به گزارش خبرنگار ایمنا، تصوری که از نائین و این سرزمین در ذهن‌ها نقش بسته معمولا به شکلی سرزمینی خشک و بیابانی است، در صورتی که مناطق بسیار خوش آب و هوا با سال آبی بالا نیز در اینجا وجود دارد. برای رسیدن به یکی از این مناطق باید راه را در میان بیابان به سمت شمال نائین در جاده‌ای باریک و ناهموار پیش گرفت. در چپ و راست راه مرغ‌داری‌های مختلف دیده می‌شود و دیگر چیزی جز بیابان و صحرا و کوه‌ها در دور دست نیست.
با رویایی از یک منطقه و چند روستا بکر راه را ادامه می‌دهیم، حدود ۳۰ دقیقه می‌گذرد و در میان رشته کوهی زیبا نشانه‌هایی از زیستگاهی انسانی دیده می‌شود. قلعه بر بلندای یک تپه اولین نشانه‌ای است که خودنمایی می‌کند و انسان را به طرف خود می‌کشد. پس از کنار رفتن خاک‌های کنار جاده، روستا نمایان می‌شود، ترکیبی از خانه‌های گِلی قدیمی و آجرهای جدید که بافت زیبا به آن بخشیده است.
ادامه جاده چند روستا دیگر را در این حوالی نمایان می‌سازد، در اطراف معادن مختلف دیده می‌شود، معادن سنگی که این روزها دیگر کار نمی‌کنند و دلیل آن نیز فشار جامعه محلی برای حفظ محیط زیست عنوان شده است. چند کیلومتر آن سوتر برج دیدبانی رخ می نماید؛ برجی که رخشاره‌های نور از بین تیراندازها امکان خیره شدن به آن را نمی‌دهد. این دو روستا "سهیل" و "سپرو" نام دارند، دو روستا در دل کویر ایران، اما با محیطی کوهستانی و خوش آب و هوا!
برای شناخت روستایی در مسیر توسعه و روستای خلاق در این راه قدم برداشتیم تا مفهوم توسعه یافتگی روستایی را لمس و درک کنیم. روستا اولین سکونت‌گاه انسانی است؛ تا چند دهه گذشته نیز بخش بزرگی از جمعیت کشور را روستانشینان تشکیل می‌دادند، اما توسعه افسارگسیخته صنعت در شهرها، بسیاری از روستاهای ایران را خالی از سکنه کرد و در عوض حاشیه شهرها سکونت‌گاهایی شکل گرفت.
استفاده از خلاقیت برای تولید ارزش افزوده
برای درک مفهوم خلاقیت و توسعه یافتگی در روستا ابتدا باید این دو مفهم را توضیح داد، به همین منظور مهدی راستقلم، متخصص توسعه روستایی و گردشگری با خبرنگار ایمنا هم قدم می شود و درباره روستای خلاق می‌گوید: روستا از کلمه رستن آمده و ریشه رویش دارد، پس ماهیت و ذات روستا تولید کردن است و تولید نیز موازی با خلاقیت پیش می‌رود. روستای خلاق روستایی با فضای زیست پایدار است که با تکیه بر فرآیندهای بوم‌مدارانه سبک زندگی، محیط زیست پاک و امکانات مطلوب را در زمینه جذب طبقه خلاق و در صنایع با فناوری غیر سطح بالا بویژه در بخش فرهنگ و هنر را مهیا می‌سازد. روستای خلاق مکانی است که ضمن فراهم آوردن شرایط زیست پذیری، زمینه ایجاد و بروز خلاقیت را بر اساس تولید ارزش افزوده ایجاد کند.
وی که از پایه‌گذاران پایگاه "روستایار" نیز است، با اشاره به مفاهیم روستای خلاق خاطرنشان می‌کند: در مفهوم روستای خلاق هفت محور تعریف شده که محدود نیست؛ موسیقی، رسانه، غذا، صنایع دستی، کشاورزی و غیره از جمله ابزاری است که می‌تواند زمینه های توسعه یافتگی را فراهم آورد. به عنوان مثال در برخی روستاها مزارع تولید "رمزارزها" یا استودیو تولید بازی‌های دیجیتال راه‌اندازی شده است؛ بنابراین ابزارهای توسعه روستایی بسیار گسترده است و ابزاری فراگیری مثل گردشگری برای همه روستاها امکان پذیر نیست.
این متخصص توسعه روستایی درباره اینکه چه روستایی را می‌توان توسعه یافته دانست، می‌گوید: روستایی توسعه یافته است که به یک پویایی و سلامت اجتماعی رسیده باشد و امید و انگیزه را بتوان در تمام طبقه‌های اجتماعی روستا دید، همچنین با توجه به ظرفیت‌های خود به تولید کالا و خدمات اقدام کند و این کالا و خدمات مبتنی بر تعهد به محیط زیست باشد. توسعه یافتگی در روستا ساخت‌های مدرن، زیاده آوری کالا و یا انباشت ثروت نیست، بلکه پویایی، تعهد و نشاط که زندگی سالم را فراهم می‌کند توسعه یافتگی است. این مفهوم کاملا منطبق با توسعه پایدار است.
نسخه گردشگری برای تمام روستاها نباید پیچید
باتوجه به این تعاریف همچنین شرایط روستاها در کشور، در تمام نقاط روستایی باید ظرفیتی برای رشد وجود داشته باشد. البته در این بین، سکونت‌گاه‌هایی هستند که به دلایل طبیعی از بین رفته‌اند و شرایط زیستی خود را از دست داده‌اند، اما روستاهای زیست پذیر حتما ظرفیتی برای توسعه پایدار نیز دارند.
