به گزارش خبرنگار ایمنا، فرونشست زمین یک پدیده زیست محیطی، به معنای نشست تدریجی و یا پایین رفتن ناگهانی سطح زمین به‌دلیل تراکم مواد زیر سطحی است. برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی ناشی از نیاز روزافزون به منابع آب که به دنبال توسعه صنعت و کشاورزی در اصفهان رخ داده از دلایل اصلی فرونشست به شمار می‌رود. تهدید و آسیب‌های جبران ناپذیر سازه‌ها و تأسیسات شهری، خطوط انتقال نیرو، ساختمان‌ها و به خصوص بناهای تاریخی شهر موزه اصفهان از جمله نگرانی‌های کارشناسان برای آینده پیشروی اصفهان در اثر برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است.
متأسفانه این رخداد در اصفهان جدی است و به گفته کارشناسان در ۲۰ سال آینده این شهر برای سکونت مناسب نخواهد بود و قطعاً رو به ویرانی خواهد گذاشت و مردم باید از این منطقه مهاجرت کنند. در حال حاضر بسیاری از دشت‌ها، اماکن تاریخی و ساختمان‌های مسکونی نشست کرده‌اند و این اتفاق نشان می‌دهد فرونشست به شهر اصفهان نفوذ کرده و این استان اصفهان اوضاع خوبی ندارد.
مهمترین علت نتیجه‌بخش نبودن فعالیت‌ها در خصوص فرونشست
رضا شهبازی مدیرکل دفتر مخاطرات زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی کشور در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: هنوز اطلاعاتی در دست نیست که فرونشست می‌تواند زلزله ایجاد کند یا ارتباط معناداری بین این دو وجود دارد یا خیر؟ زیرا زمین لرزه در عمق زمین و به واسطه نیروهای درون زمینی و در عمق بالای پنج و شش کیلومتری زمین ایجاد می‌شود اما فرونشست یک لایه ۲۰۰، ۳۰۰ متری است که به ضخامت آبرفت‌ها مربوط است و این دو موضوع باهم ارتباط ندارند.
وی می‌افزاید: لازم است در این زمینه پژوهش‌های بیشتری انجام شود. فرونشست مقاومت پی سازه‌ها را نسبت به زمین لرزه کاهش می‌دهد و از طراحی مبنا خارج می‌کند چون هر سازه بسته به اهمیت یک طراحی دارد که فرونشست سبب می‌شود این پی جابجا شود و مقاومت در برابر زمین لرزه کاهش یابد. پدیده فرونشست در دنیا از دهه ۳۰ میلادی در آمریکا هنگامی که با خشکسالی‌های بزرگ روبه‌رو شد اتفاق افتاد. استفاده از پمپاژ برای برداشت آب زیر زمینی سبب شد پدیده فرونشست در دنیا مورد بررسی قرار گیرد.
مدیرکل دفتر مخاطرات زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین شناسی تصریح می‌کند: در کشور ایران از سال ۱۳۴۰ این موضوع مورد بررسی قرار گرفت. به صورت سیستماتیک از اواخر دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰ این رویداد در سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی به عنوان یک مخاطره به جامعه علمی کشور و دولتمردان معرفی شد و مدت ۲۰ سال است که به طور دقیق مکاتبه داریم. در خصوص خطرات هشدار داده شده و ساز وکارها هم بررسی شده است، مهمترین علت نتیجه‌بخش نبودن فعالیت‌ها در خصوص فرونشست این است که این پدیده زیرزمین اتفاق می‌افتد و قابل مشاهده نیست، اگر تلاش می‌شد تا در برابر دیدگان جامعه باشد مورد توجه و اهمیت مردم قرار می‌گرفت تا خطر را احساس کنند و مطالبه‌گر شوند و این یک چالش بزرگ است.
