به گزارش خبرنگار ایمنا، فرهنگ و ساختارهای اجتماعی پیش زمینه ساخت کالبد شهر است و از نحوه طراحی فیزیک و کالبد یک شهر می‌توان به تفکرات غالب در زمان ساخت آن پی برد. یکی از مهمترین عواملی که شهرهای ما را در طول تاریخ تحت تأثیر قرار داده، اسلام است. ورود اسلام به ایران در طول زمان و به تدریج در دوره‌های مختلف تاریخی چهره و سیمای شهرها را تحت تأثیر قرار داد.
فرهنگ شهری متأثر از احکام دین اسلام، معماری شهری را نسبت به گذشته متفاوت‌تر کرد و امروزه می‌توان نشانه‌هایی را در شهرها از ادوار و سلسله‌های مختلف بعد از اسلام مشاهده کرد؛ در برخی دوران معماری اسلامی- ایرانی به اوج شکوه و عظمت می‌رسد و در برخی دیگر از ادوار معماری اسلامی ایرانی چندان پیشرفتی نداشته است.
تفکرات نشأت گرفته از اسلام، آیات قرآن و احادیث در ترکیب با تفکرات ادوار گذشته و در ترکیب با دیگر فرهنگ‌های هر دوره، موجب احداث بناهای منحصر به فردی در شهرها شده و هویت خاصی را به سیمای شهری بخشیده است. توجه به پیش زمینه‌های فرهنگی و ساختارهای فکری و اجتماعی بسیار مهم است چرا که موجب ایجاد سازه‌های منحصر به فردی در شهرها می‌شود و چهره‌ای متفاوت را به شهرهای اسلامی می‌بخشد.
امروزه چهره شهرهای ما نسبت به گذشته تغییر کرده است و شاهد نوع متفاوتی از معماری هستیم. از این رو بازگشت به مفهوم شهر اسلامی ضروری به نظر می‌رسد؛ اینکه اسلام چه دیدگاهی نسبت به شهر و شهرسازی دارد و زندگی شهری را چگونه می‌بیند، در گفتوگوی ایمنا با مهدی ابراهیمی، دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی شهر بررسی شده است. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
شهر از منظر قرآن به چه مفهوم است؟
اسلام از جمله ادیانی است که در شهر شکل گرفته است و اساساً نسبت به شهرنشینی نظری کاملاً مساعد و حتی ترغیب کننده دارد. در نتیجه نمی‌تواند نسبت به موضوعات مختلف مرتبط با شهر بی تفاوت باشد. بسیاری از محققان معتقد هستند اسلام دین شهر است. مطالعه در متون اسلامی نیز حاکی از اهمیت دادن و تاکید اسلام به موضوع شهر است.
علامه طباطبایی در تفسیر آیات یک تا ۲۱ سوره نحل می‌فرماید؛ این آیات فصل دیگری از نعمت‌های الهی را برمی‌شمارد که در آن از دریاها، کوه‌ها، شهرها و راه‌ها یاد می‌کند و آنها را به عنوان نعمت تذکر می‌دهد. همچنین در تفسیر سوره یوسف بیان می‌کند که "پروردگارم مرا به سوی مصر سوق داد و گواراترین زندگی و بلندترین عزت‌ها و سلطنت‌ها را روزی‌ام کرد، آنگاه دوباره ما را به هم نزدیک کرد و همگی ما را از بادیه به شهر و زندگی مدنی و متمدن منتقل کرد. در جای دیگری می‌فرماید: تمام شدن نعمت بر یوسف بر همین بود که او و اهل‌بیتش را از زندگی صحرانشینی به زندگی شهری منتقل کرد.
اسلام چه دیدگاهی نسبت به زندگی شهری دارد؟
برای دریافت دیدگاه اسلام از زندگی شهری و درک روح شهر ربانی و پردازش و تدوین الگو باید دو حوزه مورد بحث و بررسی قرار بگیرد. حوزه اول حوزه فقاهت و آداب مسلمانی است و حوزه دوم مربوط به کتاب وحی و منابع اصلی و اولیه اسلامی می‌شود.
