به گزارش خبرنگار ایمنا، سیر تحولات چند دهه اخیر چه در مصالح و چه در تنوع سبک‌ها و چه به دلیل انفجار سرعت در ساخت‌وساز موجب شد که ضرورت توجه به نما و نیز ساماندهی بدنه‌های شهری، گاهی مورد توجه بسیار در عین بی‌توجهی قرار گیرد. دیدگاه مردم نسبت به محیط و منظر یکی از وجوه اصلی تفسیر از محیط و منظر سازه‌های شهر است از گذشته تاکنون چرخه روان و پر از فراز و نشیب شهری دیگر راهی برای نفس کشیدن مناظر و بدنه‌های شناسه‌دار نگذاشته است.
متأسفانه روزانه شاهد قتل عام بسیاری از بدنه و ساخت‌های کهنی هستیم که پای در تاریخ گذشته این مرز و بوم دارد البته این در حالی است که به خوبی می‌دانیم منظر شهری نقش اساسی در شکل گیری شهر سالم و توسعه پایدار شهری دارد.
علل تغییرات چشمگیر بدنه‌های شهری، به وجود آمدن سازه‌های مدرن شهری، تفاوت معماری امروز با گذشته موضوعاتی است که شاید بیش از پیش با رو به رو باشیم در این راستا گفت وگویی با «سروناز روحانی» کارشناس معماری و پژوهشگر معماری ایرانی-اسلامی داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانیم:
تغییرات چشمگیر بدنه‌های شهری در یک قرن اخیر چگونه بوده است؟
اگر بخواهم از ابتدا شروع کنم باید به زمان تشکیل سرسلسله قاجار به دست محمدخان در سال ۱۱۶۵ اشاره کنم که تهران را به عنوان پایتخت ایران و سلسله قاجار انتخاب کرد. در آن زمان تهران دهستانی از مرکب از مراتع و قنات‌ها و ده‌های کوچک‌تر بود و خبری از تهران امروزی نبود. گردش سلسله تاریخی قاجار و رشد روزافزون این خانواده بزرگ باعث شد تا تهران کم کم به شهری نسبتاً بزرگ تبدیل شود و آبادی‌های اطراف و جمعیت آنها به خود تهران بپیوندند. در این میان برجسته‌ترین دلیل پیشرفت، مهاجرپذیری بالای شهر تهران بود که از همان سال‌ها تا به الان همچنان شهری مهاجرپذیر است.
تاریخ چه نقشی در به وجود آمدن سازه‌های مدرن شهری و پیشرفت آن داشته است؟
قاجارها مسبب تغییرات بسیاری در ساخت شهر بودند که شروع این تغییرات از زمان ناصری و امیرکبیر رقم می‌خورد. امیرکبیر با دید باز خود و تأسیس دارالفنون و بیمارستان به چهره شهر رسمیت بخشید، نقشه راه‌ها را ایجاد کرد و به نحوی شهر را از حالت روستایی به پایتخت تبدیل کرد؛ در اینجا باید گفت شهرنشینی و تشکیل پایتخت و پیشرفت سازه‌های این چنینی را با وجود تمام چالش‌ها باید مدیون دوره ناصری باشیم. باگذشت زمان و افول این دوره از تاریخ و روی کار آمدن رضا شاه پهلوی که با ایده‌های جدید خود تصمیم داشت تا شهر را به صورت مدرن و اروپایی به یکی از بهترین شهرهای ایران تبدیل کند. در این دوره رضاشاه با تأسیس دانشگاه تهران پنجره‌ای تازه به روی پیشرفت شهری باز کرد.
اوج این پیشرفت‌ها از کجا شروع شد؟
اگر به کتاب "ایران بین دو انقلاب" رجوع کنیم، می‌توانیم بگوییم تحولات شهرسازی ایران از سال ۱۲۹۹ تا ۱۳۲۰ به طور چشمگیری اوج گرفت و از دوره کهن، قاجارها به نقطه نو شدن رسیدن زیرا به اندازه‌ای این تغییرات شهری اساسی بود که هرگاه نگاه کنیم می‌توانیم پژواک مدرنیته شدن را در این فصل از صنعت ساختمان ببینیم.