خشکی زاینده‌رود، صنایع آب‌بر و تبدیل اصفهان به نماد فرونشست
وی اضافه می‌کند: خطر فرونشست در جنوب شهر تهران وجود دارد، تبدیل شدن اصفهان به نماد فرونشست دلیل واضح و مشخصی دارد، منابع آب جاری و سطحی که مهمترین آن زاینده‌رود است تنها منبع سفره‌های زیرزمینی و پیرامونی شهر اصفهان است زمانی که بسته باشد تغذیه‌ای وجود ندارد و بخش بزرگی از اصفهان خشک و بارندگی کاهش یافته است، مهیار، شاهین شهر، برخوار، دشت کاشان، گلپایگان. منابع آب پایه دار برای تأمین آب زیر زمینی ندارند و برداشتی که از آب‌های زیرزمینی انجام شد یک دوره خشکسالی را به همراه داشت. آب‌های ورودی ثابت مانده‌اند اما برداشت آب زیرزمینی افزایش پیدا کرده است.
شهبازی خاطرنشان می‌کند: بارگذاری جمعیتی و صنایع بیش از حد و ظرفیت اکولوژیک اصفهان است، زمانی که مناطق خشک کشور با مهاجرت مواجه بودند جمعیت‌های پیرامون در اصفهان ساکن شدند. این موضوع سبب شد برداشت از منابع اصفهان با تغذیه و سازوکار همسو نباشد و اصفهان بیشترین چالش را نسبت به فرونشست پیدا کرد بیش از ۸۵ درصد فرونشست وابسته به برداشت آب زیرزمینی است. باید برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی متوقف شود و برداشت متعادل از تغذیه و آبخوان تنها راه کنترل فرونشست است.
وی اظهار می‌کند: فرونشست در سازه‌های حساس مانند: پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، خطوط انتقال انرژی نفت و غیره و… اثرگذار است و برای تعیین نرخ فرونشست از دو فناوری ماهواره سنتینل و پایش با جی پی‌اس‌های پیشرفته استفاده می‌شود که در این موارد سنجش داده‌ها و نرخ فرونشست از راه دور قابل برداشت است.
فرونشست بازتاب تخلیه آب زیرزمینی است
مدیرکل دفتر مخاطرات زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی اضافه می‌کند: سطح زیر کشت اراضی کشاورزی به عنوان آب برترین بخش باید پایش شود همچنین برای تراز آب زیرزمینی میزان صنعت و شرب و بهره‌وری آب هم باید مورد بررسی قرار گیرد، در بخش‌های کشاورزی و صنعت که از بهره‌وری خارج شده است با چالش مواجه هستیم. باید در این مورد با مردم گفت وگو کرد. سیاست گذاری و توسعه کشاورزی باید هماهنگ باشد و تلاش شود بهره‌وری آب افزایش پیدا کند. به اندازه بخش صنعت و شرب باید آب آزاد شود که حجم مخازن افزایش یابد، روش‌های نادرست آبیاری، الگوهای نادرست کشت باید اصلاح شود. پدیده فرونشست با نرخ فرونشست یکسان نیست خطر فرونشست با نرخ آن تفاوت دارد. فرونشست بازتاب تخلیه آب زیرزمینی است چنانچه برداشت از آب زیرزمینی متعادل نباشد منابع تخلیه می‌شود و به صفر می‌رسد.
وی می‌افزاید: در مناطقی که کشاورزی وابسته به آب زیرزمینی است متأسفانه آبی در اختیار ندارند و تخریب سرزمین، بیابانی شدن و در نهایت مهاجرت اتفاق می‌افتد. از نظر زمین‌شناسی اگر فرونشست متوقف نشود فشردگی آب لایه‌های رسوبی در آبخوان زیاد می‌شود و ظرفیت جذب منابع آب را ندارد. پدیده فرونشست قابل کنترل است و ایجاد تعادل بین تغذیه و تخلیه از آبخوان راه حل این موضوع است. بنابراین لازم است بهره‌برداران آگاه باشند و مسئولان هم توجه کنند و بهره‌وری را افزایش دهند، فناوری‌های تولیدی را گسترش دهند ارزش افزوده روی محصول درج شود، معیشت جایگزین داشته باشیم و چرخه تولید را کامل کنیم. پدیده فرونشست به مرور زمان اتفاق افتاده است و یک بازه زمانی میان مدت لازم است تا به اهداف برسیم باید به تمام ظرفیت‌ها توجه کنیم و فشار جمعیت را از مناطق برداریم.
