شدید سطح منابع آب زیرزمینی با توسعه نامتعارف صنعت و کشاورزی، حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز، خشکی رودخانه زاینده‌رود و تنش‌های اجتماعی به‌تبع افزایش جمعیت طی نیم قرن گذشته وضعیت مخاطرات طبیعی این استان را به جایی رسانده که فرونشست زمین گریبان‌گیر آن شده است و پیشروی دامنه زبانه‌های فرونشست زمین از دشت‌ها به بطن شهر اصفهان و بخش‌های مرکزی و حتی بافت تاریخی نشان از خطر جدی در نصف جهان دارد.
با تداوم این روند، فرونشست تا ۱۵ سال آینده همه استان اصفهان را دربر خواهد گرفت. بر پایه نتایج مطالعات سازمان زمین‌شناسی، دشت اصفهان به ویژه مناطقی که از زاینده‌رود تغذیه می‌کرده، نواحی شمال شهر اصفهان و منطقه رهنان، فرودگاه شهید بهشتی، کوهپایه و همچنین شهرهای دامنه، اردستان، کاشان، ورزنه، برخوار، خوراسگان، شهرضا، سجزی و دشت مهیار بسیار متأثر از پدیده فرونشست هستند.
آمارها از وضعیت تکان‌دهنده دشت اصفهان- برخوار با جمعیت ۲.۵ میلیون نفری و وجود زیرساخت‌های استراتژیک همچون فرودگاه، ورزشگاه نقش جهان، پالایشگاه، نیروگاه، پتروشیمی خبر می‌دهند، تا جایی که به گفته برخی کارشناسان امروز اصفهان تنها شهری است که فرونشست زمین به داخل منطقه مسکونی آن نفوذ کرده و دیگر زمانی برای احیای آبخوان دشت اصفهان- برخوار نداریم؛ در این باره با با بهرام نادی عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان و عضو کارگروه تخصصی فرونشست استان اصفهان گفت‌وگویی داشتیم که در ادامه می‌خوانید:
وضعیت فرونشست زمین در اصفهان چگونه است؟
در بررسی موضوع فرونشست مبانی متفاوت است. اندازه‌گیری نرخ فرونشست در سطح گسترده با روش سنجش از راه دور یا قرائت ماهواره‌ای و در شیوه نقطه‌ای زمین‌شناسی با نصب مکان‌یاب‌ها انجام می‌شود که هر دو روش دقت و خطای منحصر به خود را ثبت خواهد کرد. اندازه‌گیری نرخ فرونشست در سازمان زمین شناسی برای یک دوره یک‌ساله با دقیق‌ترین مقیاس‌ها اجرایی شد و اکنون طی دوره‌ای ماهیانه با دستگاه‌های GPS در ۲۸ نقطه شناسایی قرائت‌هایی انجام می‌شود که تقریباً این معدل از قرائت در ایستگاه زمینی با خطای حدود یک میلی‌متر از دقت بسیار بالایی برخوردار است.
براساس اندازه‌گیری‌ها از خرداد سال گذشته تا مردادماه امسال، عدد و ارقام شش ماهه بررسی‌ها نشان می‌دهد با برون‌یابی‌ها، تقریباً حداکثر نرخ فرونشست زمین در برخی از مناطق اصفهان ۱۰ تا ۱۸.۵ سانتی‌متر است. اما در بازه یک‌ساله هنوز نتایج خروجی‌ها به صورت رسمی از سوی سازمان زمین‌شناسی ارائه نشده است. بنابراین اکنون پیش‌داوری اطلاعات برمبنای نتایج گزارش جلسات مختلف عنوان می‌شود.