در این مقایسه وضعیت شهری در قاجار نامناسب و نا به سامان بوده به طوری که تمام کوچه‌ها تنگ و پرپیچ و خم بوده است، نور مناسبی در شب برای رفت و آمد نداشت، هنگام بارندگی تمام معابر از آب پر می‌شد و در کل چیزی به نام نقشه و سازه شهری منظم وجود نداشت.
پس از این تحولات اساسی وضعیت تهران در آن زمان به چه صورت بود؟
نکته جالب در کتاب «تهران قدیم» به نویسندگی «جعفر شهری» این است که در آن زمان تهران دارای چهار قسمت به نام‌های عودلاجان، چاله میدان، سنگلج و بازار بوده که قسمت‌های دیگری مثل محله چاله حصار، ارگ، پاچنار، گود عرب‌ها و قنات آباد از تغییرات شهری در دوره ناصری بوده است.
جعفر شهری در کتاب خود آورده است: «ایران در زمان قاجار در یک بی‌نظمی عظیمی به سر می‌برده و فضا و معابر عمومی آن چنان مورد توجه قرار گرفته نمی‌شد. هرگاه مشکل ساخت و ساز پیش می‌آمد به جای آنکه مسئله را رفع کنند کل موضوع را از بین می‌بردند. برای مثال افراد اگر در ساخت خانه یا حجره خود دچار مشکل می‌شدند، بخشی از کوچه و فضای محل عمومی را با ساخت دیوار و نصب درب در کوچه یا محل رفت و آمد مردم آن فضا را اشغال کرده و مشکل و نقص خانه خود را برطرف می‌کردند.»
اما با ورود به دوره پهلوی، رضا شاه نوعی قوانین خاص شهری و سیاست‌گذاری‌هایی که مکان‌های عمومی شهری بیش‌تر مورد توجه قرار می‌گیرند را وضع کرد. قواعدی از جمله قانون توسعه و احداث معابر عمومی برای عابران پیاده و همچنین راه اندازی خیابان‌های مناسب برای ورود و تردد اتومبیل در شهر، در این زمان با تشکیل بلدیه و نظارت‌های قانونی کم کم این بی نظمی‌های ساخت و ساز و هرج و مرج شهری از بین رفت.
آیا می‌توان آغاز اخذ مجوز و نظارت بر سازه‌ها را پلی به سمت نوآوری و نظم در صنعت ساخت و ساز دانست؟
بله، رسم گرفتن مجوز برای قواعد بهسازی فضای شهری از همان دوره آغاز شد با قوانینی که تنظیم می‌شد مردم مکلف بودند برای هر ساخت و ساز شخصی و همچنین افرادی که برای فضای عمومی بدنه‌ای را طراحی می‌کردند بلدیه را مطلع سازند و مجوز آن کار را دریافت کنند.
از نمونه‌های دیگر قانون بهسازی فضای شهری که به بهبود بدنه و منظرهای فضای عمومی نیز کمک می‌کرد، تغییر شیوه ساخت در مغازه‌ها که در گذشته این درها را طوری نصب می‌کردند که به سمت خارج از ساخت خود مغازه باز شود و تمام فضای عمومی کوچه یا محله را درگیر کند.
از دیگر قوانین نمای شهری تغییر در نوع در مغازه‌ها از حالت چوبی به شیشه‌ای بود و مردم موظف شدند تا مغازه و حجره‌های خود به خصوص در خیابان لاله زار که نوعی سمبل مدرنیته شدن تهران بود، از در و پنجره شیشه‌ای استفاده کنند.
پس از آن سیر تحول به سمت ساخت دیوارها و نمای شهری کشیده شد به طوری که دیگر خبری از ساخت پرچین یا دیوار چینه‌ای نبود و تمام نماها دیگر رنگ آجر به خود گرفته بود، این تغییر در ساخت نماها باعث شد تا میل به زیباسازی شهر در مردم و صنعت شهرسازی افزایش یابد. امروز خیابان‌های امام خمینی و انقلاب کنونی یکی از دستاوردهای قوانین بهسازی فضای شهری محسوب می‌شود.
