به گزارش خبرنگار ایمنا، فتحعلی شاه قاجار، مردی مذهبی یا به ظاهر مذهبی بود که مانند ناصرالدین شاه به تعزیه و تعزیه‌خوانی علاقه وافری نشان می‌داد؛ بنابراین نقش مؤثری در تکامل و همگانی کردن این سنت مذهبی در میان مردم و جامعه، داشت. او سرپرستی و نظارت بر امور مربوط به مراسم عزاداری و تعزیه‌خوانی دربار و دولت را در ماه محرم به بزرگان و رجال دربار خود می‌سپرد و در بعضی مجالس تعزیه، به‌خصوص مجالس روز تاسوعا و عاشورا که کارگزاران دربار بر پا می‌کردند، حاضر می‌شد.
رجال درباری و اعیان و بزرگان حکومتی به علت تعصبات یا علایق مذهبی، برای برگزاری این مراسم به نحو احسن و به سنت آبا و اجدادی خود، تلاش بسیار می‌کردند و هر یک به نوبه خود در دهه اول محرم در تکیه‌ها یا حیاط‌های بزرگ خانه‌های خود، مجالس سوگ و تعزیه‌خوانی بر پا می‌کردند. البته انگیزه این گروه در تعزیه‌داری یکسان نبود؛ بعضی به نیت ادای دین مذهبی یا به جا آوردن نذر و نیاز یا سبک کردن بار معصیت و تلطیف روح دست به این کار می‌زدند، از جمله میرزا ابوالحسن خان ایلچی، وزیر امور خارجه فتحعلی شاه که به‌خاطر شفا یافتن پسرش از یک بیماری ۱۴ یا ۱۵ روز بساط تعزیه بر پا می‌کرد.
عهد قاجاریه؛ دوره رونق تکیه‌سازی
بنابر اخبار و گزارش‌هایی که از دوره قاجاریه به ما رسیده است، ناصرالدین شاه قاجار، شاید بیش از دیگر شاهان قاجاری به عزاداری عاشورا پایبند بود و به همین دلیل، دستور ساخت «تکیه دولت» را صادر کرد. در آن زمان به جز تکیه‌های شاهی، دولتی و تکیه‌هایی که سازندگان آن رجال و اعیان و اشراف بودند، در هر کوی و برزن و محله یک یا چند تکیه وجود داشت که بانیان آنها برخاسته از اصناف و عامه مردم محله‌ها بودند.
گفته شده که بنابر آمار دارالخلافه تهران طی سال‌های نخستین سلطنت ناصرالدین شاه، فقط در شهر تهران ۵۴ باب تکیه وجود داشته است که از این تعداد، سه باب به نام‌های «تکیه پادشاهی»، «تکیه جناب صدراعظم» و «تکیه دریچه» در محله ارک و بقیه در محله‌های عودلاجان، بازار، سنگلج و چال میدان قرار داشت. بانیان مجالس عزاداری و تعزیه‌خوانی، می‌کوشیدند تا از راه ساخت تکیه‌های زیاد، اجری دنیوی و اخروی برای خود دست و پا کنند و در میان دوست و آشنا، نامی نیک برآورند.
«کنت دو گوبینو» سیاستمدار و نویسنده فرانسوی که در زمان ناصرالدین شاه، سه سال در ایران بود، پیرامون علاقه مردم به ساختن تکیه و شمار بسیار زیاد تکیه‌ها در تهران، نوشته است: نه تنها شاه و مستخدمان بزرگ دولت تکیه دارند، بلکه هر فرد ثروتمندی صاحب تکیه‌ای است و این کار آن‌قدر مقدس است و اجر دارد که هر فردی می‌کوشد تا از خیر و ثواب آن در دنیا و آخرت، بهره‌مند شود.
توجه امیرکبیر به مراسم تعزیه‌خوانی
یکی از نخبگان قاجاریه و شاید بتواند گفت بزرگ‌ترین شخصیت فکری این دوره، میرزا تقی خان امیر کبیر است که توجهی خاص و ویژه به تعزیه و اجرای مراسم تعزیه‌خوانی در محرم داشت. گفته شده که امیر کبیر، یکی از شاعران قاجاری به نام شهاب را وادار کرد تا اشعاری برای تعزیه‌خوانی بسراید.
