شکوفایی جلبکی و آلودگی، مخاطرات زیستی دریای خزر

به گزارش ایمنا به نقل از پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی، رضا رهنما در مقاله‌ای به بررسی شرایط دریای خزر پرداخت و گفت: دریای خزر بزرگترین دریاچه در کره زمین است، بی نظیر بودن دریای خزر به علت وسعت و بزرگی آن نیست، برخلاف سایر دریاچه‌ها آب دریای خزر شیرین نیست بلکه لب شور است، هر لیتر از آب این دریا حاوی ۱۰ تا ۱۳ گرم در لیتر نمک است که موجب می‌شود آب آن برای آشامیدن و یا آب رسانی مناسب نباشد. با این وجود، مقایسه آب دریای خزر با آب‌های اقیانوسی نشان می‌دهد که میزان شوری دریای خزر سه مرتبه کمتر از اقیانوس‌ها است.

وی افزود: دریای خزر باقیمانده اقیانوس قدیمی تتیس و یا با دقت بیشتر، خلیج آن یعنی پاراتتیس است، حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون سال قبل، اقیانوس تتیس به اقیانوس‌های اطلس و آرام متصل بود. به تدریج، به علت جابجایی صفحات قاره‌ای ارتباط خود را با آنها از دست داد، ابتدا از اقیانوس آرام سپس از اقیانوس اطلس جدا شده و به یک گستره آبی ایزوله تبدیل شد بنابراین شوری دریای خزر را می‌توان بر اساس منشأ آن توضیح داد.

پژوهشگر و کارشناس ارشد این پژوهشگاه ادامه داد: تاریخ پیچیده شکل‌گیری دریای خزر ساکنان آن را تحت تأثیر قرار داده است، ناحیه آبی دریا خزر به سه بخش خزر شمالی، خزر میانی و خزر جنوبی تقسیم می‌شود، هرچند که هر سه ناحیه مذکور از نظر مساحت برابرند اما به شدت از نظر حجم ناحیه آبی متفاوت هستند.

رهنما اظهار کرد: خزر شمالی کمترین میزان عمق و نیز حجم ناحیه آبی را دارد. مساحت کل آن حدود ۲۸ درصد از کل دریای خزر است اما حجم آن کمتر از ۱ درصد است، مساحت این ناحیه از ۹۲۷۵۰ تا ۱۲۶۵۹۶ کیلومتر مربع متفاوت است و متوسط حجم آن کمتر از ۹۰۰ کیلومتر مکعب است، بستر خزر شمالی کم عمق است. حدود ۲۰ درصد از این ناحیه عمقی کمتر از ۱ متر دارد. حداکثر عمق آن ۱۰ متر است.

پژوهشگر و کارشناس ارشد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی گفت: خزر جنوبی از نظر حجم بزرگترین بخش دریای خزر است (۶۴ درصد) و از نظر سطح نیز ۳۵ درصد از مساحت کل دریا را تشکیل می‌دهد. مساحت این ناحیه بین ۱۴۴۶۹۰ تا ۱۵۱۰۱۵ کیلومتر مربع متفاوت است و متوسط حجم آن نیز ۴۸۳۰۰ کیلومتر مکعب است، این ناحیه عمیق‌ترین بخش دریای خزر است. متوسط عمق آن ۳۲۵ متر و حداکثر عمق آن در گودال‌ها به بیش از ۱۰۰۰ متر نیز می‌رسد.

تنوع زیستی دریای خزر

وی اظهار کرد: تنوع زیستی دریای خزر و مناطق ساحلی آن، این ناحیه را به یکی از با ارزش ترین اکوسیستم‌های جهان تبدیل کرده است. بسیاری از گونه‌های موجود بومی این ناحیه هستند و نیز بسیاری از گونه‌ها معرف گروه‌های عمده موجود در جهان، در این ناحیه وجود دارند. گستره گوناگونی از زیستگاه‌ها، از رودخانه‌های عظیم تا تالاب‌های وسیع، فلور و فون متنوع و نیز میزان بالای تولیدات طبیعی در این ناحیه را حمایت می‌کند، دریای خزر زیستگاه بسیاری از گونه‌های بی نظیر مانند فک خزری و ماهیان خاویاری است. مهمترین گونه فون دریای خزر ماهیان خاویاری هستند که در زمان اوج جمعیت آن در اواخر دهه ۱۹۷۰ حدود ۸۵ درصد جمعیت جهانی این ماهیان را تشکیل می‌دادند. دریای خزر در مسیر مهاجرت میلیون‌ها پرنده مهاجر قرار دارد و پناهگاه مناسبی برای برخی از گونه‌های در معرض خطر است.

رهنما افزود: یکی از ویژگی‌های اصلی دریای خزر گونه زایی بالای آن است. قدیمی ترین گونه‌های ثبت شده در میان گونه‌های بومی، ارگانیسم‌های آب لب شور هستند، تنوع زیستی اکوسیستم بی نظیر دریای خزر محصول میلیون‌ها سال جدا افتادگی از سایر اقیانوس‌ها و ویژگی شوری پایین آب آن است که در آن هم گونه‌های آب شیرین و هم آب شور قادر به ادامه حیات و زندگی هستند. این جدا افتادگی باعث وجود درصد بالایی از گونه‌های گیاهی و جانوری بومی در دریای خزر شده است.