قانون بهسازی شهری چه کمک‌های دیگری به ساخت‌های قدیمی کرده است؟
اکنون اکثر خیابان‌های قدیمی که دارای عمارت‌های تاریخی هستند دستخوش تغییراتی شده‌اند که به بهبود بدنه شهری و بازگشت آنها به اصالت خود کمک بسیاری شده است. مثل از بین بردن زوائد بصری در خیابان «ناصریه» یا «ناصرخسرو» که با کمک شهرداری و سازمان زیبا سازی شهر حق نصب کولر، سیم و کابل‌های اضافه و تابلوهای مزاحم در محیط و نمای بیرونی این خیابان از تمام سازندگان گرفته شده زیرا در این خیابان مجموعه شمس‌العماره، کاخ گلستان که ثبت سازمان جهانی یونسکو است واقع شده و اکنون دارای یک بدنه تمیز با سنگفرش‌های بازسازی شده است.
از دیگر بافت‌های بدنه شهری تهران، خیابان پهلوی سابق یا ولیعصر کنونی را می‌توان مثال زد که این بافت از قسمت شمیرانات آغاز می‌شود و تا ایستگاه را آهن ادامه دارد. این خیابان اتفاقات بزرگی را به خود دیده است، اما به دلیل بزرگ بودن و پیشرفت صنعتی در چند سال اخیر، بدنه این خیابان دیگر از حالت تاریخی و قدیمی خود به طور کامل خارج شده و به شکل مدرن و دارای هتل‌های بزرگی مانند هتل «میامی» است.
در زمانی که این خیابان در دست طراحی بود به این فکر شده بود که در این مکان قرار است هزاران انسان عبور کنند به همین دلیل دارای پارک‌های بسیار بزرگ و ساخت‌های عمومی شهری است تا مورد استفاده مردم قرار گیرد.
معماری خیابان‌های کنونی در مقایسه با طراحی ولیعصر چه تفاوتی دارد؟
متأسفانه معماری و شهرسازی کنونی در احداث بناهای جدید تنها به فکر عبور و تردد راحت‌تر اتومبیل‌ها است و کمتر پیش می‌آید به فکر سازه و بناهای عمومی که مردم بتوانند استفاده کنند باشند، که این نوعی کوتاهی و نقص در شهری حساب می‌شود.
البته نمی‌توان گفت که بدنه یا منظرهای شهری مورد توجه و اهمیت قرار نگرفته بلکه باید نسبت به دوره‌های پیشین از قاعده‌مندی و ارزش اصلی خود که حفظ یک پیشینه شهری و نمایش معماری کهن ایرانی است درآمده و به یک نیاز جزئی تبدیل شده است.
برای بازگرداندن جایگاه اصلی این بدنه‌ها چه باید کرد؟
باید دوباره نظارت‌ها بر شهرسازی و صنعت ساختمان به گونه‌ای شود تا زیبایی‌های بصری یا بدنه‌های قاعده‌مند تری ساخته یا بازسازی شود.
به طور کلی هدف از ساخت بدنه‌های مناسب با پیشینه تاریخی یک شهر یا کشور چیست؟
در واقع هدف بدنه‌های شهری تعاملی است بین دو بعد بعدی که ساختمان‌ها را در بر می‌گیرد و بعدی که معاشرت و ارتباط بین مردم و ساخت‌ها را ایجاد می‌کند که با توجه به نوع سازه‌های آنها مثل اداری، تجاری، مسکونی و مغازه‌های خرد هرکدام منظرهای خاص ارتباطی با مردم و افرادی که در رفت و آمد به این ساختمان‌ها هستند ایجاد می‌کند مثل همان درهای شیشه‌ای مغازه‌ها که در راستای تعامل بین مشتری و صاحب مغازه به وجود آید.
نظر شما