به گزارش خبرنگار ایمنا، بخش اعظم سرزمین ایران را نواحی مرتفع و کوهستانی تشکیل داده است؛ البته در برخی نقاط ارتفاع کوه‌ها کم و در نقاطی دیگر بسیار است، اما هر کدام در تشکیل اجتماعات انسانی، نوع معیشت مردم و حتی بر تاریخ کشور و پیروزی و ناکامی‌های تاریخی تأثیرگذار است. در شکل‌گیری ناهمواری‌ها حرکات تکتونیکی صفحات زمین اثرگذار است و باعث چین خوردگی و تشکیل کوه‌ها می‌شود؛ همچنین در این هنگام عوامل فرسایش نیز دخیل بوده و از ارتفاع گرفتن کوه‌ها جلوگیری می‌کند. برای بررسی بیشتر ناهمواری‌های ایران و شناخت عوامل مؤثر در شکل ناهمواری‌ها با علی‌خان نصراصفهانی، دانشیار گروه زمین‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
ژئومورفولوژی چیست؟
مطالعه برجستگی‌ها و فرورفتگی‌های زمین که تحت ژئومورفولوژی معروف است، نحوه به وجود آمدن برجستگی و فرورفتگی‌های سطح زمین را مورد بررسی قرار می‌دهد و پیرامون آن مطالعه می‌کند؛ این علم بسیار کاربردی است و با رشته‌های مختلف نیز به نوعی در ارتباط است.
در چه بخش‌هایی از ایران ناهمواری وجود دارد؟
بر اساس مطالعات انجام شده ایران یک ساختار برجسته متشکل از کوه و دشت دارد که تحت شرایط خاصی به وجود آمده است؛ در بخش شمالی کشور رشته کوه البرز وجود دارد که از غرب به شرق امتداد دارد؛ همچنین رشته کوه زاگرس نیز از شمال غرب ایران وارد شده و از جنوب شرقی خارج می‌شود که میان این دو مثلثی ایجاد و بین آن‌ها کویر لوت قرار دارد؛ بعد از زاگرس و به سمت جنوب نیز رشته کوه و دشت‌های دیگری وجود دارد.
دلیل پدید آمدن ناهمواری چیست؟
ناهمواری‌های به وجود آمده بر اساس تحقیقات بر اثر فعالیت‌های تکتونیکی و صفحات سلب زمین ایجاد شده است؛ کارشناسان معتقدند در گذشته و در محلی که رشته کوه زاگرس و البرز قرار دارد دریایی عظیم و عمیق به نام تتیس وجود داشته که از سمت جنوب و رشته کوه زاگرس به سمت شمال و اروپا و ترکیه امتداد داشته است؛ این دریا بر اثر فرآیندی به نام کوهزایی بسته شده و با چین خوردن صفحه رشته کوه‌های آلپی به وجود می‌آید که این فرآیند در تمام دنیا به همین شکل بوده است و دلیل اینکه کوه‌ها به این شکل بوده و برخی نقاط زمین تبدیل به دشت شده همین حرکات تکتونیکی و نیروهایی است که صفحات کره زمین با حرکت در کنار هم به‌وجود می‌آورد.
چرا قله اورست نسبت به سایر کوه‌ها بلندتر است؟
فرآیند شکل‌گیری قله اورست مانند دیگر کوه‌ها بوده و به بسته شدن دریا تتیس مربوط است، اما در شکل‌گیری این قله حرکات تکتونیکی صفحات زمین ادامه‌دار بوده است؛ در واقع هنگامی که شبه جزیره هند به سمت آسیا در حرکت بوده است با آن برخورد کرده و با شدت به مسیر خود ادامه داده است که این فشار موجب چین خوردن بسیار سطح زمین و در نتیجه افزایش ارتفاع قله اورست و رشته کوه‌های هند و چین شده است؛ تصور کنید هنگامی که فرش در کنار دیوار قرار بگیرد اگر نیرویی به آن وارد کنید باعث چین خوردن آن می‌شود و هرچه این فشار و نیرو افزایش یابد مقدار چین خوردگی نیز بیشتر می‌شود؛ در سطح زمین نیز این مسئله مطرح است و هرچه مقدار فشار افزایش یابد، مقدار چین‌خوردگی و ارتفاع ناهمواری بیشتر می‌شود.
