به گزارش ایمنا، آئین‌های محلی محرم و عاشورا به فراخور فرهنگ و شیوه‌های مرسوم هر منطقه و استانی متفاوت است. این آئین‌ها از دیرباز همواره در قالب هیبت‌های مذهبی و راه‌اندازی دسته‌ها و تکایا برگزارشده است. این مراسم در شهرهای مختلف با رسوم متفاوتی برگزار می‌شود. در ادامه این آئین‌ها به تفکیک استان‌های مختلف معرفی‌شده است.
آئین‌های محلی محرم و عاشورا در استان آذربایجان شرقی
آذربایجان شرقی یکی از قدیمی‌ترین آئین‌ها و رسوم عزاداری را در خود جای‌داده که سیاه‌پوش کردن بازارها و برخی رسوم دیگر از این حمله هستند.
سیاه‌پوش شدن بازار تبریز – بزرگ‌ترین بازار مسقف ایران
اغلب محل‌های کسب‌وکار در ایران، در ایام محرم طبق روال هرساله، مغازه خود را سیاه‌پوش می‌کنند. بازار تبریز هم که عنوان بزرگ‌ترین بازار مسقف ایران را یدک می‌کشد. از این قاعده پیروی می‌کند. این آئین ویژه، بازار تبریز را به یکی از زیباترین و قدیمی‌ترین مراسم‌های عزاداری در کل کشور تبدیل کرده که از هشتم تا دوازدهم محرم هرسال برگزار می‌شود.
شال باغلاماق در ایلخچی
مراسم پخت و پخش احسان یکی از آئین‌های محرمی مردم شهر ایلخچی از بخش‌های شهرستان اسکو در آذربایجان شرقی است. در این آئین و از گذشته، نان به‌صورت سنتی پخته‌شده و در سفره‌های پارچه‌ای پیچیده شده و موقع شام گسترده می‌شوند که به نام شال باغلاماق نام‌گرفته است.
سپس این نان‌ها توسط خادمان مساجد، به‌عنوان نذری و احسان به در منزل مردم تحویل داده می‌شود تا افراد مریض هم از این سفره متبرک بی‌نصیب نمانند.
تخته چالانار در ایلخچی
تخته چالانار رسم دیگر سنتی شهر ایلخچی است. این مراسم، که صبح اول محرم شروع می‌شود به‌عنوان مراسم «تخته زنی» و یا به زبان محلی «تخته چالانار» نامیده می‌شود. روش اجرای این سنت به این شکل است که درآوردن صدای دوتکه چوب هم‌شکل در موقع صبح، اعلان شروع عزای حضرت امام حسین (ع) و شهدای کربلا محسوب می‌شود.
آئین‌های محلی محرم و عاشورا در استان آذربایجان غربی
آذربایجان غربی یکی از استان‌هایی است که جلوه وحدت ادیان در آن درخشان است. در ماه‌های محرم و صفر در این استان، مردم اعم از شیعه و سنی و حتی اقلیت‌ها، از هر حرکتی که به‌نوعی بیانگر سرور و شادی باشد، دوری می‌جویند.
در اعتقادات مردم محلی، توسل به دسته‌های عزاداری برای شفای بیماران از امام حسین (ع) جایگاه ویژه‌ای دارد. اهمیت این اعتقاد به نحوی است که بارها مشاهده شده بیمارانی از هم‌وطنان مسیحی مقیم شهرهای استان، نیز در مسیر دسته‌های عزاداری نشسته و از شهیدان کربلا طلب حاجت کرده‌اند. در روزهای تاسوعا و عاشورا در مناطقی از شهر ارومیه که جمعیتی از اقلیت‌های دینی نیز در آن سکونت دارند، مسیحیان زیادی را می‌توان دید که همراه با دیگر مردم در مسیر عبور دسته‌ها قرارگرفته و برای امام حسین (ع) و شهدای کربلا اشک می‌ریزند. بر اساس برخی از مستندات تاریخی، شباهت‌هایی در تولد و شهادت امام حسین (ع) و حضرت مسیح (ع)، می‌تواند دلیل علاقه مسیحیان به امام حسین (ع) را آشکار سازد.
