زلزله طبس؛ بازخوانی آمار و جزئیات + فیلم

به گزارش ایمنا ۲۵ شهریور تلخ‌ترین روز زندگی همه طبسی‌هایی است که خاطره آن شب دهشتناک را به خوبی در اذهان خویش دارند، شبی که در چند ثانیه شهر ویران شد و افراد نزدیکان خویش را از دست دادند، شبی که لرزش زمین تا فاصله بیش از ۵۰۰ کیلومتری احساس شد و بیش از ۱۳۰ آبادی دچار خسارت شدند.

شرح زلزله طبس

ساعت ۱۹ و ۳۶ دقیقه غروب ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ زلزله ۷.۴ ریشتری شهر طبس را ویران کرد، در برخی منابع قدرت این زلزله ۷.۸ ریشتر ثبت شده است. زلزله طبس شدیدترین زمین‌لرزه معاصر ایران است که با ویرانی شهر زیبا و تاریخی طبس با قدمت بیش از یک‌هزار سال طبس و روستاهای تابعه آن همراه بوده است به گونه‌ای که حدود ۳۰ روستای مجاور شهر تخریب و حدود ۱۰۰ روستای دیگر دچار خسارت شدند. شدت این زمین‌لرزه به حدی بود که حتی در تهران به فاصله چند صد کیلومتری از کانون زلزله نیز احساس شد. زلزله طبس در نوع خود از بزرگترین زلزله‌های ایران بود که تا مدت‌ها مبنای محاسبات سازه در آئین نامه زلزله ایران بود.

اخطار زلزله در طبس چگونه بود؟

قبل از زلزله طبس هیچ پیش‌لرزه‌ای روی نداد، اما برخی رویدادهای غیرعادی هشداردهنده، مانند رفتار غیر عادی جانوران و نمایان شدن یک روشنایی بر فراز کوه گزارش شده است.

پیش لرزه و پس لرزه‌های زلزله طبس

قبل از وقوع زلزله پیش لرزه‌ای گزارش نشده و منطقه آرام بوده است. پس لرزه‌های زلزله طبس عموماً با بزرگی پایین که بزرگترین آنها حدود ۵ بوده است. روز اوّل وقوع حادثه در طبس ۲۳ پس لرزه و روز دوّم هفت پس لرزه و روز سوّم سه پس لرزه و در دیهوک نیز هفت پس لرزه ثبت شده است.

آمار کشته شدگان زلزله طبس

از نکات قابل توجه در مورد زلزله طبس، اختلاف فاحش آمار موجود از تعداد جان باختگان این زلزله است. به طوری که در آمار رسمی مرکز آمار ایران، شمار کشته شدگان در طبس و روستاهای اطراف حدود شش هزار و ۳۶۳ نفر اعلام شده اما با توجه به اینکه امکان ثبت دقیق تعداد کشته‌ها وجود نداشته تعداد تلفات زمین‌لرزه طبس تا بیش از ۲۵ هزار نفر نیز برآورد شده است. اجساد بی‌شماری از جان‌باختگان این حادثه هیچگاه یافت نشد. توجه به این نکته که زلزله در نیمه‌شب رخ نداده و افراد بیدار بودند نیز ضروری است.

گسل زلزله طبس

گسل عامل زمین‌لرزه طبس حدود ۸۰ کیلومتر طول دارد و در عمق حدود ۱۰ کیلومتری سطح زمین واقع است که از فاصله حدود ۱۰ کیلومتری شهر طبس عبور می‌کند و کانون این زمین‌لرزه هم در نزدیکی روستای کریت طبس واقع بود، خرابی‌ها از شهر دیهوک در جنوب شرق تا روستای اصفهک و سپس خود شهر طبس گسترش می‌یافت.

دفن زباله‌های اتمی در طبس

پس از زلزله طبس شایعه‌ای شکل گرفت که بر اساس آن، این زلزله ناشی از دفن زباله‌های اتمی کشورهای خارجی در ایران و حتی انفجار عمدی آنها بوده است که البته با توجه به پژوهش‌های متعدد زلزله شناسی روشن است که زلزله طبس یک زمین‌لرزه کاملاً طبیعی بوده که پس از یک نبود لرزه طولانی – که هنوز نمی‌دانیم چند هزار ساله بوده است –در گسل طبس اتفاق افتاده و هیچ عامل انسانی در آن دخالت نداشته است.

حاشیه‌های زلزله طبس

یکی از حاشیه‌های تلخ زلزله طبس، سانحه سقوط یکی از هواپیماهای هرکولس اعزامی از پایگاه هفتم ترابری (شیراز) در فرودگاه دوشان تپه بود که به جان باختن تعدادی از خلبانان و همافران اعزامی برای امدادرسانی به زلزله زدگان طبس منجر شد.

