به گزارش خبرنگار ایمنا، خیام یکی از دانشمندان ملی ایران است که با وجود تسلط بر علومی چون فلسفه، هیئت، نجوم و ریاضی، بیشتر به عنوان سرآمد رباعی سرایان زبان فارسی شناخته می‌شود، چراکه عمق فکری و حکمت او در پس معانی رباعیاتی که سروده نهفته شده است. تأثیر ترجمه‌های ادوارد فیتز جرالد در شناخته شدن این شاعر فارسی نزد ایرانیان و جهانیان خود نوعی شگفتی است.
رباعیات این شاعر موجز، استوار و در عین حال ظریف است. فصاحت و بلاغت زبان خیام کم نظیر است. او نه در بند مدح و ستایش بود و نه به دنبال بیان عشقی تصنعی، سروده‌های خیام دقیق و بدیع است و به همین دلیل نظر پژوهشگران بسیاری را به خود جلب کرده است.
سید علی میر افضلی یکی از رباعی پژوهان نام آشنای زبان فارسی است. تحقیقات او بر روی رباعیات خیام نیشابوری تا کنون به آفرینش چند کتاب از جمله " رباعیات خیام در منابع کهن" و " در آستانه تازه شدن" ختم شده بود. این شاعر در تازه‌ترین پژوهش خود کتاب " رباعیات خیام و خیامانه های پارسی" را ارائه کرده است.
وی در یادداشتی تازه‌ترین کتاب خود را اینگونه معرفی کرده است: بیش از یک قرن است که پژوهشگران و دوستداران حکیم عمر خیّام نیشابوری می‌کوشند از طریق پالایش رباعیّات منسوب بدو، چهره راستینی از این شخصیت جهانی تاریخ علم و ادب را به تصویر در آورند. این مسیر طولانی، با کامیابی‌ها و ناکامی‌های بسیار همراه بوده است. شمار رباعیّات منسوب به خیّام از دو رباعی تا دو هزار رباعی در نوسان است. برخی از این رباعیّات میان خیّام و دیگر شاعران مشترک است و والنتین ژوکوفسکی، ایران‌شناس روس، آن‌ها را «رباعی سرگردان» نامیده است. ناهمگونی سبکی و زبانی، و ناپیوستگی اندیشگانی در این رباعیات تا بدان حدّ است که نمی‌توان همه آن‌ها را محصول ذهن و زبان فردی واحد و حتی یک دوره تاریخی مشخص به شمار آورد. از ۱۸۹۷ میلادی تا به امروز، محققان ایرانی و شرق‌شناسان نامدار، کتاب‌ها و مقالات بی‌شماری در شناخت و ارزیابی منابع رباعیات منسوب به خیّام، روش‌های بررسی و شیوه پالایش این رباعیات پدید آورده‌اند.
این پژوهشگر در ادامه با اشاره به کتاب " رباعیات خیام و خیامانه های پارسی" نوشته است: کتاب در دو دفتر تنظیم شده و بدین نیّت فراهم آمده که متنی قابل اعتماد از رباعیّات خیّام و دیگر خیّامانه‌های تاریخ رباعی فارسی به دست دهد و در حدّ توان، از بار این ناهمگونی‌ها و سرگردانی‌ها بکاهد. در دفتر نخست، نویسنده با استفاده از سه معیار توأمان، به انتخاب رباعیّات خیّام از منابع کهن پرداخته است: اصل اوّل، شناسایی منابع کهن، ارزیابی و دسته‌بندی آن‌ها و به‌کارگیری اصل تواتر و تکرار رباعیّات منسوب به خیّام در آن‌هاست. در این روش، صرف درج رباعی در یک منبع کهن، ملاک انتخاب نیست. قدمت آن منبع، کیفیت نقل، و تکرار یک رباعی در دستِ کم دو منبع، اهمیت بسیار دارد. در این ارزیابی، ۳۲ سرچشمه کهن در اختیار داشته‌ام. در منابع کهن، با حذف رباعیّات تکراری، ۱۵۶ رباعی با ذکر نام خیّام یافت می‌شود. برای دقیق شدن بررسی خود، از ۳۵ منبع کمکی نیز بهره گرفته‌ام.