از نمادهای عزاداری‌های مردم آذربایجان غربی می‌توان از علم، کتل و اسب به‌عنوان مظهر ذوالجناح و گهواره به یاد حضرت اصغر طفل شیرخوار کربلا نام برد. مردم این منطقه معتقدند دادن نذری به گهواره «علی‌اصغر» موجب شفای کودکان بیمار می‌شود و دادن نذر به ذوالجناح نیز موجب گشایش در کارها خواهد شد.
شبیه‌خوانی نیز ازجمله آیین‌هایی است که به‌طورمعمول در روز عاشورا در برخی از روستاهای شهرهای ارومیه، خوی، سلماس و ماکو انجام می‌گیرد. این شبیه‌خوانی‌ها به‌نوعی بازسازی صحنه‌های روز عاشورا در صحرای کربلا است و چگونگی به شهادت رسیدن یاران امام حسین (ع) و خود آن حضرت را به تصویر می‌کشد.
پخش نذورات یکی از شاخصه‌های آئین عزاداری محرم است که از نان فتیر، شربت، شیر داغ و حلوا به‌عنوان بخشی از این نذورات می‌توان نام برد. در برخی از امام‌زاده‌ها هم مردم گوسفند قربانی کرده و گوشت آن را در بین دسته‌ها توزیع می‌کنند.
سحرگاه روز سوم محرم که در ارومیه به آن «اهل قبیله» گفته می‌شود، روز ویژه‌ای در آذربایجان غربی است. در برخی از مناطق، تعدادی از جوانان درحالی‌که لباس‌های عربی به تن کرده‌اند از مساجد خارج‌شده و اشعاری را به مضمون زیر می‌خوانند «ای اهل قبیله برویم جسم بی‌سر و بی کفن امام حسین (ع) را دفن کنیم»
طشت گذاری
طشت گذاری که مشابه آن در برخی استان‌های هم‌جوار نیز مشاهده می‌شود، از تصاویر مختص این استان در محرم است. در این آئین، طشت‌های آب به نشانه آب فرات بر دوش ریش‌سفیدان هر محله حمل می‌شود. این طشت‌ها به مسجد برده شده و بعد از طواف مسجد، در جای مخصوص خود قرار داده می‌شود. سپس با خواندن دعای مخصوص طشت گذاری، پر از آب می‌شود. بیشتر عزاداران، مقداری از آب این طشت‌ها را به‌عنوان تبرک و برای برآورده شدن حاجتشان برمی‌دارند.
آئین‌های محلی محرم و عاشورا در استان اردبیل
از تشت گذاری و شمع گردانی به‌عنوان آئین‌های عزاداری محرم مختص این استان نام‌برده می‌شود. نذری‌های رایج اردبیل غذای پیچاق قیمه است. این غذا با گوشت قیمه، پیازداغ فراوان و خلال بادام پخته می‌شود و در پایان به تعداد نفرات تخم‌مرغ بر روی اضافه می‌شود.
تشت گذاری در اردبیل
«تشت گذاری» ا «تشت گردانی» از آئین‌های عاشورا در اردبیل و بعضی از مناطق ترک‌زبان ایران است که اجرا می‌شود. در این آئین، تشت نمادی از مشک سقای کربلاست و به بسته شدن آب بر روی امام حسین (ع) ویارانش اشاره دارد. به همین دلیل عزاداران و ریش‌سفیدان محلی، تشت‌هایی را بر دوش می‌گیرند و وارد مساجد می‌شوند. مردم آب این تشت را به‌عنوان برکت و برای شفای بیماران خود از آن می‌نوشند.
شمع گردانی در اردبیل
قدمت آئین شمع گردانی به بیش از هزار سال در اردبیل رسیده و در زبان محلی به نام «شمع پایلاما» معروف است. عزاداران حسینی بعد از هشت روز عزاداری در مساجد و خیابان‌ها و محلات اردبیل، در روزی که منتسب به علمدار کربلا، حضرت ابوالفضل (ع) است، شمع روشن کرده و در سوگ آن علمدار بر سر و سینه می‌زنند.