راهکار کنترل فرونشست در اصفهان چیست؟
محمد درویش فعال محیط زیست در این خصوص می‌گوید: مدیران اصفهان باید چند کار را در اولویت قرار دهند و تحت هر شرایطی و با وجود مشکلات حقابه تالاب گاوخونی که مقدم بر بخش کشاورزی و صنعت است را درنظر بگیرند و دست کم حدود ۱۸۰ میلیمتر آب باید به سمت آن هدایت شود و تحت هیچ شرایطی اجازه برداشت را ندهند تا زاینده‌رود برخوردار از یک جریان دائمی آب باشد به این ترتیب به مرور تغذیه می‌شود و افت سطح آب زیرزمینی جبران می‌شود.
وی می‌افزاید: برای اینکه بتوانیم فرونشست را کنترل و به آرامی مهار کنیم همه چاه‌های غیرمجاز در استان اصفهان باید بسته شود به خصوص در حوضه آبخیز زاینده‌رود، علاوه بر این چاه‌های مجاز باید کنتور داشته باشد و اجازه برداشت غیرمجاز از آنها داده نشود کشت‌های آب بر مانند برنج، پیاز و هندوانه متوقف شود و خسارت را به کشاورزان پرداخت کنند تا کشت‌های جایگزین را انتخاب کنند.
درویش تصریح کرد: گام چهارم در موضوع فرونشست این است که تلاش کنند صنایع آب‌بر که مجوز دارد جانمایی آن به خارج از استان تغییر پیدا کند و به هیچ عنوان صنعت آب‌بر با داشتن مجوز در استان مستقر نشود، مردم باید آگاه شوند و این آگاهی مؤثر است که اصفهان درگیر جزیره گرمایی است و آلودگی هوا از ترافیک به شدت بالاست و مصرف آب هم افزایش پیدا می‌کند اگر مردم در ترددها کمتر از خودروی شخصی استفاده کنند و مسئولان مسیرهای ایمنی دوچرخه سواری را در اولویت کاری خود قرار دهند در کاهش مصرف آب و کنترل فرونشست مؤثر است.
تمام دشت‌های اصفهان درگیر فرونشست
رضا اسلامی مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی استان اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: استان اصفهان تنها استانی است که تمام دشت‌هایش درگیر فرونشست است و با این پدیده دست و پنجه نرم می‌کند، تنها نائین گرفتار نشده است و منطقه ممنوعه به شمار نمی‌آید. متأسفانه تمام منابعی که استخراج می‌کنیم متعلق به ۱۰ تا ۱۲ هزار سال پیش است که در سفره‌های زیرزمینی بوده است و آیندگان با مشکل مواجه می‌شوند چون تمام سفره‌های زیر زمینی تخلیه شدند.
وی می‌افزاید: سال ۱۳۵۰ در منطقه حبیب‌آباد و دولت‌آباد آب در سطح زمین بوده است و چاه شش تا هفت متری برای دستیابی به آب حفر می‌شد. از سال ۱۳۹۰ آب از عمق ۲۵۰ متری استخراج می‌شد بنابراین فرونشست افزایش یافت، در ۱۵ سال آینده نقش جهان، فرودگاه و حبیب‌آباد دچار نشست می‌شوند اگر برداشت از آبخوان‌ها به این سرعت ادامه پیدا کند فرونشست اصفهان را ویران می‌کند. در کل ایران هم با این پدیده مواجه هستیم در استان‌های سمنان، کرمان، شیراز، خراسان و نیشابور از جمله این مناطق هستند. اولین فرونشست در دشت رفسنجان ورامین تهران اشتهارد، هشتگرد و مهیار اصفهان گزارش شد متأسفانه در حال حاضر مناطق درگیر فرونشست افزایش یافته است.