این مراسم آئینی که با شکوه بسیار، برگزار می‌شد، پس از امیر و قتل ناصرالدین شاه توسط میرزا رضای کرمانی، اندکی از اعتبار خود را از دست داد، به طوری که «تکیه دولت» و تعزیه‌داری در آنجا از جلوه افتاد. این موضوع و فتوای برخی فقها و اعلام مخالفت آنان با برپایی مراسم تعزیه، موجب شد که برگزاری مراسم تعزیه‌خوانی به تدریج از حوزه کارهای عمومی و دولتی کنار برود و عزاداری به حرکت دسته‌ها محدود شود تا اینکه در اواخر دوران قاجار (خلع محمدعلی شاه)، استفاده از تکیه دولت برای تعزیه‌خوانی به کلی موقوف و تکیه متروک شد و رو به ویرانی نهاد.
گزاره‌نویسی خارجی‌ها از تعزیه‌خوانی در دوره قاجار
در دوره سلطنت فتحعلی شاه، روابط سیاسی و فرهنگی ایران با سرزمین‌های اروپایی گسترش یافت و بسیاری از کشورهای غربی، به خصوص فرانسه و انگلیس، نمایندگان سیاسی و نظامی خود را به ایران فرستادند. در این دوره گروهی از جهانگردان غربی نیز برای دیدار از سرزمین‌های مشرق به ایران آمدند. بعضی از این فرستادگان سیاسی و سیاحت‌گران غربی، بخش‌هایی از یادداشت‌های خود درباره دیده‌ها و شنیده‌هایشان در شهرهای ایران را به شرح و توصیف آئین‌های سوگواری مردم در محرم و مراسم تعزیه‌خوانی‌های دهه اول محرم اختصاص داده‌اند.
گزارش‌های خارجی‌ها در چگونگی برگزاری آئین‌های عزا در ایران، یکی از مجموعه اسناد تاریخی درباره حیات فرهنگی دینی مردم جامعه ماست. آنها در این گزارش‌ها نشان می‌دهند که نمایش مذهبی مصائب خاندان پیغمبر در کربلا در آغاز دوره قاجار، بخش بزرگ و برجسته‌ای از آئین‌های سوگواری مردم ایران را تشکیل می‌داده است. از خارجی‌هایی که در زمان فتحعلی شاه به ایران آمده و در بعضی از مجالس تعزیه‌خوانی در تهران شرکت کرده و نمایش آئینی مذهبی ایرانیان را دیده و گزارش کرده‌اند، می‌توان از «آندره دوپره» و «جی. ام.تانکوانی» نام برد. این دو شخصیت فرانسوی، همزمان با «جیمز موریه»، مأمور سیاسی انگلیس، برای مأموریت‌های نظامی و سیاسی در آغاز دهه دوم سلطنت فتحعلی شاه به ایران آمده بودند.
«خودزکو» نیز یکی از شخصیت‌های معروف روس است که با سمت نایب سفارت یا کنسول روسیه در زمان فتحعلی شاه به ایران آمد. وی هنگام اقامت خود در تهران، مجموعه‌ای حاوی ۳۳ مجلس تعزیه از «حسین علی خان خواجه»، ناظر امور نمایش دربار فتحعلی شاه خرید و بعضی از تعزیه‌های این مجموعه را ساخته خواجه حسین علی خان دانست که شهرت تعزیه‌خوانی نیز داشت و آن را کامل‌ترین مجموعه شناخته شده در آن زمان معرفی کرد.
خودزکو دو مجلس «پیغمبر خدا» و «رحلت پیغمبر» از مجالس تعزیه این مجموعه را با ویرایش فارسی در سال ۱۸۵۲ در پاریس چاپ و منتشر کرد. پنج تعزیه‌نامه از آنها را نیز به زبان فرانسه ترجمه و همراه با مقدمه‌ای جامع درباره نمایش و تعزیه در ایران در کتابی با نام «تئاتر ایرانی»، منتخب تعزیه‌ها در ۱۸۷۸ چاپ و منتشر کرد. «محجوب» تاریخ تدوین مجموعه مجالس تعزیه خودزکو را که عنوان «جنگ شهادت» بر آن گذاشته‌اند در «اواخر دوران فرمانروایی فتحعلی شاه و اوایل عصر محمدشاه قاجار» می‌داند، لیکن سرایش شعرهای آن را به احتمال نزدیک به یقین در عصر فتحعلی شاه می‌انگارد.
بیشتر بخوانید:
تاریخ شکل گیری «تعزیه خوانی» در ایران
بازتاب تعزیه خوانی بر دیوار نگاره‌های عهد صفوی
ادامه این مطلب را در روزهای آینده از صفحه فرهنگ و هنر ایمنا دنبال کنید.
نظر شما