آئین‌های محلی محرم و عاشورا در استان اصفهان
وقتی نام تعزیه‌های باشکوه، نخل گردان، چاووش‌خوانی و شبیه‌خوانی آورده می‌شود، شاخص‌های آئین‌های عزاداری محرم در اصفهان در ذهن‌ها جسم می‌شوند. نذری‌های رایج مردم اصفهان به‌طورمعمول قیمه است، اما در بعضی از شهرهای این استان ازجمله خمینی‌شهر با آبگوشت از عزاداران حسینی پذیرایی می‌شود.
تعزیه‌های باشکوه در اصفهان
مردم اصفهان در ماه محرم مراسم عزاداری باشکوهی برگزار می‌کنند که از آئین‌هایی چون نوحه‌خوانی، سینه‌زنی، علم‌گردانی، نخل گردانی و البته تعزیه در این مراسم اجرا می‌شود. به‌طور نزدیک در بسیاری از مناطق این استان مراسم تعزیه‌خوانی و پرده‌خوانی اجرا می‌شود، اما تعزیه در بعضی از شهرها مانند خمینی‌شهر و نجف‌آباد به ثبت ملی رسیده است. به‌عنوان‌مثال مراسم تعزیه خمینی‌شهر به‌صورت سیار برگزار می‌شود و در هر محله یکی از وقایع عاشورا بیان می‌شود.
آئین نخل گردانی در نطنز با قدمتی به طول ۹ قرن
آئین نخل گردانی شهر نظنز در دو مرحله طی تاسوعا و عاشورا اجرا می‌شود. در شب عاشورا پیرمردان نخل را با پارچه‌های مشکی و عبارات یا اباعبدالله و ثارالله تزئین می‌کنند و ظهر عاشورا که مردم در میدان امام حسین این شهر جمع می‌شوند نخل وارد میدان شده و همگی بر مصائب اباعبدالله حسین (ع) اشک ریخته و عزاداری می‌کنند.
چاووش‌خوانی در کاشان
یکی از رسوم عزاداری در کاشان حرکت هیئت‌های مختلف از مرکز هیئت تا بازار و برپایی مراسم عزاداری در این مکان است. نخستین دسته عزاداری که به بازار می‌رود، به نام چاووش عزا است که در آخرین روز ذی‌الحجه یعنی یک روز قبل از شروع ماه محرم به بازار شهر می‌آید و مردم را از فرارسیدن ماه محرم مطلع می‌کند.
درگذشته سه مجلس مهم عزاداری در کاشان در استان اصفهان شهرت داشته است. ازجمله این مجلس‌ها، مجلس روضه‌خوانی بیت «آیت‌الله مدنی» است که بیش از دو قرن نسل به نسل بر پا می‌شود.
دومین مجلس روضه‌خوانی همه‌ساله در بیت «آیت‌الله یثربی پشت مشهدی» در مسجد حبیب ابن موسی (ع) برپا می‌شود و پیشینه یک قرن سابقه برپایی دارد.
سومین مجلس در مسجد «درب یلان» از طرف مرحوم «حاج ارباب حسن تفضلی» دو قرن پیش، از پدر وی به یادگار مانده است که هنوز همه‌ساله برگزار می‌شود.
بنا بر سنت دیرینه، دسته‌ها سینه‌زنی هیبت‌های عزاداری کاشان باید در شب‌ها و ایام عاشورای حسینی از بازار سرپوشیده این شهر عبور کنند زیرا بر این باورند که هیئتی که از بازار نمی‌گذرد، عنوان و اعتبار هیئتی ندارد.
از دیگر آئین‌های سنتی عزاداری در کاشان، «عزاداری سقایی» است که قرن‌ها بین شیعیان خاصه در کشور ایران و عراق رایج بوده و به‌تدریج فراموش‌شده، ولی در کاشان و برخی نقاط همچنان برگزار می‌شود.
شبیه‌خوانی در نائین
مراسم شبیه‌خوانی و تعزیه‌داری روستای بافران نائین آئینی در نوع خود بی‌نظیر و دیدنی است؛ این مراسم در روز عاشورا برگزار می‌شود.
آئین‌های محلی محرم و عاشورا در استان البرز
مراسم و عزاداری‌هایی که در استان البرز برگزار می‌شود، مانند دیگر استان‌ها است اما تعزیه‌خوانی در بَرغان ویژگی خاصی دارد.