قله اورست به دلایلی کمتر تحت تأثیر عوامل فرسایش قرار گرفته است که این مسئله در مرتفع بودن آن نسبت به سایر نقاط بی‌تأثیر نیست؛ عوامل فرسایش تا ارتفاعی خاص بیشتر به دلیل وجود رودخانه‌ها است، اما با افزایش ارتفاع یخچال‌ها نیز به این عوامل افزوده می‌شود و تأثیرات بسیاری اعمال می‌کند.
تأثیر عوامل فرسایش بر مرتفع شدن یک قله چیست؟
رشته کوه زاگرس طی میلیون‌ها سال با باز شدن دریای سرخ، حرکت پوسته عربستان به سمت ایران و بسته شدن دریای تتیس به وجود آمده است که این فرآیند همیشه در حال انجام است و گسل، رانش و چین خوردگی را به همراه دارد؛ طی این فرآیند و با چین خوردن بخشی از زمین بالا می‌رود، اما از طرف دیگر عوامل فرسایش اجازه به ارتفاع گرفتن و بالا رفتن سطح زمین نمی‌دهد و با هوازدگی رسوبات و سنگ‌ها را به سمت دشت و رودخانه هدایت می‌کند؛ این مسئله در چادگان قابل مشاهده است به شکلی که در ارتفاعات و بر روی قله‌ها چند متر خاک وجود دارد و نشان می‌دهد عوامل فرسایش با قدرت در حال کاهش ارتفاع کوه‌ها است. به طور کلی این عوامل می‌توانند آب، باد و غیره باشد که با فرسایش کوه اجزا آن به وسیله رودخانه حمل شده و سمت دشت هدایت می‌شود و یک تعامل و تعادلی میان کوهزایی و فرسایش آن ایجاد می‌کند.
دلیل اینکه برخی قله‌ها کمتر در معرض عوامل فرسایش قرار می‌گیرد، چیست؟
تمام کوه‌ها به هر شکلی تحت تأثیر عوامل فرسایش قرار می‌گیرد، اما شدت آن در مناطق مختلف و وابسته به عوامل دیگر متفاوت است زیرا عوامل هوازدگی شامل آب، هوا، باد و یخچال‌ها است. نقاطی که از لحاظ اقلیمی شرایط خاصی را تجربه کند، بر اثر تغیرات شدید آب و هوا قاعدتاً مقدار فرسایش بیش‌تری را تجربه خواهد کرد؛ البته همان‌گونه که ذکر شد رشته کوه زاگرس در حال افزایش ارتفاع است و اگر مقدار و سرعت بالا آمدن آن نسبت به عوامل فرسایش بیشتر شود، ارتفاع آن نیز افزایش می‌یابد. قله اورست کمتر تحت تأثیر عوامل فرسایش قرار گرفته و مرتفع شده است، اما اگر چین‌خوردگی از عوامل فرسایش کمتر باشد در نتیجه قله مرتفع نمی‌شود مانند منطقه البرز که میزان ارتفاع گرفتن کوه‌ها به دلیل شرایط اقلیمی و فرسایش حجم زیادی از رسوبات، زیاد نیست.
سخن آخر...
علم ژئومورفولوژی و شناخت وضعیت زمین برای هر فردی جذاب است و می‌تواند شرایط خاص ایران را برای نسل جوان توصیف کند. ایران شرایط بسیار استثنایی از لحاظ مورفولوژی در دنیا دارد و تنوع آب و هوایی در آن بسیار دیده می‌شود که این مسئله می‌تواند برای توسعه اکوتوریسم و ژئوتوریسم بسیار مهم واقع شود؛ مشاهده طبیعت بسیار زیبای ایران مانند کوهستان‌ها و دشت‌ها که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند بسیار جذاب است و با مشاهده آن‌ها می‌توانیم برای حفظ محیط زیست نیز بیشتر تلاش کنیم.
نظر شما