کاشان منطقه ممنوعه و بحرانی از منظر فرونشست
وی می‌افزاید: نرخ بارندگی در سمیرم بیش از ۲۵۰ میلیمتر و سال گذشته ۹۰۰ میلیمتر بارندگی داشته است، در دامنه‌های اصفهان با فرونشست مواجه هستیم، منطقه فریدن از نظر بارندگی بارش‌های بسیار زیادی دارد اما متأسفانه گرفتار فرونشست است و در سال ۹۲ انفجار رخ داد چون لوله‌های گاز تاب‌آوری لازم را نداشتند، در گلپایگان ۱۹ سانتی‌متر نشست داریم کاشان منطقه ممنوعه و بحرانی از منظره فرونشست است از شمال غرب قم تا ایستگاه راه آهن شهراب در مرز اصفهان و یزد شروع می‌شود تمام این دشت‌ها فرونشست دارند. در فرودگاه اصفهان و مغار ترک‌های بیشماری وجود دارد علاوه بر ترک در طاهرآباد کاشان فروچاله هم دیده می‌شود که دهانه آن هشت متر و عمق آن ۲۵ متر است متأسفانه اصفهان وضعیت خوبی ندارد، در اطلسی که ۵۰ سال پیش تهیه شده است خطر زلزله را در نظر می‌گرفت و استان اصفهان و مرکزی جزو استان‌هایی است که میزان ریسک پذیری خطر زلزله در آنان کمتر بوده است و در وضعیت سفید قرار داشتند.
مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی استان اصفهان می‌گوید: در حال حاضر در استان‌های جنوبی هرمزگان، کرمان، فارس و در نوار شمالی رودبار، منجیل و در نوار غربی استان‌های کردستان و کرمانشاه از مناطق زلزله‌خیز است. اصفهان در گذشته شهر امنی بوده اما در حال حاضر خطر پذیر است چون صفحات زمین حرکت می‌کند و انرژی در آن ذخیره می‌شود بنابراین زمین لرزه اتفاق می‌افتد. در ۲۲ اردیبهشت ۹۲ به دلیل سستی زمین در حبیب‌آباد اصفهان زلزله‌ای رخ داد اگر مجدداً زلزله اتفاق بیفتد خرابی‌های بسیار دارد چون با فرونشست روبه‌رو هستیم و خسارت‌های جانی و مالی بسیاری را به دنبال دارد.
وی خاطرنشان می‌کند: تعداد چاه‌های استان اصفهان ۵۷ هزار و ۴۲۳ حلقه است که از این تعداد ۳۷ هزار و ۲۸۷ حلقه چاه با مصرف کشاورزی است و تعداد ۱۲ هزار و ۱۷۶ حلقه آن در محدوده‌های فرونشست است، زمانی که زاینده‌رود جاری بود آبخوان‌ها توسط آن تغذیه می‌شدند و میزان متوسط بارندگی در بهترین حالت ۱۰۰ میلیمتر بود متأسفانه در حال حاضر آبخوان‌ها تغذیه نمی‌شوند و چاه‌های مصنوعی هم نداریم که آبخوان‌ها بتوانند سیراب شوند. زمانی که زاینده‌رود جاری بود ۲۰ هزار حلقه چاه موجود بود و الان ۴۶ هزار حلقه چاه داریم و تعداد چاه‌های مجاز و غیرمجاز افزایش یافته است یکی از علت‌های مهم فرونشست در اصفهان خشکی زاینده‌رود است و از ابتدای دهه ۸۰ سرعت فرونشست در اصفهان بیشتر شده است.
مرگ زاینده‌رود و آبخوان‌ها و وقوع فاجعه
اسلامی ادامه می‌دهد: زاینده رود دیگر زنده نیست و نمی‌تواند آبخوان‌ها را تغذیه کند بنابراین ترک‌های بسیاری در سطح این رود پدیدار شده است مرگ آبخوان‌ها اتفاق افتاده و اصفهان حیاتی ندارد متأسفانه تا ۲۰ سال آینده فاجعه رخ می‌دهد و فرونشست خبر نمی‌کند و به همین علت زلزله خاموش نام دارد، در اصفهان جاذبه‌های صنعتی زیاد است مهاجران بسیاری به این شهر مهاجرت می‌کنند بنابراین مصرف آب افزایش می‌یابد.
