به گزارش خبرنگار ایمنا، تعزیه‌ها به خصوص تعزیه‌های اصلی یا به اصطلاح «واقعه» ها که موضوع آن شرح مصائب قهرمان‌های حماسه‌ساز کربلا و بیان شهادت است، زمینه «تراژیک» یا حزن‌انگیز دارند و می‌توان آن‌ها را در زمره آثار برجسته تراژیکی در ادبیات نمایشی جهان، قلمداد کرد. با تحول تعزیه‌خوانی از میانه دوره قاجار به این سو، موضوع‌های اساطیری، تاریخی، دینی، غیردینی و قصه‌های عامیانه ایرانی-اسلامی نیز به موضوع‌های تعزیه‌های اصلی افزوده شد.
«میرچا الیاده»، درباره عادت مردم در نمونه‌پردازی‌های ازلی، نوشته است: مردم میل دارند که برای رویدادهای تاریخی، معنا و توجیهی فراتر از تاریخ بیابند. از این رو در تبدیل تاریخ به نمونه‌های کهن ازلی، شخصیت تاریخی را به پهلوان نمونه و رویداد تاریخی را به روایت اساطیری، تبدیل می‌کنند. بنابراین امام حسین (علیه‌السلام) نمونه راستین یک اسطوره دینی برای مسلمانان است؛ همچنان که نمایش مصائب و آلام حضرت مسیح، موجب می‌شود که هر مسیحی راستینی، خود را معاصر با این رخداد تاریخی بپندارد.
تعزیه؛ تکرار تاریخ در اسطوره
تعزیه، بیانگر وجهی از تاریخ دینی شیعیان و نشان‌دهنده صورت داستانی اسطوره‌ای از رخدادی واقعی-تاریخی در حوزه حیات قدسی قدیسان دین و مذهب در جهان تشیع است. هر مجلس از تعزیه نمایشگر نبرد میان گروهی از نیروهای اهورایی و مینوی با گروهی از نیروهای اهریمنی و شریر در قلمرو زندگی دنیوی و برتابنده صورت ویژه‌ای از قداست و خباثت آدمیزادگان بر روی زمین است.
مسلمانان شیعه در نمایش آیینی-مذهبی تعزیه به سنت تکرار باز می‌گردند و اعمال و رفتارهای آغازین نیاکان خود را گویی که در زمان حال روی داده است، آن‌گونه که در تخیل دارند و می‌پسندند، تکرار می‌کنند و بازمی‌نمایند. تعزیه‌خوانی، صحنه‌هایی از واقعه‌های تاریخی را که حدود یک هزار و چهارصد سال از آن‌ها گذشته و زمینه و صبغه اسطوره‌ای به خود گرفته است، احیا و بازگو می‌کند.
تعزیه با اسطوره و آئین
بحث و گفت‌وگو درباره خاستگاه تعزیه و زمان پیدایی تعزیه‌خوانی در جامعه ایران، دو موضوع بسیار مهم در تاریخ تعزیه‌پژوهی بوده است. پژوهشگرانی که در زمینه تعزیه و تعزیه‌خوانی بررسی و تحقیق کرده‌اند در مورد اصل و منشأ و تاریخ پیدایی تعزیه‌خوانی، نظرهایی گاه مشابه و گاه متفاوت با یکدیگر ارائه داده‌اند. هیچیک از تعزیه‌پژوهان نیز در پژوهش‌های خود در زمینه خاستگاه و پیدایی تعزیه‌خوانی به یک نتیجه و نظر دقیق و قطعی نرسیده‌اند و همچنان راه جست‌وجو و تحقیق درباره این مقوله گشوده مانده است.
در سرزمین‌های کهن جهان، بیشتر نمایش‌های کلاسیک رشته پیوندی با نمایش‌های آئینی و ریشه در اسطوره‌ها، افسانه‌ها، عقاید و باورها و به طور کلی فرهنگ عامه مردم داشته‌اند. برای مثال، آئین نیایش و بزرگداشت «دیونیسوس» یا «باکوس»، خدای تاکستان‌ها و باروری و شور و جذبه عارفانه، بن‌مایه نمایش‌های کلاسیک تراژدی و کمدی یونانی بوده است.
«ترائوره» با اشاره به این موضوع و استناد به عقیده برخی نویسندگان درباره شکل گرفتن تراژدی و کمدی هجوآمیز یونان بر اساس آئین‌های سری دیونیسوسی و مراسمی که به افتخار باکوس برپا می‌شده، گفته است: «نمایش‌های آتن، حتی پس از شناخته‌شدن به عنوان آثار ادبی و جدایی از مذهب، برای مدتی طولانی بخشی از مراسم جشن و سرور بوده‌اند.»
ایرانیان شیعه نیز به یقین در ساختن تعزیه و به نمایش درآوردن واقعه‌های کربلا و حدیث مصائب سیدالشهدا (علیه‌السلام) به سنت نمایش‌های آئینی ایرانیان قدیم و شیوه اجرای مناسک و آئین‌های نیاکان خود و پاره‌ای از عناصر اسطوره‌ای و حماسی سازنده نمایش‌های آئینی نظر داشته و از آن‌ها بهره گرفته‌اند.
