نیاز امروز جامعه، دین بر اساس اخلاق است

به گزارش ایمنا، سارا شریعتی، در همایش «بازرگان؛ اصلاحات و نقد انقلاب» که به مناسبت سالروز درگذشت مهدی بازرگان، امروز (پنج شنبه) در کانون توحید برگزار شد، بازرگان را سرسلسله تمامی نحله های روشنفکری دینی دانست.

وی ویژگی نحله های روشنفکری دینی در جهان اسلام را قرار گرفتن تمامی آن ها در آزمون قدرت سیاسی دانست و گفت: برخلاف نحله های روشنفکری دینی در اروپا، در جهان اسلام همه گرایش های مختلف روشنفکری دینی با محنتی به نام قدرت سیاسی مواجه شدند که منجر به انحراف، سرکوب یا توقف این پروژه ها شده است.

شریعتی با اذعان به این که امروز در جامعه مهمترین تصویر بازرگان، تصویر یک رجل سیاسی است، خاطر نشان کرد: معاونت وزارت فرهنگ و رئیس هئیت خلع ید در دولت دکتر مصدق، تا مبارزه ی سیاسی در نهضت مقاومت ملی، نهضت آزادی و تجربه زندان و تبعید و در نهایت تصویر بازرگان به عنوان اولین نخست وزیر پس از انقلاب، باعث شده است تا تصویر سیاسی از وی غلبه پیدا کند.

این عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی افزود: اما مهدی بازرگان جدا از نقش سیاسی، یک میراث پر بار فکری نیز دارد. وی یکی از چهره های اندیشه اسلام قرن بیستم و یکی از موثرترین نویسندگان ادبیات تجددطلبی در ایران است. بازرگان همچنین،  مولف یک مجموعه آثار بیست و چند جلدی است که شامل اولین آثار از 1315 تا آخرین مباحث وی در 1373 است، حدود شصت سال درهم تنیدگی زندگی و اندیشه. جدا از سهم وی در زمینه ی تفسیر و پژوهش های قرآنی، بسیاری از مفاهیم و مباحث فکری را برای اولین بار بازرگان مطرح کرد. وی اولین نویسنده ی یک رساله در مورد کار است، (کار در اسلام1325)، از اولین کسانی که به اجتماع به عنوان یک حوزه ی مستقل اندیشید (آثار عظیم اجتماع1329)، از اولین هایی که به مباحثی چون خلق و خو و آداب ایرانی پرداخت (سازگاری ایرانی1342)، اولین کسی که مفهوم ایدئولوژی را وارد ادبیات فکری کرد (بعثت و ایدئولوژی1345).

شریعتی تامل در میراث فکری بازرگان مستقل از نقش سیاسی او را ضروری دانست و گفت: این میراث فکری را می توان در همبستگی میان سه حوزه ی دین (اصلاح فکر دینی)، اخلاق (اخلاق کار و مسئولیت) و جامعه (تاکید بر کار اجتماعی، انجمنی و جمعی) تعریف کرد. سه حوزه ای که در اندیشه ی بازرگان، در ربط با یکدیگر فهم و تعریف میشوند. این میراث اما در آزمون قدرت و سلطه ی سیاست، به سایه رفت و شرح محنتی دیگر در تمدن اسلامی گشت.

وی پروژه فکری بازرگان را هم قربانی دیگر آزمون قدرت سیاسی توصیف کرد و اظهار داشت: باید این پروژه های ناتمام به سایه رفته را احیا کرد، اما با پذیرفتن این شرط که زنده بودن یک تفکر در پی گفت و گوی مداوم با آن و نقدش اتفاق می افتاد. این تفکر به صورت مداوم باید به روز شود، بخش های از آن حذف و بخش های به آن اضافه شود. در صورت تحقق این امر می توان از میراث زنده بازرگان صحبت کرد.

این عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی پروژه بازرگان را دارای سه ضلع دین، اخلاق و جامعه دانست و افزود: پروژه فکری بازرگان در مسئله اصلاح دینی سه دوره را از سر گذراند. در دوره اول که به دهه بیست شمسی برمی گردد برای بازرگان دین به مثابه فرهنگ است و او با تاکید بر تعلیم و تعلم آرزوی عقلانی کردن دین و خرافه زدایی از آن را دارد. اما در دوره دوم که به دهه چهل و پنجاه باز مربوط می شود برای بازرگان دین به مثابه ایدئولوژی می شود. در این دوره تو طنین مبارزه را از دین می یابد و می خواهد دین در عرصه حق و باطل جامعه وجود داشته باشد.

شریعتی سومین دوره فکری بازرگان در پروژه اصلاح دینی را به دوره بعد از انقلاب مربوط می داند و خاطرنشان کرد: در این دوره بازرگان با دینی مواجه شد که در عرصه جامعه احضار شده است و در خدمت منافع فردی و مادیات قرار گرفته است، بنابراین او می‌خواهد دین را به جایگاه اصلی خودش برگرداند و صحبت از این می کند که دین را برای خدا و آخرت توصیف می کند. در این دوره دین برای بازرگان به مثابه ایمان تصویر می شود. به اعتقاد من در این سه دوره ما شاهد تغییر در نگاه بازرگان نیستیم، بلکه در هر دوره متناسب با شرایط زمانه، او یک وجه از وجوه دین را برجسته می کند. بنابراین در بازخوانی تفکر او باید هر سه وجه مورد نقد قرار بگیرد.

وی در ادامه به ضلع دوم میراث فکری بازرگان پرداخت و گفت: بازرگان یکی از ایرادات جامعه ما را نداشتن اخلاق عملی می دانست. او معتقد بود در جامعه ما همه به دنبال سخنوری هستند و به مسئله کار کمتر پرداخته می شود. بنابراین ما می بینم که بازرگان اولین و احتمالا أخرین متفکر ایرانی است که به صورت مجزا به موضوع کار می پردازد. 

این عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی درباره نگاه بازرگان به جامعه در پروژه فکری خود، ادامه داد: بازرگان در دوره اول پروژه فکری خود اعتقاد به توانمندسازی جامعه داشت، بنابراین به دنبال نهاد سازی و انجمن سازی روی آورد. اما بعد از مدتی به این نتیجه رسید که تا زمانی که استبداد و قدرت سیاسی رو به روی نهادهای مدنی ایستاده است، کار از پایین به نتیجه نمی رسد. از اینجا است که به بیان من محنت پروژه فکری بازرگان شروع می شود.

شریعتی گفت: هرچند اندیشه بازرگان وجوه متفاوتی برای بازخوانی و نقد و گفت وگو دارد، اما از نگاه من به عنوان یک جامعه شناس معتقدم در شرایط امروز جامعه ما نیاز داریم تا دین را بر اساس اخلاق فعال کنیم. به همین دلیل باید به صورت بندی، مفهوم بندی و مسئله پردازی اخلاق از دید بازرگان بپردازیم. در جامعه ای که این روزها به شدت به سمت دو قطبی های مرگبار می رود، ما برای اینکه بتوانیم مجددا به همدیگر اعتماد کنیم، باید میراث اجتماعی بازرگان را فعال کنیم. میراثی که به گفته خود بازرگان در مقابله با استبداد، خودبینی، خودخواهی وخودرایی نمود پیدا می‌کرد.

منبع: ایرنا