وی تصریح می‌کند: فرونشست تنها در ایران اتفاق نیفتاده است کشورهای دیگر هم این پدیده را تجربه کردند اما با مدیریت درست و بهره‌برداری از امکانات توانسته‌اند این پدیده را مهار کنند. اگر در مورد این موضوع به خوبی برنامه‌ریزی می‌شد با توجه به اینکه کشور دچار خشکسالی است اصفهان پایدار می‌ماند، هزینه‌های زیادی پس از سیلاب‌ها صرف شد اگر بخشی از این هزینه‌ها برای فرونشست در نظر گرفته می‌شد خسارات کاهش می‌یافت. متأسفانه بحران‌ها در ایران به درستی مدیریت نمی‌شود سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور به عنوان تنها مرجع رسیدگی به مخاطرات زمین شناسی و مجری پایش است و پدیده فرونشست را این ارگان باید مورد بررسی قرار دهد مسئولان اگر اعتبارات کافی در نظر می‌گرفتند مخاطره اتفاق نمی‌افتاد.
مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی استان اصفهان می‌گوید: اما زمانی که موضوع دغدغه نباشد اهمیت هم ندارد و پس از رویداد تمام افراد به دنبال علت می‌گردند و شاکی می‌شوند. دو مقوله در این موضوع حائز اهمیت است که مدیریت بعد از بحران و مدیریت ایجاد بحران نام دارد. سازمان در سال ۹۵ اطلسی در مقیاس یک میلیونی منتشر کرد که در آن نقشه دو درصد از مساحت استان شامل بخشی از مهیار و بخشی از برخوار و قسمتی از گلپایگان و همچنین کاشان درگیر فرونشست بودند.
وضعیت بحرانی دشت‌های اصفهان از منظر فرونشست
وی تصریح می‌کند: آذرماه سال ۹۸ سازمان زمین شناسی به صورت ویژه و بدون دریافت هرگونه اعتبار اقدام به تهیه اطلس فرونشست دشت‌های استان نمود که این کار برای اولین بار توسط سازمان انجام شد. در اسفند ۹۸ اطلس دو دشت کاشان و دشت اصفهان برخوار تهیه شد. به دلیل اینکه تنها سازمان زمین‌شناسی است که بعد از مطالعات دفتری اقدام به پایش‌های صحرایی می‌کند و این هم برای صحت و سقم مطالعات است و این مهمترین تفاوت سازمان با دیگر ارگان‌هایی چون نقشه‌برداری و مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی استان است.
اسلامی ادامه می‌دهد: در این مطالعه دشت‌های در گیر فرونشست عدد ۸۲۳۰ کیلومتر یعنی در حدود ۸ درصد را مطرح کرد. اسفند ۹۹ با وجود شرایط کرونا و مشکلات اعتباری باز هم اطلس دو دشت دیگر بادرود و مهیار شمالی نهایی و مساحت دشت‌های درگیر به ۹۸۰۰ کیلومتر نزدیک به ده درصد مشخص شد. در سال ۱۴۰۰ تاکنون در دو دشت اردستان و گلپایگان نیز برداشت‌های صحرایی انجام شد و قطعاً امسال عدد به نزدیک ۱۲۰۰۰ کیلومتر خواهد رسید. تقریباً تمام دشت‌های بحرانی و ممنوعه استان دچار فرونشست شده‌اند. سازمان نقشه برداری کشور با کمک پردازش تصاویر ماهواره سنتینل ۱ فرونشست دشت‌های اصفهان و گلپایگان، کاشان و مهیار را انجام داده است و نرخ‌های فرونشست را به دست آورده است مثلاً برای گلشهر گلپایگان عددی نزدیک ۱۹.۵ سانت در سال برای برخوار دولت‌آباد عدد ۱۷ را به دست آورده که این اعداد بر اساس داده‌های ماهواره‌ای است و پایش زمینی به صورت کامل انجام نشده است.