تعزیه‌خوانی در بَرغان
اجرای تعزیه با قدمتی بیش از ۵۰۰ سال، مراسمی مشهور در روستای بَرغان بوده و به میراثی پایدار تبدیل‌شده است.
آئین‌های محلی محرم و عاشورا در استان ایلام
مراسم و عزاداری‌هایی که در استان ایلام برگزار می‌شود، مانند دیگر استان‌ها است اما مراسم «چمر» از شاخصه‌های این استان است.
چمر در ایلام
ائین «چمر» مراسمی ویژه استان ایلام است که در این مراسم آهنگ عزا به‌وسیله سرنا و دُهُل نواخته می‌شود. نوحه‌خوانان به زبان محلی به خواندن و سرایش اشعار و آوازهایی به ذکر دلاوری‌ها سپاه امام حسین (ع) می‌پردازند.
آئین‌های محلی محرم و عاشورا در استان بوشهر
تصویری که در ذهن ایرانیان و یا حتی بین گردشگران خارجی از عزاداری در محرم وجود دارد، دمام زنی در جنوب ایران است. آش بوشهری در وعده صبحانه، شکر پلو و قیمه بوشهری در کنار حلوای برنجی، شله‌زرد و حلیم هم ازجمله نذری‌های رایج در مناطق مختلف استان بوشهر هستند.
سنج و دمام‌زنی در بوشهر
در بوشهر رسمی وجود دارد که در کنار برپایی دسته‌های سینه‌زنی و هنگام تعزیه‌گردانی، سنج و دمام هم نواخته می‌شود. تعداد دمام‌ها به‌طورمعمول هفت عدد است و ریتم یکی از آن‌ها برخلاف بقیه است. همراه دمام، سنج هم زده می‌شود و البته نواختن دمام ساده نیست و به تجربه نیاز دارد که افرادی این وظیفه را بر عهده می‌گیرند. به این افراد «اشکون زن» می‌گویند.
در ماه محرم مردم به سینه‌زنی و عزاداری می‌پردازند و سینه‌زن‌ها به‌صورت دایره درمی‌آیند و نوحه‌خوان‌ها نوحه می‌خوانند و همراه با آن طبل و سنج و شیپور هم می‌زنند که معروف‌ترین آن «دمام» است.
سینه‌زنی سنتی در بوشهر
یکی از ویژگی‌های عزاداری‌های ماه محرم در استان بوشهر، سینه‌زنی سنتی بوشهر است که باشکوهی خاص و ریتمی جذاب در نقاط مختلف استان برگزار می‌شود و علاقه‌مندانی از نقاط مختلف استان دارد.
هم‌صدایی و هم‌نوایی جمعیت یکرنگی، یکدلی و یگانگی جمع را بازگو می‌کند و این‌همه نشان‌دهنده ارادت و عشق مردم به پیام واقعه خون‌بار کربلا و امام حسین (ع) است.
این نوع سینه‌زنی بوشهر دارای سابقه‌ای طولانی است و در طول سال‌ها حفظ‌شده است و هم‌اکنون در دیگر نقاط کشور نیز از این نوع سینه‌زنی الگو گیری شده است.
مراسم سینه‌زنی بوشهر با نوحه‌خوانی شخصی که به‌عنوان پیشخوان یا سرخوان شناخته‌شده آغاز می‌شود. در ابتدای مراسم خردسالان، جوانان و دست‌اندرکاران مسجد گرد پیشخوان در وسط محل برگزاری مراسم حلقه‌ای دایره شکل تشکیل می‌دهند که به آن «بُر» می‌گویند.
سینه‌زن‌ها همراه با حرکت موزون پا، گرد پیشخوان می‌چرخند و با همسُرایی در جواب نوحه پیشخوان، او را همراهی می‌کنند. به‌طورمعمول در هنگام همخوانی سینه زده نمی‌شود.
آئین‌های محلی محرم و عاشورا در استان تهران
مراسم و عزاداری‌هایی که در استان تهران برگزار می‌شود، مانند دیگر استان‌ها است اما حرکت کاروان نمادین اسرای کربلا در ورامین و آتش زده نمادین خیمه‌ها به‌عنوان رسم عرب‌های ساکن تهران ویژگی خاصی دارد.
