هفت سین ایرانی، سنتی کهن اما نوپدید

باز هم صدای پای بهار به گوش می‌رسد. نسیم خنک طبیعت نوازشگر روح انسان می‌شود و شور و حال تازه‌ای را در دل ها می‌پروراند. بوی سیر و سمنوهای پخته شده، مشام مشتریان را می‌نوازد. آب و ماهی قرمز داخل تنگ بلورین در دستان پسرک، تلو تلو می‌خورد و زانوان پیرزن در بالا و پایین کردن بازار و جست و جوی مایحتاج سفره‌ی هفت سین به گزگز افتاده است.
صدای نجوای مادربزرگ با زن جوان، گوش‌های علي كوچولو را تیز کرده بود و حرفهایشان برایش جالب بود. مادربزرگ از سفره‌های هفت‌سین قدیم می‌گفت و تفاوت‌ها و شاید بتوان گفت تحریف شدن آن را شکوه می‌کرد.
خریدهای سفره‌ی هفت‌سین تمام شد و به خانه بازگشتند. نوه‌ها یکی یکی مسیر آشپزخانه تا اتاق میهمانی را طی کرده و هر یک چیزی بر سفره‌ی هفت‌سین می‌گذاشت. مادربزرگ یاد نوروزهای دوران بچگی‌اش افتاده بود و مطالب جالبی برای گفتن داشت. علی همچنان گوش هایش را تیز کرده بود.
* مادربزرگ مي‌گفت: با ورود آیین مقدس اسلام، مردم میهن ما آیین مثنوی را وا نهادند و به تدریج به اسلام ایمان آوردند؛ اما برخی از سنت‌های قدیمی ایرانیان که با اسلام تعارض و تضاد نداشت ادامه پیدا کرد. عید نوروز از جمله‌ی این رسوم است که حتی در زمان بعضی از خلفاي اسلامی نیز برگزار می‌شد.
* دکتر اکرم حمیدیان که استاد جامعه‌شناسی دانشگاه پیام‌نور اصفهان است نیز در تایید صحبت‌های مادربزرگ حرف‌های جالبی دارد. وي مي‌گويد: برخی روایات، پایه‌گذاری نوروز را به دوران تاج‌گذاری جمشید، فرمانروای ایران باستان نسبت داده‌اند. نقل است که جمشید ۷۰۰ سال عمر کرد و او کسی بود که برای اولین‌بار، لباس و عطر را برای مردم مرسوم کرد و به آن‌ها آموخت که خود را تزیین کنند. در قدیم، تابستان، هفت ماه و زمستان، پنج ماه بود و آن زمان‌ها جشن نوروز در تابستان برگزار می‌شد، اما به مرور زمان این روز را با رستاخیز طبیعت یکی کردند و جشن آن‌ را در ابتدای فروردین برگزار نمودند.
* مادربزرگ رو به نوه‌هایش کرد و ادامه داد: در گذشته بیست روز قبل از نوروز، دوازده ستون از خشت بر پا می کردند و دانه‌های گوناگون غلات و حبوبات را بر روی آن‌ها می‌کاشتند و روز ششم عید با سرود و نواختن موسیقی، محصولات جوانه زده را جمع‌آوری می‌کردند؛ سنت کاشت سبزه نیز از همان دوران گرفته شده است.
* استاد جامعه‌شناسی دانشگاه پیام‌نور اصفهان با اشاره به این که عدد ۷ برای ایرانیان زرتشتي، به دلیل هفت فرشته‌ی اهورا مزدا مقدس بوده است، مي‌افزايد: در گذشته با فرا رسیدن نوروز، خوان‌هایی می‌گسترانیدند و در میان آن هفت نوع کلوچه‌ی خانگی، هفت شاخه از هفت درخت مختلف، هفت جام سفید، یک سکه‌ی ضرب سال و سیم (نقره) می‌گذاشتند و هفت نوع حبوبات مختلف را از قبل خیسانده و پس از جوانه زدن در سفره قرار می‌دادند. به اعتقاد آنان، هر شاخه از درخت و یا هر نوع حبوباتی که بهتر جوانه می‌زد، پس از مشورت با پادشاه و مستشاران او به عنوان کشت آن سال معرفی می‌شد.
وی خاطرنشان ساخت: در درون این خوان‌ها، پارچی از آب می‌گذاشتند و داخل آن نارنج و مقداری از دانه‌های اسپند می‌انداختند که نارنج نماد زمین در فضا و اسپند اشاره به فرشته‌ها و پایان فصل زمستان داشت.
* مادربزرگ دوباره لب به سخن گشود و گفت: متاسفانه سنت پارچ آب و نارنج و اسپند امروزه تحریف شده و به جای آن ماهی قرمز را با تحویل سال نو به بند می‌کشند.