به گفته وی فون و فلور مدرن دریای خزر از چهار منشأ دریای خزر (بومی)، قطب شمال، اقیانوس اطلس و مدیترانه و آب شیرین است.

ذخایر بیولوژیکی و ژنتیکی در ایران بسیار زیاد و متنوع است، این ذخایر در پوشش گیاهی و جانوری ایران خلاصه می‌شود. به زبانی دیگر فون و فلور ایران از جمله ذخایر مهم ژنتیکی ایران هستند، به پوشش جانوری هر منطقه فون گفته می‌شود. پوشش گیاهی و نباتی را نیز فلور آن منطقه گویند. ایران به سبب اقلیم متنوعی که دارد، از فون و فلور بومی غنی برخوردار است.

وی توضیح داد: فون و فلور دریای خزر به طور گسترده‌ای مورد مطالعه قرار گرفته است و گونه‌های جدید بسیاری توصیف شده‌اند. با این وجود، برخی از گروه‌ها مانند اینفوزوئرها، نماتودا و استراکودا، خیلی کم مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. تعداد گونه‌های ذکر شده برای دریای خزر توسط مولفین مختلف متفاوت است که این تفاوت‌ها ناشی از محدودیت‌های وضع شده بین گونه‌های آب لب شور و شیرین و نیز محاسبه پروتوزآها و انگل‌ها، بیان گونه‌های جدید و یا ورود گونه مهاجم هستند. بر این اساس ۷۳۳ گونه و زیرگونه برای گیاهان و ۱۸۱۴ گونه و زیرگونه برای جانوران معرفی شده که ۱۰۶۹ گونه آن‌ها بی‌مهرگان آزادزی هستند، ۳۲۵ گونه انگل‌ها و ۴۱۵ گونه نیز مهره داران هستند. گونه‌های آب شیرین قسمت عمده‌ای از این لیست را شامل می‌شوند.

پژوهشگر و کارشناس ارشد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی گفت: تنوع زیستی دریای خزر ۲.۵ مرتبه فقیرتر از دریای سیاه است، دلیل اصلی این پدیده احتمالاً تنوع در میزان شوری آب دریای خزر است، برای فون و فلور آب شیرین موجود در دریای خزر میزان شوری آب خیلی زیاد است درحالیکه برای گونه‌های دریایی این میزان شوری کم است، بنابراین دریای خزر یک بهشت واقعی برای گونه‌های آب لب شور که دارای هر دو منشأ دریایی و آب‌های قاره‌ای هستند.

وی اظهار کرد: از بین گروه‌های مختلف فون دریای خزر، ماهیان و سخت پوستان دارای بیشترین میزان تنوع هستند و حدود ۶۳ درصد از تعداد کل گونه‌ها را تشکیل می‌دهند. این موجودات، به علت توانایی خوب در تنظیم اسمزی، قادر به زندگی در گستره وسیعی از شوری هستند.

مخاطرات زیستی دریای خزر

رهنما گفت: یکی از مسائل مهم در زمینه دریای خزر بررسی مخاطرات زیست محیطی این اکوسیستم بسیار مهم است. شکوفایی جلبکی برخی از گونه فیتوپلانکتونی در دهه ۸۰ شمسی ناشی از رشد بسیار زیاد گونه فیتوپلانکتونی نودولاریا که از گروه سیانوفیتا بوده و به عنوان یکی از مخاطرات مهم زیست‌محیطی در اکوسیستم‌های آبی مطرح است.

وی افزود: همچنین حضور گونه‌های غیربومی از ماهیان که از طریق کانال ولگا- دن وارد دریای خزر شده‌اند که از جمله آنها می‌توان به ماهی تیزه کولی و سه‌خاره ماهیان اشاره کرد که تمامی این ماهیان غیربومی بوده و به عنوان رقیب غذایی برای سایر گونه‌های بومی محسوب می‌شوند. به علاوه گونه شانه دار مهاجم دریای خزر (Mnemiopsis leidyi) که از طریق آب توازن کشتی‌ها وارد دریای خزر شده و با توجه به قدرت سازگاری بالایی که دارد در سال‌های اخیر باعث کاهش چشمگیر در ذخیره ماهیان کیلکا، خاویاری و نیز فک خزری شده است.

پژوهشگر و کارشناس ارشد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی گفت: از مخاطرات غیرزیستی دریای خزر می‌توان به آلودگی‌های نفتی ناشی از تردد کشتی‌ها در دریای خزر، ورود آلاینده‌های خانگی و صنعتی و سموم کشاورزی و فلزات سنگین اشاره کرد که خطرات ناشی از این آلاینده‌ها بیشتر بر روی جوامع انسانی و به خصوص برای ساکنین نواحی ساحلی که بیشتر از ماهیان دریای خزر استفاده می‌کنند تأثیرگذار است، بنابراین یکی از موارد بسیار مهم، کنترل و جلوگیری این دسته عوامل زیست‌محیطی است که می‌تواند در زنجیره غذایی و مصرف مواد غذایی مهم باشند.