به گزارش خبرنگار ایمنا، شهروندان برای حضور در شهر نیازمند فضاهای شهری با ویژگی‌هایی متفاوت هستند تا بتواند پاسخگوی نیاز آنها در زمان‌ها و مکان‌های مختلف باشد. وجود هرکدام از این فضاها برای آسایش، رفاه، تعالی و رفع نیازهای روحی و جسمی افراد یک ضرورت است. کارکردهای مختلف فضاهای شهری به آنها ارزش و جایگاه متفاوتی را می‌دهد و نهایت تلاش یک طراح و برنامه ریز شهر این است که هرکدام از فضاها بنا بر کارکردی که برای آنها در نظر گرفته می‌شود، بتواند بهترین پاسخ‌دهی را داشته باشد. از این جهت فضاهای عمومی شهر به گروه‌های مختلفی دسته بندی می‌شوند و شاخصه‌هایی برای هویت بخشی به این فضاها وجود دارد. در این زمینه گفت‌وگویی با"حسن سجاد زاده"، دکترای طراحی شهری، داشته‌ایم. مشروح این گفتوگو را در ادامه می‌خوانید:
فضاهای عمومی شهر به چند دسته تقسیم می‌شود؟
فضاهای عمومی از مهم‌ترین اجزا و ارکان فضاهای شهری است. فضاهای عمومی خود به چند دسته فضاهای اجباری، فضاهای اختیاری و فضاهای زیستی تقسیم می‌شود. فلکه، خیابان‌ها، معابر وکوچه‌ها جز فضاهای عمومی اجباری شهر هستند زیرا شهروندان به اجبار هر روزه از آن استفاده می‌کنند. فضاهای اختیاری دسته‌ای از فضاهای عمومی هستند که نسبت به فضاهای اجباری کیفیت و شأن بالاتری دارند و شهروندان در اوقات فراغت، به منظور برقراری تعاملات اجتماعی و مصاحبت در این فضاهای شهری حضور پیدا می‌کنند و به نوعی دلبستگی و حس تعلق نسبت به چنین فضاهای شهری ایجاد می‌شود. در شهرهای ما میدان‌های زیادی وجود دارد اما برخی از این میدان‌ها تنها فلکه هستند در حالی که برخی دیگر مثل میدان نقش جهان اصفهان منحصر به فرد است. دسته سوم فضاهای عمومی، فضاهای زیستی هستند که کیفیت بالاتری نسبت به فضاهای اختیاری دارند؛ بازارهای قدیمی از جمله این فضاها است که با زیست روزمره شهروندان درگیر هستند، این فضاها تنها برای عملکرد خاصی در نظر گرفته نشده در حالی که فضاهای اختیاری بیشتر برای تفریح و سرگرمی است. انواع و اقسام فعالیت‌ها، از جمله فعالیت‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و تفریحی در فضاهای زیستی انجام می‌شود و بدون این فضاها زندگی در شهر و محلات آن مفهوم پیدا نمی‌کند. مرکز محلات و بازارهای قدیمی از جمله فضاهای زیستی هستند.
دسته بندی دیگری از فضاهای شهری نیز ارائه می‌شود؛ فضاهای نگاشتی (فضاهای اجباری)، فضاهای برداشتی (فضاهای اختیاری) و فضاهای نگاشتی و برداشتی (فضاهای زیستی) از دیگر تقسیم بندی فضاهای شهری است. فضاهای عمومی با توجه به فعالیت‌هایی که که در آنها انجام می‌شود نیز تقسیم بندی می‌شوند؛ از این نوع فضاها از حیاط خانه که یک فضاهای عمومی متعلق به خانواده است شروع شده و تا مرکز محلات که در آنها کوچه و گذر وجود دارد، امتداد پیدا می‌کند و سپس به راسته و بازارها، میدان و خیابان می‌رسد.