یکی از نویسندگان مصری می‌نویسد که ایرانیان با پیش زمینه هنر تئاتر که در جامعه داشتند، توانستند از شهادت امام حسین (ع) و اصحابش درام‌های مذهبی بیافرینند، در صورتی که عرب‌ها هیچ گاه به این اندیشه نیفتادند که از این وقایع بهره بگیرند؛ زیرا در میانشان هنر نمایش، سنت نبود. نمایش «مصائب میترا» و «سوگ سیاوش» در ایران، به احتمال قوی خاستگاه یا اصلی‌ترین نمونه از آئین‌های زمینه‌ساز نمایش «مصائب امام حسین (ع)» و وقایع کربلا بوده و این دو آئین در شکل‌گیری تعزیه‌خوانی تأثیری بسزا داشته‌اند.
ایرانیان مهرپرست به هنگام برگزاری مناسک آئینی خود، واقعه «مصائب میترا» را نیز به نمایش در می‌آوردند. در این نمایش چند تن از نقش‌آفرینان صورتک‌هایی بر چهره خود می‌زدند و روی سکویی که پیروان آئین مهری برای نیایش‌های مذهبی ساخته بودند، می‌رفتند و همراه نیایش، واقعه مصائب مهر را نشان می‌دادند. برخی از پژوهشگران، عناصری از اساطیر بین‌النهرینی، آناتولیایی و مصری را نیز در شکل دادن به آئین نمایشی تعزیه مؤثر دانسته و اسطوره «تموز»، رب‌النوع جوان بین‌النهرین را یکی از نمونه‌های تأثیرگذار بر تعزیه یاد کرده‌اند. برخی دیگر، مصائب حضرت مسیح و شخصیت‌های افسانه‌ای و تاریخی دیگر در فرهنگ و سنت‌های هند و اروپایی و سامی را در شکل‌گیری آئین تعزیه‌خوانی مؤثر می‌دانند.
«سیاوش»؛ شخصیتی اسطوره‌ای-روحانی در ایران پیش از تاریخ
در جامعه‌های دینی-سنتی جهان، در هر دوره و زمانی، انسانی کامل و قهرمانی برتر در ذهنیت جامعه یا در واقعیت حیات تاریخی مردم می‌زیسته است. نمونه این انسان والا و کامل و قهرمان برجسته در جامعه اسطوره‌ای ایران پیش از تاریخ، «سیاوش» و در تاریخ حیات اجتماعی شیعیان ایران دوره اسلامی، امام «حسین» (علیه‌السلام) بوده و خواهد بود.
در سال‌مرگ «سیاوش»، مردم بخارا همراه آئین سوگواری سیاوش، شهادت او را نمایش می‌دادند. در این نمایش، شبیه سیاوش را می‌ساختند و در عماری یا محملی می‌گذاشتند. این عماری یا محمل را که چهار سویش باز بود روی دوش می‌گرفتند و مویه‌کنان و سینه‌زنان در گذرگاه‌ها می‌گرداندند. سیاوش یک هستی ایزدی و شخصیتی قدسی و روحانی-اسطوره‌ای بود که مظلومانه به شکلی ددمنشانه به دست گروهی اهریمن‌نهاد، کشته شد و خونش به ناحق بر خاک فروریخت و از خون او گیاهی که «سیاوشان» خوانده می‌شود، بر زمین رویید.
امام حسین (علیه‌السلام) نیز یک شخصیت والای تاریخی-مذهبی بود که در راه عشق به خداوند، معبود حقیقی و حفظ و صیانت دین الهی در میان امت مسلمان، خون پاکش را ایثار کرد و با مرگ معصومانه او، حماسه شهادت و نهضت سرخ عاشورا را در تاریخ قلم زد. بنابراین، نمایش تمثیلی مرگ سیاوش در آئین سوگواری سالگرد مرگش، زمینه و سرمشقی برای بازسازی آئین سوگ امام حسین (علیه‌السلام) در سالگرد شهادتشان و برگزاری نمایش آئینی شهادت او و یاران باوفایشان در مراسم تعزیه‌خوانی و دسته‌گردانی محرم شد.
در دوره اسلامی که عصر نیایش قهرمانان اسطوره‌ای پایان یافته بود و حماسه قهرمانی‌های امام حسین (علیه‌السلام) و مصائب و آلام او در عاشورای کربلا بر ذهنیت جامعه پرتو می‌افکند، مردم این شخصیت تاریخ اسلام را به یک شخصیت ازلی و اسطوره‌ای برازنده او تبدیل کردند و سوگ مصائب او را همچون سیاوش، قهرمان اسطوره‌ای به نمایش درآوردند.
در فرهنگ آسیای غربی، روال داستان‌های سوگ‌آور چنین است که یک شخصیت معصوم در برابر یک شخصیت ستمگر قرار می‌گیرد و شخصیت ستمگر آگاهانه یا ناآگاهانه و از سر عناد شخصیت معصوم را می‌کشد. از آغاز هم سرنوشت شخصیت مظلوم مشخص است. تعزیه‌های شهادت امام حسین (ع) نیز از این نوع است. البته شهادت امام حسین (ع) واقعیتی تاریخی و مسلم است. شخصیت محبوب شیعیان در میان همه قهرمانان شهید در فرهنگ ایران، امام حسین (ع) است. مبارزه امام حسین (ع) با یزید و شهادتشان، یک نمونه ازلی در فرهنگ ایران محسوب می‌شود.
بیشتر بخوانید:
تاریخ شکل گیری «تعزیه خوانی» در ایران
بازتاب تعزیه خوانی بر دیوار نگاره‌های عهد صفوی
تعزیه خوانی در دوران سلطنت قاجار
ادامه این مطلب را در روزهای آینده از سرویس فرهنگ و هنر ایمنا دنبال کنید.
نظر شما