در قرائت تغییر شکل زمین با شیوه سنجش از راه دور یا تصاویر ماهواره‌ای طی مزایای اندازه‌گیری در سطح کلی‌تر و شناسایی نقاط گسترده و خطاها هم به نسبت بیشتر، برخلاف روش اندازه‌گیری زمین‌شناسی به‌صورت نقطه‌ای با تشخیص ۲۸ نقطه دقیق با تعداد کمتر و خطاهای بسیار اندک، بازهم اعداد و آمار بر مبنای اطلاعات نقشه‌برداری ماهواره‌ای نرخ فرونشست زمین را ۱۸ سانتی‌متر بین سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۰ اعلام کرده بود. بنابراین ۱۸.۵ سانتی‌متر نرخ سالیانه فرونشست زمین در بعضی از نقاط اصفهان و دشت‌ها با ارقام حاصل از نتایج نقشه‌برداری زمین‌شناسی و سنجش از راه دور کاملاً انطباق دارد.
آیا مشاهدات میدانی و عینی از سازه‌ها و ساختمان‌ها حاکی از کاهش نرخ فرونشست زمین در اصفهان است؟
متأسفانه در مشاهدات میدانی شاهد تداوم تغییر شکل و ترک‌ها در ساختمان‌های قدیمی و چرخش سازه‌های جدید هستیم. برای نمونه طی بازدید چند روز گذشته از شهرک کاوه و نیز یک سازه در شمال خانه اصفهان ترک‌های ساختمان به طور کامل مشهود بود و مابقی بناها هم درگیر این معضل شده بودند.
اکنون در بازدیدهای عینی قابل مشاهده است که برخی سازه‌ها ضمن بازسازی، دوباره ترک‌ها در آن تداوم دارد و یا بعضی از ساختمان‌ها ضمن تخریب درحال مقاوم‌سازی و ساخت و ساز جدید هستند، بنابراین روند ترک و چرخش سازه‌های جدید و بناهای قدیمی نشان می‌دهد که کاهش نرخ فرونشست در اصفهان رخ نداده است و در نرخ فرونشست رخداد تازه و ویژه‌ای صورت نگرفته که بگوییم روند کاهشی داشته است.
چرا برخلاف مصوبات شورای عالی شهرسازی هنوز شاهد ساختمان‌سازی در برخی مناطق هستیم؟
شورای عالی معماری و شهرسازی، مصوبه‌ای بسیار کلی را تدوین کرده که این مصوبه گویا و واضح نیست که بارگذاری جدید در مناطق فرونشست اتفاق نیفتد. چراکه ساختمان‌های قدیمی با تخریب و بازسازی جزو بارگذاری جدید نیستند، پس ساخت‌وساز برای مقاوم‌سازی انجام می‌شود، زیرا در این مصوبه متذکر نشده که حق تخریب و دوباره سازی وجود ندارد.
بارگذاری‌های نوین تفاسیر خود را به همراه دارند. بنابراین این قاعده مصوبه شورای عالی معماری شفاف نیست و تنها از عبارت کلی برخوردار است. در طرح جامع شهری با تدوین برنامه‌ای، ساخت‌وساز یک قسمت از ساختمان و سازه‌ها صورت می‌گیرد و این برنامه هنوز تغییر نکرده است که به شهرداری هم ابلاغ شود تا در مکان‌های فرونشست بناسازی اجرایی نشود.
آیا تمام آثار تاریخی اصفهان در خطر فرونشست هستند؟
مطابق با بازدیدهای میدانی، آثار فرونشست زمین را می‌توان اکنون در سطح بسیاری از بافت‌های تاریخی اصفهان از جمله ساختمان‌های قدیمی مسجد علیقلی آقا، مسجدسید، ترک‌های شدید در سازه‌ها و سقف مسیر گذر بازارچه دربست و نیز مسجد و کتابخانه آقانور که باوجود مرمت سازه‌ها، هنوز ترک‌ها تداوم دارد را به‌طور کامل مشاهده کنیم، اما برطبق گزارش‌های عینی اثر ترک‌ها بر بناهای اصفهان افزایش پیدا نکرده و متوقف هم نشده است، اما نسبت به چند سال گذشته وسعت آن سیر صعودی داشته است.