* جالب است بدانید که سال‌ها پيش به همراه ورود چاي به ايران، ماهي قرمز نيز که سمبل عيد چيني است به سفره‌هاي هفت‌سين مراسم عيد نوروز ما وارد شد غافل از اين که در عيد چيني ماهي قرمز را رها مي‌کنند تا زندگي جريان يابد و ما ماهي قرمز را اسير تنگ بلورين مي‌کنيم تا هم‌زمان با رشد سبزه‌ي سفره هفت‌سین و باروري زمين، هر روز او را به مرگ نزديک‌تر کنيم. در هيچ کدام از مراسم سنتي ما در مورد نوروز، ماهي قرمز جايگاهي نداشت؛ در ميان رسوم زرتشتي، در سفره عيد، انار را به نشانه باروري و عشق و يا سيب سرخ درون ظرف آب مقدس رها مي‌کردند تا عشق و باروري همچنان پاينده بماند. اگر ايراني‌ها مي دانستند، ماهي قرمز هيچ ريشه تاريخي در سفره هفت‌سين ندارد به جاي خريد و قتل ماهي‌هاي قرمز برای عيد، سيب قرمز يا انار را در آب رها مي‌کردند که ريشه در تاريخ اين ديار دارد.
اگر تابلوي معروف هفت‌سين کمال الملک را در کاخ گلستان ببینید، متوجه خواهید شد که او نيز ماهي قرمز را ميان سفره هفت سينش طراحي و نقاشي نکرده است.
استاد جامعه‌شناسی دانشگاه پیام‌نور اصفهان در ادامه اظهار داشت: شماری از مردمان آریایی‌نژاد و اقوام ایرانی زبان چون کردها، تاجیک‌ها و ارمنی‌ها که سهم بزرگی در گستره‌ی پهناور فرهنگ ایرانی دارند، چنین سفره‌ای با این ویژگی‌ها، در آیین نوروزی خود تدارک نمی‌بینند. حتی کردها و زرتشتیان که از محافظه‌کارترین قشرهای پاسدارنده‌ی آیین‌های ایرانی‌اند نیز دارای چنین رسمی نیستند. هرچند در سال‌های اخیر با جهانی شدن نوروز به آرامی این آیین در میان ایشان نیز رواج یافت.
بر خوان هفت‌سین سنتی، اقلامی چیده می‌شد که هر كدام نماد چيزي بود. بر اساس آن چه از گذشته منقول است، گستراندن سفره‌ی هفت‌سین در شب نوروز و رواج این باور که روان مردگان بر آن فرود می‌آیند و در آن شریک می‌شوند، آشکارا آن را با جشن روان‌ها (فروردینگان) هم‌پیوند کرده است.
در این باورها، شیر نماد گاو و وهومنه (فرشته‌ی بهمن)، شمع نماد آتش پاک و اشه وهیشته (اردیبهشت)، سکه‌ نماد ثروت و خشثره‌ویرییه (شهریور)، سُنبل هئوروتات (خرداد) و هم امرتات (امرداد)، بیدمشک نماد آرمیتی سپندارمذ و آب باران نماد ایزدبانوی آناهید بوده است.
همچنین سمنو که در سفره جایگاهی ویژه دارد، نمادی از رزق و روزی، سبزه نماد نوزایی (تولد دوباره)، سیب نماد زیبایی و تندرستی، سیر نماد پزشکی (درمان یا طب)، سنجد نماد عشق، سرکه نماد شکیبایی و عمر، سکه نماد دارایی و سماق نماد رنگِ طلوع خورشید است. سنبل نیز یکی دیگر از اقلام موجود بر سفره‌ی هفت‌سین می‌باشد.
سخن به این جا که رسید مادربزرگ ادامه داد: البته بر خوان هفت‌سین ایرانی اقلام دیگری هم گذاشته می‌شود. کتاب به نشانه تمدن و خردورزی (قران،حافظ و شاهنامه)، آینه، تخم مرغ رنگی، یک نوع شیرینی ایرانی مانند باقلوا و شیرینی آردنخودچی، گلاب، آجیل، شکلات و گل نرگس از جمله‌ی آن هاست.
نکته‌ی جالب این‌که این سفره در دوران باستان "هفت شین" (شهد، شکر، شیرینی، شراب، شب‌بو، شالین، شبدر) بوده است اما در قرن سوم هجری به دنبال ممنوعیت شراب در ایران، این هفت شین جای خود را به هفت سین داد. در اصل هفت شین ثابت بود اما هفت سین تقریبا هر چیزی که از نظر مردم خوش یمن و حرف اول آن سین باشد می‌‌تواند در سفره چیده شود و تفاوت سنت‌ اقوام مختلف ایرانی در چیدن سفره‌ی هفت‌سین از همین‌جا نشات گرفته شده است.


حمیدیان در ادامه تاکید كرد: این سفره، تنها ویژه‌ی نوروز نیست و در بسیاری مکان‌ها در آیین‌های عروسی و شب جشن چله نيز چیده می‌شود. در بخشی از کاشان نیز این سفره در جشن اِسبندی، ۲۵ بهمن، برابر با روز نخست اسفند در گاه‌شماری رسمی، چیده می‌شود.
*علی کوچولو نگاهی به سفره‌ی هفت‌سین چیده شده انداخت و از جا برخواست. ماهی سرخ داخل تنگ بلورین را داخل حوض آب انداخت و به جای آن یک نارنج و مقداری دانه‌ی اسپند در آب تنگ انداخت.
و بعد....
روز سه‌شنبه اول فروردین
ساعت ۸:۴۴:۲۷
سال نو مبارک
/۲۶