میر افضلی افزوده است: رباعیّات منسوب به خیّام در گذر زمان با رباعیّات شاعران دیگر درآمیخته است. این اختلاط و امتزاج، متأسفانه در منابع کهن نیز به چشم می‌خورَد. در این پژوهش، ما گویندگان واقعی رباعیّات مشترک را بر مبنای منابع معتبر و مأخذ قدیمی شناسایی کرده و اشعار خیّام را از این رباعیّات پالوده‌ایم. در سده پنجم و اوایل سده ششم هجری، یک عنصر سبکی در رباعیّات فارسی وجود دارد که رهنمای ما در تشخیص رباعیّات اصیل خیّام توانَد بود و آن، داشتن قافیه‌های چهارگانه است. طبق بررسی ما در دواوین نُه شاعر آن روزگار، تا ۹۳ درصد رباعیّات آن عصر، چهار قافیه‌ای بوده است. این عنصر سبکی، در کنار آن دو عامل دیگر، به ما کمک می‌کند که انتخاب دقیق‌تری از رباعیّات موجود در منابع صورت دهیم.
وی خاطر نشان کرده است: در بخش اول کتاب، شرح مفصلی از معیارهای پیشنهادی و روش انتخاب رباعیّات خیّام داده شده است. ما با کمک این سه معیار، ۲۰ رباعی را که واجد هر سه معیار هستند، به عنوان رباعیّات اصلی و اصیل خیّام اختیار کرده‌ایم. برای هر رباعی، توضیحاتی جداگانه آورده‌ایم. بخش دوم رباعیّات، شامل رباعیّات مُحتمل است. ۴۹ رباعی که در این بخش جای گرفته، فقط دو ویژگی از معیارهای سه گانه را با خود دارند. احتمال آنکه تعدادی از رباعیّات این بخش از خیّام باشد، وجود دارد. شاید یافته‌های بعدی محققان، چند رباعی بخش دوم را به فهرست رباعیّات اصیل بیفزاید.
این پژوهشگر با اشاره به بخش سوم کتاب نوشته است: فصل سوم در مورد رباعیّات مشکوک و مردود است. در این بخش نیز، به ارزیابی تتمه رباعیّات پرداخته‌ایم. از نظر من، انتساب اغلب این رباعیّات به خیّام مردود است؛ اما به مکتب خیّام تعلّق دارند. این گوهرهای گرانمایه، سروده پیروان گمنام حکیم عمر خیّام هستند. نفی انتساب آن‌ها به خیّام، به منزله نفی ارزش‌های گوهرین این آثار نیست.
میر افضلی با بیان اینکه "ما دفتر دوم کتاب را به منتخبی از خیّامانه‌های پارسی، در محدوده زمانی قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم هجری، اختصاص داده‌ایم" عنوان کرده است: در این بخش، ۵۸ رباعی خیّامانه نقل شده است. همچون رباعیّات دفتر اول، هر رباعی خیّامانه، توضیحاتی دارد که نشان می‌دهد این انتخاب‌ها، به صورت تفنّنی و با تیک زدن رباعیّات در منابع، صورت نگرفته است. با تفکیک رباعیّات سرگردان از رباعیّات خیّام، هم با چهره خالص‌تری از خیّام رو به رو می‌شویم و هم سهم دیگر گویندگان با ذوق تاریخ ادب فارسی، در شکل گرفتن رباعی خیّامانه مشخّص می‌گردد. در بخش آخر کتاب، فرهنگ کوچکی از لغات و اصطلاحات خاص موجود در رباعیّات خیّام و شاعران دیگر تدارک دیده‌ایم که هم کلیدی است برای درک بهتر رباعیّات خیّام و اقران او، و هم می‌تواند سوابق و لواحق این اصطلاحات را در متون ادبی نشان دهد.
این پژوهش در ۵۴۰ صفحه منتشر و با قیمت ۱۳۵,۰۰۰ تومان در بازار کتاب عرضه شده است.
نظر شما