شاخصه‌های فضاهای شهری مطلوب چیست؟
در ابتدا باید مشخص شود که منظور ما از فضاهای عمومی، کدام دسته از فضاها است. امروزه نیاز شهروندان به فضاهای اختیاری و زیستی به شدت بالا رفته است اگر نه فضاهای عمومی عادی و فضاهای اجباری در شهرهای ما زیاد است اما این فضاها فاقد کیفیت هستند. در شهرهای ایرانی ساختار فضاهای شهری به نحوی بوده است که همه فضاها اجتماعی بوده‌اند؛ مسجد تنها محلی برای عبادت نبوده بلکه یک فضای عمومی بوده است. بازار تنها محلی برای خرید نبوده بلکه یک فضای عمومی بوده است. فضاهای عمومی فضاهای انعطاف پذیری هستند که انواع فعالیت‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در آنها رخ می‌دهد. فضاهایی که تنها محل عبور خودرو است درست است که یک فضای عمومی است اما تک بعدی است. عملکرد پارک‌ها به عنوان فضای عمومی شهر نیز تک بعدی است. فضاهای عمومی به معنای واقعی فضاهایی هستند که تک بعدی نیستند به طور مثال میدان نقش جهان اصفهان از جمله فضاهای عمومی منحصر به فرد است که شهروندان برای خرید، مشاهده رویدادها و تفریح در آن حضور پیدا می‌کنند بنابراین فضاهای عمومی فضاهایی رویداد پذیر هستند و قابلیت برگزاری هر رویدادی را دارند. هویت نیز از جمله شاخصه‌های مهم فضاهای شهری است.
هویت بخشی به فضاهای شهری چگونه ممکن است؟
هویت دو بعد کالبدی و اجتماعی دارد. این دو وجه هویت با اینکه مکمل یکدیگر هستند اما در یک تراز نیستند. هویت کالبدی برای یک شهر لازم و ضروری است اما کافی نیست زیرا آنچه به یک فضای شهری معنا می‌دهد، هویت اجتماعی فضا است. به طور مثال در شهر همدان میدانی به نام میدان امام خمینی در مرکز شهر وجود دارد. این فضا از نظر کالبدی هویت ندارد زیرا فضایی وارداتی و برگرفته از الگوی شهرسازی فرانسه است و دایره شکل دارد. از هر منظر این فضا مورد بررسی قرار بگیرد، هویت کالبدی ندارد اما همین فضا دارای هویت اجتماعی است و نگاه چند بعدی در این فضا موج می‌زند. بنابراین ارزش یک فضا به هویت اجتماعی آن است. ایجاد هویت اجتماعی تنها در حیطه اختیارات طراح نیست بلکه به بهره برداران و کاربرانی که از این فضاها استفاده می‌کنند بستگی دارد. هویت اجتماعی همینطور به مکان یابی فضا و درگیری فضا با بافت اطراف نیز مربوط می‌شود.
هویت اجتماعی یا هویت کالبدی کدامیک اولویت دارد؟
هویت اجتماعی فضا یک ضرورت است و چنانچه این هویت در فضاهای شهری وجود نداشته باشد، هرچقدر که کالبد فضا منحصر به فرد باشد، فضا به مرور زمان می‌میرد. هویت کالبدی و هویت اجتماعی در کنار یکدیگر موجب ایجاد فضاهایی منحصر به فرد می‌شود مانند میدان نقش جهان اصفهان که هم هویت اجتماعی و هم هویت کالبدی دارد. شبیه به میدانی که در همدان وجود دارد، میدان حسن آباد در تهران است که همزمان ساخته شده است اما هویت اجتماعی در میدان همدان پر رنگ‌تر و قوی‌تر است. در تبریز نیز میدانی به نام میدان ساعت وجود دارد که معماری نئونازیسم دارد و طراحی آن سنخیتی با معماری ایرانی اسلامی ندارد، به عبارت دیگر هویت کالبدی ندارد اما هویت اجتماعی دارد و شهروندان به دلیل مکان قرارگیری این میدان و ارتباطی که میدان با بافت اطراف دارد، در آن حضور پیدا می‌کنند و دوستش دارند.
نظر شما