یکی از مباحث اصلی در حوزه فقاهت و آداب مسلمانی هنجارها و ناهنجاری‌های رفتاری و اجتماعی است که بر روی زندگی شهری اثرگذار است؛ اینکه برای داشتن یک زندگی شهری مطلوب باید چه رفتارهایی انجام داد و از چه رفتارهایی پرهیز شود. بدیهی است که در میان چگونگی ساخت شهر و فضاهای شهری نیز می‌تواند موجب تقویت یا رشد برخی هنجارها و تضعیف و نابودی ناهنجاری‌ها شود. در واقع ساخت شهر باید آنچنان باشد که مردم بتوانند به تکالیف خود به راحتی عمل کرده و از معاصی و گناهان پرهیز کنند.
در فقه اسلامی هنجارها و ناهنجاری‌ها تحت عنوان احکام در رساله‌های عملی که به توضیح المسائل مشهور هستند، به دقت و با جزئیات مشخص شده است. در این رساله‌ها تکالیف مؤمنان در برابر خدا و حقوق دیگر افراد مشخص شده و تحت عناوین پنجگانه واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح مشخص شده است. در شهر اسلامی باید به گونه‌ای عمل شود که عمل به واجبات و مستحبات آسان و عمل به مکروه و حرام دشوار شود.
این آداب چه تأثیری بر ساخت و بافت شهر داشته است؟
بنای مسجد در جامعه اسلامی در مرکز و در کنار ابنیه آموزشی و فرهنگی و در مرکز محلات و مناطق شهری بوده است. رعایت همین اصل در تعدادی از شهرهای الجزایر منجر به تشکیل بافت ستاره‌ای متمرکز و در شهرهای ایران منجر به ایجاد بافت سلسله مراتب محله‌ای شد و به گونه‌ای دیگر تجلی پیدا کرد.
به طور کلی رفتارها و هنجارها در حوزه فقاهت و آداب مسلمانی زمانی که در ارتباط با مسائل شهری قرار می‌گیرد، به دو دسته قابل تقسیم هستند؛ دسته اول رفتارهای ناشی از احکام صریح و روشن هم از جهت بی نیازی به تفسیر و تعبیر و هم به جهت نوع تأثیر بر سازمان‌های شهری. تکلیف طراحان و برنامه ریزان شهری برای مدنظر قرار دادن اینگونه احکام در سامانه‌های شهری مشخصاً تغییرناپذیر بوده و نمونه بارز آن انجام نمازهای یومیه به جماعت است.
دومین دسته از هنجارها و رفتارهای ناشی از فقاهت و آداب مسلمانی، عبارت از رفتارهای ناشی از احکام است که مجموع آنها در زندگی امروزی روشن و صریح نیست و یا دستخوش تهدید و تفسیرهای گوناگون شده است و یا اینکه رعایت آنها منوط به دیگر معیارهای بنیادین در مدنیت و نظام شهری شده است.
دیدگاه منابع اولیه و اصلی اسلام در خصوص شهر اسلامی چیست؟
منابع دست اول پژوهشی یعنی قرآن، نهج‌البلاغه، ادعیه و احادیثی که از پیامبر رسیده است و البته در آنها پاسخ‌های صریح و روشن در مورد نظام ساخت شهر نیست اما واژه‌هایی در این زمینه وجود دارد که می‌توان گفت توصیه‌های اخلاقی و غیر اخلاقی برای مسلمانان در شهرها داشته است؛ به طور مثال در قرآن آمده آنچه که موجب نابودی شهرها می‌شود، ظلم و جور، اسراف، برتری‌جویی و امثال اینها است.
شهر اسلامی شهری است که جهت توسعه و رشد آن به نحوی باشد که خصلت‌های پاک و زندگی ساز را تقویت کند و خصلت‌های تباهی‌آور را نفی کند. مسلماً بازتاب این خصلت‌ها و صفات در سیمای شهرها نیز دیده می‌شود. حضرت علی (ع) می‌فرمایند: شهر تو از دیگر شهرها بهتر نیست بلکه بهترین شهرها شهری است که آسایش تو را فراهم کند و بر اساس این بیان هیچ برتری شهری نسبت به شهر دیگر بر اساس قرآن و روایات ندارد.
بنابراین کالبد از نظر دین مبین اسلام در درجه دوم اهمیت است و اگر شهرسازی تحت عنوان شهرسازی اسلامی بیان می‌شود، کالبد و برنامه‌ریزی شهری باید بتواند تسهیلگر رفتارها و هنجارهای درست باشد و به نحوی مانع انجام ناهنجاری‌ها توسط ساکنان شود.
نظر شما