براساس گزارش‌ها در سال ۱۳۹۵ به ترتیب ساختمان‌های محله عاشق‌آباد در خیابان امام خمینی بر اثر فرونشست زمین دچار ترک شدند و سپس قسمت‌هایی از خانه اصفهان مانند مسجدالمحمود، با وجود بازسازی و تخریب بخشی از دیوار و ساخت‌وساز جدید دوباره با ترک مواجه شد و نیز بناهای خیابان امیرکبیر، شهرک کاوه، مسجد علیقلی آقا و دو برج مجتمع زیتون در خیابان رزمندگان هنوز هم شاهد تداوم تغییر شکل و ترک‌ها در ساختمان‌های قدیمی و چرخش سازه‌های جدید هستیم.
وضعیت بحران فرونشست در مدارس اصفهان چگونه است؟
مطابق با مشاهدات میدانی اکنون بر اثر فرونشست زمین برخی از مدارس در دولت‌آباد و نیز مدرسه شهید آیت در شهرک نیروی هوایی و همچنین دبستانی در کنار آن، بدون هیچ‌گونه ثبت‌نام برای سال تحصیلی جدید، تخلیه شده‌اند که متأسفانه روند آثار این پدیده همچنان رو به افزایش است. براساس آمار و ارقام اداره نوسازی حدود ۳۴ مدرسه و برطبق گزارشات استانداری اصفهان ۱۰۰ مدرسه آسیب‌دیده در اثر فرونشست در استان اصفهان شناسایی شده‌اند. در هر حال تداوم و روند فرونشست زمین در مدارس اصفهان صعودی است. چراکه آثار ترک و فرونشست طی سال گذشته در مدرسه شهید آیت مشاهده نشده بود اما با افزایش این پدیده امسال حکم تخلیه آن صادر شد.
آیا فرونشست زمین، ورزشگاه نقش‌جهان را می‌بلعد؟
هم اکنون نمی‌توانیم درباره آخرین وضعیت فرونشست زمین در ورزشگاه نقش‌جهان اظهارنظر کنیم، چراکه در این ورزشگاه، آزمایش مقاومت الکتریکی و دیگر آزمایشات لازم توسط سازمان زمین‌شناسی با تیم متخصص در حال انجام است که این آزمایش‌ها موقعیت ترک‌ها و لایه‌های خاک را نشان خواهد داد.
موضوع فرونشست ورزشگاه نقش جهان را به تعطیلی می‌کشاند؟
از این موضوع اطلاع دقیقی ندارم. هرگونه اظهارنظر در حال حاضر پیش داوری است، باید منتظر نتایج آزمایشات سازمان زمین‌شناسی از ورزشگاه نقش جهان باشیم. در شرایط فعلی ترک‌های اطراف ورزشگاه قابل مشاهده است اما داخل آن تا این لحظه ترک دیده نشده است. بنابراین نتایج نهایی این سازه پس از ارائه گزارشات از آزمایشات تخصصی، اطلاع‌رسانی خواهد شد.
وقوع سیل و بارش‌های اخیر تأثیری در آبخوان‌ها و سفره‌های زیرزمینی نداشت؟
حرکت آب در خاک رس بسیار کند و ناچیز است و نفوذ آب سطحی به سفره‌های آب زیرزمینی به سادگی میسر نیست. مگر اینکه سیلاب مسیری را طی کند و به لایه نفوذپذیری مثل لایه شنی برسد و به‌تدریج این نفوذها در سفره‌ها رخ بدهد. به‌عنوان مثال سقف کاهگلی با ضخامت حدود ۱۰ سانتی‌متر در پشت بام‌های کاه گلی توان نگهداری آب و برف را در فصل زمستان و بارش دارد، چراکه ضریب نفوذپذیری خاک رس فوق‌العاده کم است.