حرکت کاروان نمادین اسرای کربلا در ورامین
حرکت کاروان نمادین اسرای کربلا هم‌زمان با دوازدهم ماه محرم ازجمله برنامه‌هایی است که طی سال‌های اخیر با حضور پرشور مردم در شهرستان ورامین برگزار و به ثبت ملی نیز رسیده است.
آئین‌های محلی محرم و عاشورا در استان چهارمحال و بختیاری
مراسم و عزاداری‌هایی که در استان چهارمحال و بختیاری برگزار می‌شود، مانند دیگر استان‌ها است اما خیمه سوزانی ویژگی خاصی دارد.
خیمه سوزانی
برپایی خیمه و آتش زدن آن در ایام ماه محرم و بازسازی روز عاشورا ازجمله آئین‌های این منطقه از ایران است.
آئین‌های محلی محرم و عاشورا در استان خراسان جنوبی
مراسم و عزاداری‌هایی که در استان خراسان جنوبی برگزار می‌شود، مانند دیگر استان‌ها است اما مشعل گردانی، سنگ‌زنی و هفت منبر ویژگی خاصی دارد. تاکنون ۳۰ مورد از آثار معنوی استان در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده که از این تعداد ۱۰ مورد مربوط به محرم و فرهنگ عاشورا است.
آئین‌های عزاداری در بیرجند
شهرستان بیرجند مرکز خراسان جنوبی نیز با فرارسیدن ماه محرم‌الحرام با نصب پرچم‌های سیاه و علم‌های مخصوص عزاداری در مساجد، حسینیه‌ها و تکایا به عزاداری می‌پردازند.
سخنرانی پیرامون فلسفه قیام عاشورا در اغلب مساجد و حسینیه‌های شهر و روستاهای بیرجند، سینه‌زنی، زنجیرزنی، روضه‌خوانی، علم بندان، علم‌گردانی، نخل بندی، نخل گردانی، مشعل گردانی و تعزیه‌خوانی از شیوه‌های مراسم عزاداری ماه محرم در بیرجند است.
شبیه گردانی، تعزیه‌خوانی، آتش زدن نمادین خیمه‌ها، راه‌اندازی کاروان‌های سبزپوش و سرخ‌پوش از دیگر آئین‌های سوگواری شهادت سالار شهیدان در روز عاشورا در این شهرستان است.
مشعل گردانی روستای خور و برکوه بیرجند
برگزاری مراسم «مشعل گردانی» در روستای خور و برکوه از آئین‌های محلی این روستاها است. در مراسم مشعل گردانی روستای خور، مشعل به شکل استوانه‌ای است که از ۲۰ تسمه آهنی تشکیل‌شده که بعضی از آن‌ها بلندتر است و پایه مشعل فلزی و حدود دو متر ارتفاع دارد این مشعل را در شب نهم محرم روشن می‌کنند
سنگ‌زنی روستای درخش بیرجند
در مراسم «سنگ‌زنی» روستای درخش، سنگ عبارت است از دوتکه چوب استوانه‌ای هشت سانتیمتری که نخی از آن عبور کرده و در پشت دست قرار می‌گیرد.
این روستا هشت نفر سنگ زن دارد که از شب پنجم محرم این کار را همراه هیئت با آهنگ نوحه سینه‌زنی یا زنجیرزنی انجام می‌دهند و یا نوحه جداگانه می‌خوانند. مردم معتقدند که سنگ‌زنی به نشانه سنگی است که کفار به دندان رسول خدازده‌اند.
آئین‌های محلی محرم و عاشورا در استان خراسان رضوی
مراسم و عزاداری‌هایی که در استان خراسان رضوی برگزار می‌شود، مانند دیگر استان‌ها است اما مراسمی که در حرم امام رضا برگزار می‌شود، ویژگی خاصی دارد. نذری‌های رایج مشهدی‌ها، پذیرایی از عزاداران با نان قاق و چای شیرین در صبحانه به‌جای حلیم بوده، شله مشهدی و شربت هم ازجمله نذورات رایج دیگر این شهر است.