جنبه سیاسی زلزله طبس

زلزله طبس خصوصاً در میان مبارزات انقلاب اسلامی حاشیه‌هایی بیشتری از بقیه زلزله‌ها به همراه داشت: در یک سو شاه و فرح هر یک جداگانه به بازدید از مناطق زلزله‌زده رفتند و ارتش مأمور کمک به زلزله‌زدگان و یاری به جمعیت شیر و خورشید سرخ شد. دولت سه روز عزای عمومی اعلام کرد دربار نیز گفت جشن‌های چهارم و نهم آبان ماه برگزار نمی‌شود و هزینه جشن‌ها خرج رسیدگی به اوضاع طبس خواهد شد؛ در سوی دیگر، مردمی که از وقایع هفده شهریور و جمعه سیاه خشمگین بودند اعتقاد داشتند رژیم برای انصراف مردم از تظاهرات و اعتراض استفاده تبلیغاتی از زلزله می‌کند. امام خمینی (ره) هم طی پیامی از نجف ضمن احساس همدردی با زلزله‌زدگان و فراخوان جهت کمک به آنها به افشای ماهیت رژیم شاه پرداختند.

زلزله در خراسان

وقوع چهار زلزله با بزرگی بیشتر از هفت ریشتر در ۵۰ سال اخیر در خراسان و ایجاد بزرگترین شکستگی سطحی کل تاریخ ایران با طول ۱۲۵ کیلومتر (زلزله زیرکوه)، پتانسیل بالای لرزه‌ای خراسان را نشان می‌دهد، کارشناسان معتقدند در حال حاضر بیش از ۵۰ گسل فعال در خراسان جنوبی شناخته شده که گسل نهبندان و نای بند از مهم‌ترین این گسل‌ها است.

میزان خرابی زلزله طبس

طبس تا قبل از زمین لرزه سال ۱۳۵۷ جز مناطق با خطر نسبی متوسط پهنه بندی شده بود. تحقیقات و پژوهش‌ها نشان می‌دهد که طبس به دلیل وضعیت خاص زمین شناسی مستعد زلزله‌های با قدرت بالا بوده ولی ابزارهای موجود در گذشته، توان شناسایی این پتانسیل را نداشته است.

شهر طبس شهری بود با بناهای تاریخی فراوان و میراث فرهنگی مختلف که در آن زلزله کاملاً از بین رفت و چیزی از شهر باقی نماند. بازماندگان باید ابتدا به باغ گلشن می‌رفتند تا از نظر جغرافیایی خودشان را توجیه کنند و بدانند که به کدام سمت بروند. کانون زلزله در نزدیکی «کریت» واقع بود و خرابی‌ها از «دیهوک» در جنوب شرق تا «اصفهک» و سپس خود طبس گسترش می‌یافت. شهر طبس در مدت حدود سه سال بازسازی شد ولی شهری که امروز به عنوان طبس در قلب کویر مرکزی ایران وجود دارد، نسبتی با طبس زیبای تاریخی قبل از زلزله ندارد.

نگاشت شتاب‌نگاری حاصله در محل ساختمان شیر و خورشید طبس هنوز قوی‌ترین نگاشت شتاب‌نگاری از نظر محتوی انرژی و مشاهده شدن دامنه‌های بلند در فرکانس‌های مختلف در ایران و در دنیا است. در مورد عمق زلزله اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد و منابع مختلف ارقام متفاوتی تا حدود ۳۵ کیلومتر را هم گزارش کرده‌اند.

اصفهک پس از زلزله

روستای تاریخی اصفهک در ۳۸ کیلومتری جنوب شرقی طبس قرار گرفته است. اصفهک درست مثل یک ققنوس، از خاکستر ویرانه‌ها سربلند کرده، جان گرفت و به یک روستای گردشگری تبدیل شد و نامش در جهان تا جایی مطرح شد که جایزه بهترین منظر گردشگری TO DO ۲۰۲۰ آلمان را به خود اختصاص داد.

اهالی اصفهک پس از زلزله سال ۱۳۵۷ در مکان دیگری نزدیک این بافت شهرک جدیدی ساختند ولی تا چند سال پیش سوگوار زلزله بودند و خانه‌های متروکه و خاطرات کودکی آزارشان می‌داد با همکاری یکدیگر سعی کردند بافت قدیمی و میراث گذشتگان خویش را حفظ کنند و شروع با بازسازی خانه‌های متروکه در بافت قدیمی کردند.