نصب ۲۷ ایستگاه GPS برای تعیین نرخ فرونشست
منصور شیشه‌فروش مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا می‌گوید: در سال‌های گذشته تیم‌های مطالعاتی در استان اصفهان استقرار یافته و تفاهم نامه‌هایی با سازمان زمین‌شناسی منعقد شده تا نرخ فرونشست که حاصل برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی بوده در مناطق مختلف اصفهان بررسی شود. برای این بحران برخی راهکارهای کوتاه و بلندمدت وجود دارد که راهکار کوتاه مدت اجرای طرح‌هایی است که از تشدید فرونشست پیشگیری کند.
وی با تاکید بر اینکه آثار فرونشست زمین با ایجاد شکاف و درز در ساختمان‌ها، جاده‌ها، مزارع کشاورزی و غیره گزارش شده است، خاطرنشان کرد: ۲۷ ایستگاه GPS در مناطق مختلف اصفهان نصب شده تا نرخ فرونشست را تعیین کند و بدانیم در چه جایگاهی قرار داریم؛ البته فرونشست در بیشتر نقاط کشور به دلیل وجود خشکسالی و برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های آب‌های زیرزمینی اتفاق افتاده است.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان می‌افزاید: مقرر شده شهرداری اصفهان مطالعات شهر را در ارتباط با نرخ فرونشست زمین و تاب‌آوری سیستم‌ها انجام دهد که این اقدام با همکاری دانشگاه‌ها در حال انجام است تا نرخ فرونشست در نقاط مختلف شهر مشخص شده و مهندسان ساخت و ساز متناسب با نرخ فرونشست، تاب‌آوری سازه‌ها را در برابر آسیب‌های احتمالی در نظر بگیرند.
وی با تاکید بر اینکه طرح تعادل بخشی منابع آب توسط شرکت آب منطقه‌ای با همکاری سازمان جهاد کشاورزی در دست اجرا است و به کشاورزان آموزش‌های لازم در ارتباط با عواقب برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی داده شده است، اظهار کرد: به منظور کنترل برداشت‌ها تاکنون هفت هزار کنتور هوشمند الکترومغناطیسی بر روی چاه‌ها نصب شده تا میزان برداشت‌ها مشخص شود.
۵ هزار چاه غیرمجاز در اصفهان شناسایی شد
شیشه فروش ادامه می‌دهد: پنج هزار چاه غیرمجاز در اصفهان شناسایی، مسدود و پر شده است، همچنین سازمان جهاد کشاورزی مکلف شده در مناطق مختلف اجرای طرح‌های آبیاری نوین را انجام دهد که تاکنون به میزان ۱۳۶ هزار هکتار طرح‌های آبیاری نوین با هدف کاهش برداشت از سفره‌های زیرزمینی و مصرف بهینه انجام شده است.
وی با بیان اینکه به تمام شهرداری‌ها اعلام شده با هدف پیشگیری از اجرای برداشت‌های بی‌رویه، اجرای طرح‌های با مصرف بهینه آب و استفاده از پساب را در دستور کار قرار دهند، گفت: برای نظارت بر حفر نشدن چاه‌های غیرمجاز چند اکیپ از سوی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان فعال و بر روی دستگاه‌های حفار GPS نصب شده است.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان تصریح می‌کند: به همه شرکت‌های تاسیساتی اعلام شده سیستم‌ها و تجهیزات خود را پایش و در برابر اثرات احتمالی فرونشست تاب‌آور کنند، فرونشست زمین در مناطق گسترده استان حاصل خشکسالی ۲۰ ساله، خشکی زاینده‌رود و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی است، با توجه به اینکه ابنیه تاریخی شهر هم تحت تأثیر فرونشست قرار گرفته، باید رودخانه زاینده‌رود احیا و اجرای طرح‌های تأمین آب در دستور کار وزارت نیرو قرار گیرد.
بیشتر ببینید:
نظر شما