شام غریبان متفاوت در حرم امام رضا (ع)
در روزها و شب‌های محرم، مشهد میزبان عزاداران مختلف از شهرهای دور و نزدیک است که این افراد تمایل دارند مراسم سوگواری را در جوار امام رضا (ع) انجام دهند. در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی گروه‌های عظیمی از سینه‌زنان به سمت حرم رهسپار می‌شوند و درواقع مسیر نهایی دسته‌ها حرم است. شام غریبان هم در حرم امام رضا (ع) به شیوه خاصی برگزار می‌شود. در این شب خادمان حرم دور یکی از بزرگ‌ترین صحن‌ها می‌ایستند و شمع‌ها را در دست می‌گیرند. یکی از آن‌ها در وسط جمع نوحه می‌خواند و مردم نیز شمع در دست می‌گیرند یا شمع‌هایشان را در وسط سینی بزرگی در وسط صحن قرار می‌دهند.
خطبه‌خوانی در حرم امام رضا (ع)
در این مراسم تمامی خدمه و حفاظ آستان قدس رضوی، جمع می‌شوند و شمع به دست می‌گیرند و مراسم خاصی در صحن انقلاب با حضور مردم و دسته‌های عزاداری برگزار می‌کنند.
صلات در حرم امام رضا (ع)
مراسم سنتی صلات که سابقه ۳۰۰ ساله در حرم مطهر رضوی دارد به معنای دعوت به عزاداری و آواز دادن برای شروع عزاهای عمومی است که همه‌ساله در ابتدای ماه محرم بر گلدسته‌های حرم مطهر رضوی برگزار می‌شود.
همایش شیرخوارگان حسینی (ع)
این مراسم در نخستین جمعه ماه محرم هرسال در مشهد، مانند سه هزار نقطه دیگر ایران این شور بر پا می‌شود تا بزرگ‌ترین محفل شیرخوارگان حسینی در جهان اسلام در حرم رضوی برگزار شود.
مادران در این روز فرزندان شیرخوار خود را برای آشنایی با پیام کربلا مهیا کرده و به سوگ می‌نشینند.
آئین‌های محلی محرم و عاشورا در استان خراسان شمالی
مراسم و عزاداری‌هایی که در استان خراسان شمالی برگزار می‌شود، مانند دیگر استان‌ها است اما شبیه‌خوانی ویژگی خاصی دارد.
شبیه‌خوانی
در دهه نخست ماه محرم شبیه‌خوانی‌هایی که در این استان برگزار می‌شود و غالباً مربوط به وقایع عاشورا و روزهای نخست واقعه محرم سال ۶۱ هجری است.
آئین‌های محلی محرم و عاشورا در استان خوزستان
سنج، دمام و بوق هر سه از سازهای تشکیل‌دهنده هم‌نوازی در آئین عزاداری ایام محرم در خوزستان است که سابقه آن به بیش از ۱۰۰ سال می‌رسد. آن‌طور که نقل‌شده این رسوم از کشورهای آفریقایی به دلیل مسافرت‌های دریایی مردم جنوب، به ایران آورده شده است. بوق مخصوص از شاخ بلند و پیچ‌دار گاو، گاومیش، بز و یا گوسفند ساخته می‌شود که دمیدن در آن و به صدا درآوردن آن کار بسیار مشکلی است.
در آبادان مجموع نوازندگان دمام و سنج بین پنج، هفت و گاهی ۹ نفر متغیر است، بطوریکه یک نفر به‌عنوان «اشکون» در جلو صف دمام زنان قرار می‌گیرد و سایر نفرات در طرفین او می‌ایستند. در پایین صف دمام زنان، یک سنج‌زن قرار دارد و سایر سنج‌زنان در میان دمام زنان جای می‌گیرند و بر اساس نت مشخص، نوای سنج و دمام را می‌نوازند.
در این خطه نوحه اقبال بی‌نظیر عمومی داشته و مراسم سینه‌زنی همراه با آواز نوحه که خود نوعی «ملودرام» حزن‌انگیز است، اجرا می‌شود. این مراسم با ترتیب و برنامه خاصی شروع و اوج آن زمانی است که نوحه خوان اعلام «واحد» می‌کند.
نظر شما