با توجه به اینکه سطح ایستایی آب زیرزمینی در برخی از مناطق ۱۰۰ متر و پایین‌تر است، امکان نفوذ بارندگی و سیلاب تا عمق صد متر نفوذ و تراز سفره‌های زیرزمینی بسیار ناچیز است. برای نمونه در منطقه دولت آباد باید بیشتر از ۸۰ تا ۱۲۰ متر خاک رس رد شود تا بارندگی‌ها به سفره‌های زیرزمینی برسد که این امر غیرممکن است. بنابراین در ترک‌های فرونشستی هنگام وقوع سیلاب؛ تخریب‌ها نیز افزایش پیدا می‌کند.
دلایل اصلی فرونشست زمین در اصفهان چیست؟
برداشت آب‌های زیرزمینی و تخلیه آب از مخازن آب زیرزمینی (آبخوان) از بیشترین عوامل فرونشست در استان اصفهان است، حفر ۳۶۰۰ حلقه چاه ثبت شده در محدوده شهری اصفهان و تداوم تخلیه آب در دشت اصفهان_برخوار موجب بحران پدیده فرونشست زمین در حوضه آبریز زاینده‌رود شده است. تعدادی از این چاه‌ها با مجوز حفاری برای کشاورزی، تأمین آب شرب برخی مناطق و صنعت استفاده می‌شود اما با حفر چاه‌های غیرمجاز و پمپاژهای بیش از ظرفیت آبخوان بدون هیچ‌گونه کنترلی، توسعه ناپایدار ایجاد کردیم.
از سال ۱۳۶۱ تاکنون با وجود تغذیه آبخوان و جریان مقطعی آب زاینده‌رود شاهد افت متوسط یک متر طی سال در سطح آب زیرزمینی دشت اصفهان_برخوار بودیم و با تداوم تخلیه آب و تغذیه‌نشدن آبخوان، به هیچ‌وجه امکان برگشت به شرایط اولیه را نخواهیم داشت. ظرفیت تغذیه آبخوان با جریان پرآب زاینده‌رود بر بستر رودخانه سالیانه ۱۰۰ میلیون مترمکعب است اما هم‌اکنون این میزان ظرفیت تغذیه را نداریم و برداشت‌ها همچنان برجای خود پایدار و ادامه‌دار است. دشت اصفهان_برخوار با وسعت یک هزار و ۶۰۶ کیلومترمربع در محدوده کوه صفه و عمیق‌ترین منطقه حبیب‌آباد حدود ۳۰۰ متر است که براساس مطالعات حجم آب در آبخوان اصفهان_برخوار در سال ۱۳۶۱ حدود ۷.۵ میلیارد مترمکعب بود که در سال ۱۳۹۹ به حدود ۴.۴۸ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.
راهکار کنترل بحران فرونشست در دشت‌های اصفهان چیست؟
با جریان زاینده‌رود از طریق کانال‌ها، جویبارها و مادی‌ها حجم قابل توجهی آب برای آبیاری زمین‌های کشاورزی برداشت می‌شود و دیگر نیازی به پمپاژ غیرمجاز منابع آبی زیرزمینی نیست؛ اما با نبود آب‌جاری تمام برداشت‌ها تنها از منابع زیرزمینی صورت می‌گیرد و با قطع تغذیه آبخوان برداشت‌های بیش از حدمجاز را ادامه می‌دهیم. جریان دائمی زاینده‌رود به‌عنوان مهم‌ترین منبع تغذیه آبخوان اصفهان_برخوار تأثیر به‌سزایی در کنترل فرونشست زمین خواهد داشت.
بررسی سطح آب‌های زیرزمینی اصفهان از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۹۸ برطبق آمار رسمی حاصل از پایش چاه‌های آب، نشان دهنده افت آب به میزان ۱۸ تا ۷۰ متری در مناطق مختلف است. با افت سطح آب زیرزمینی به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه، پتانسیل این ناحیه تقریباً تا ۵۰ سانتی‌متر وجود دارد و این عدد بسیار بیشتر از توان تحمل تمام سازه‌های موجود در آن منطقه است.
نظر شما