پیدا و پنهانِ «خط بنایی»

به گزارش ایمنا، کارگاه دو روزه «خط بنایی» به همت موزه گرمابه علیقلی‌آقا وابسته به سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی شهرداری اصفهان برگزار شد. به گفته اهالی فن، خوشنویسی در بین هنرهای اسلامی از ارزش ویژه‌ای برخوردار است و به همین دلیل جایگاه خاصی در آثار گوناگون، به‌ویژه در تزئین بناهای مذهبی و مساجد دارد.

خط بنایی یکی از انواع خوشنویسی اسلامی و نوعی خط کوفی زاویه‌دار است که از ترسیم اشکال هندسی مانند مربع، مستطیل، لوزی و خطوط موازی و متقاطع حاصل شده و در خانه‌های شطرنجی طراحی می‌شود.

خط بنایی نقطه و انحنا ندارد و به دلیل نداشتن انحنا برش آن آسان‌تر از خطوط دیگر است و به‌راحتی با آجر و کاشی ساخته می‌شود. خط بنایی در کنار خطوط مختلفی مانند ثلث، کوفی تزئینی، نسخ و سایر خطوط برای تزئین بناهای مختلف به‌کار رفته و نمونه‌های آن به وفور در بناهای تاریخی و مذهبی ایران به چشم می‌خورد.

این خط در دوران معاصر نیز در تزئین نماهای داخلی و بیرونی ساختمان‌ها مانند سردر منازل، مغازه‌ها و بناهای مذهبی به‌کار برده شده که نماهای حرم امام رضا (ع) نمونه‌ای از این آثار در دوران معاصر است.

در خط بنایی، حروف در کادرهای مختلف فرضی مانند مربع، مستطیل، دایره، لوزی و چندضلعی چیدمان می‌شود و استفاده از تکرار و چرخش کلمه از دیگر ویژگی‌های کتیبه‌های خط بنایی به شمار می‌رود.

خط بنایی به سه شیوه آسان، متوسط و مشکل (متداخل) طراحی و نوشته می‌شود؛ در شیوه آسان حروف و کلمات با فاصله نوشته شده و در فواصل آن، خطوط اضافی و دیگر زائده‌ها قرار می‌گیرد. در شیوه متوسط میان خط و زمینه فاصله‌ای ایجاد نمی‌شود و بیشتر کتیبه‌ها نیز از همین نوع است. در شیوه مشکل یا متداخل نیز هر دو قسمت سواد (سیاهی یا همان حروف و کلمات) و بیاض (سفیدی یا فضاهای خالی بین حروف و کلمات) خوانده شده و عبارتی معنادار را تشکیل می‌دهند.

استاد حسین مصدق‌زاده هنرمند کاشی و معرق کاشی از جمله مشهورترین اساتیدی است که از گذشته تا به امروز به خلق این هنر در اصفهان مشغول است.

اهمیت شناخت خط بنایی برای دانشجویان رشته معماری و علاقه‌مندان به هنر، موزه گرمابه علیقلی‌آقا وابسته به سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی شهرداری اصفهان را بر آن داشت تا در کارگاه فشرده خط بنایی به این موضوع بپردازد.

استاد اکبر زمانی در روز نخست این کارگاه به آموزش ابتدایی و مقدماتی ترسیم حروف الفبا در خط بنایی از «الف» تا «ی» و تمرین کلمات گوناگون با هنرجویان پرداخت.

به گفته وی، یکی از ویژگی‌های خط بنایی یکسان بودن ضخامت نوشته و ضخامت فواصل یا همان بخش‌های سفید است. در کتیبه‌های خط بنایی اگر خانه‌ای خالی بماند آن را با یک یا دو نقطه پر می‌کنند تا فواصل مساوی بین خطوط و بخش‌های سفید در تمام کتیبه حفظ شود.

زمانی گفت: در طراحی خط بنایی در کادر مستطیل، عرض مستطیل باید عدد فرد باشد و از ۳ خانه آغاز می‌شود. طول این مستطیل نیز n است و بستگی به طول کلمه یا عبارت دارد.

وی در ادامه توضیح داد که معماران در نوشتن برخی کلمات در خط بنایی باید شگردهایی به کار می‌بردند. برای مثال در نوشتن کلمه عزیز، قسمت دوم کلمه را به صورت برعکس می‌نوشتند تا فاصله مساوی بین خطوط و فواصل بهم نخورد.

زمانی اضافه کرد: در نوشتن خط بنایی در کتیبه مربع‌شکل می‌توان با حذف فواصل این مربع را کوچک‌تر کرد که این شیوه در بناهای تاریخی به چشم می‌خورد.

وی انتقال، بازتاب و دوران را سه شیوه مرسوم در نوشتن خط بنایی دانست و در این خصوص بیان کرد: زمانی که در یک کتیبه کلمه‌ای به موازات خودش منتقل شود، انتقال صورت گرفته است. در بازتاب کلمه با تقارن تکرار شده و در دوران نیز، کلمه با زاویه ۹۰، ۱۸۰ و ۲۷۰ درجه چرخش پیدا می‌کند. همچنین اگر کلمه ابتدا بازتاب و سپس انتقال پیدا کند، به این تکنیک لغزه گفته می‌شود.

زمانی درباره ضرورت آموزش و شناخت خط بنایی تصریح کرد: خط بنایی جز خطوط اسلامی است که به‌صورت تزئینی در بناها به کار می‌رود. خط بنایی در قدیم بسیار رواج داشته اما امروزه افراد قادر به خواندن ساده‌ترین خطوط بنایی نیستند.

وی با بیان اینکه خط بنایی جزئی از فرهنگ ما شده و بسیاری از کتیبه‌ها و کاشی‌ها با این خط نوشته شده است، گفت: برای خوانش کاشی‌کاری‌های قدیمی به شناخت خط بنایی نیاز داریم.
زمانی خوانش خط بنایی را برای دانشجویان و هنرآموزان خطاطی و معماری ضروری دانست و تأکید کرد این خط در دوره صفویه بیشتر رواج داشته است.

وی ادامه داد: البته پیش از صفویان نیز از خط بنایی در بناها استفاده می‌کردند؛ مثلاً کتیبه فیروزه‌ای که بالای مناره مسجدعلی مربوط به دروان سلجوقیان بوده اما در آن دوران استفاده از خط بنایی به اندازه دوره صفویه گسترده نبوده است و اگر به مسجد جامع عباسی، مسجدحکیم، مدرسه چهارباغ و مدرسه نیم‌آورد بروید می‌بینید که در کاشی‌کاری آنها از خط بنایی بسیار استفاده شده، در واقع از این تزئینات بیشتر در مدارس و مساجد استفاده می‌کردند.

زمانی با بیان اینکه خط بنایی را می‌توان احیا و در ساختمان‌های امروزی نیز استفاده کرد، افزود: در قسمت‌هایی که بیشتر در دید مردم است می‌توان از این تزئینات بهره برد.
گفتنی است؛ شرکت‌کنندگان در روز دوم این کارگاه به بازدید از بناهای تاریخی اصفهان به‌ویژه مسجد حکیم و مسجد جامع پراختند و از نزدیک نمونه‌هایی از کاربرد خط بنایی در این آثار را بررسی کردند.