راستقلم در این باره که آیا تمام روستاها ظرفیت توسعه یافتگی را دارند، اظهار می‌کند: با توجه به تغییرات شدید اقلیمی شرایط زیست پذیری در برخی روستاها از بین رفته است. روستاهایی که شرایط زیست پذیری را دارند، می‌توانند پیشرفت کنند؛ اما در همین روستاها نیز باید شرایطی فراهم باشد. این شرایط شامل هرم جمعیتی مناسب و متناسب، برنامه‌ریزی در مقیاس کوچک و بزرگ و انگیزه و دانش جامعه محلی است.
وی سپس به ظرفیت‌های مختلف در هر روستا اشاره می‌کند و می‌گوید: هر روستایی واجد یک سری از ظرفیت‌ها است، به عنوان مثال در سال‌های گذشته روستاهای هدف گردشگری در کشور شکل گرفت. برای توسعه یافتگی با ابزار گردشگری به جاذبه‌ها و بستر مناسب نیاز است و تجویز نسخه گردشگری در تمام روستاها صحیح نیست. ابتدا باید ظرفیت‌ها و داشته‌های روستا شناسایی و سپس ابزارهای توسعه یافتگی روستا تعریف شود.
این متخصص سپس از "رعایت تعهد، قانون مداری و ضابطه مداری توسط تمام گروه‌ها" برای رسیدن به "رشد پایدار و استفاده عادلانه از محیط" نام می‌برد و تاکید می‌کند: برای رسیدن به توسعه پایدار و رعایت الزامات زیست محیطی ضمانت اجرایی و تعهدات نیاز است. به واسطه تراکم سخت زندگی شهری در زندگی امروز، ذائقه مردم به سمت محصولات ارگانیگ و طبیعی سوق پیدا کرده و در یک دهه آینده تمایل مردم شهر برای سکنی در محیط سالم روستایی بیشتر خواهد شد.
ستاره "سهیل"
منطقه "سهیل" و "سپرو" در نائین یکی از مناطقی است که در مسیر توسعه قرار گرفته و جامعه محلی خلاق آن که در سال‌های پیش روستا را ترک کردند و راه تهران را در پیش گرفتند، اکنون در پی بازگشت به روستا خود و ایجاد کسب و کاری پایدار هستند. اقدامی که نشان می‌دهد در اولین رکن، یعنی تفکر خلاق این گروه پیشرو هستند و در مسیر توسعه قرار دارند. این منطقه علی‌رغم سرشار بودن از زیبایی‌های طبیعی و انسان ساز تاکنون از دیدگان به دور بوده است و از این حیث می‌توان آن را به ستاره سهیل تشبیه کرد.
مهدی راستقلم که یاری دهنده جامعه محلی سهیل و سپرو برای برنامه‌ریزی طولانی و کوتاه مدت بوده است، این منطقه را اینگونه شرح می‌دهد: سهیل و سپرو یک منظومه روستایی هستند که اولین ویژگی مثبت آن برخورداری از طبقه مدیران خلاق و آگاهی است که انگیزه تغییر و آبادانی منطقه را دارند. قطعا در این مسیر چالش‌ها و موانع گوناگونی وجود دارد، اما چون مردم منطقه و مدیران آن انگیزه لازم را دارند بر مشکلات غلبه خواهد کرد.
این کارشناس و متخصص ادامه می‌دهد: نقشه راهی که برای منطقه در نظر گرفته، ایجاد فضایی توسعه یافته است که امکان زیست و ماندگاری مردم منطقه به خصوص جوانان را فراهم کند. از جمله ابزارهایی که برای بهبود و ایجاد ارزش افزوده در منطقه تعریف شده یک اکوکمپ گردشگری است که موافقت اصولی آن نیز اخذ شده. دومین اتفاق مثبت در این منطقه، تعریف یک قرق اختصاصی برای حفاظت فعالانه از محیط زیست است.
نباید انتظار معجزه داشت
روستا سهیل و سپرو ظرفیت‌های طبیعی و انسان ساز بالایی دارد، قدمت این روستا در چهارطاقی باشکوه ساسانی کوه‌شیر نحفته، قلعه کوه‌شیر راز حاکمان قدیمی منطقه را دل خود پنهان کرده، مزرعه زرشک نمونه یک مزرعه اختصاصی در قدیم را به رخ می‌کشد، غار اژدها کوه‌شیر نوری در قلب تاریکی و بهشتی برای عاشقان ماجراجو است. اینها تنها بخشی از داشته‌ها و ظرفیت‌هایی سهیل و سپرو است.
به نظر می آید این دو روستا با هم‌افزایی برنامه‌هایی راه‌بردی، اما به ظاهر بلندپروازانه را به پیش می‌برند. برنامه‌هایی مانند یک اکوکمپ، نیروگاه خورشیدی و یا ایجاد قرق اختصاصی در کنار ترمیم و بازسازی جاده دسترسی که هر کدام از آن‌ها با یک حساب سرانگشتی نیاز به سرمایه بالایی دارند. البته در کنار اینها باید ضریب اشغال این ظرفیت‌های گردشگری را نیز در نظر گرفت.
راستقلم با بیان این نکته که "به یک باره انتظار معجزه نباید داشت، همین که در طی فرآیند پیشرفت و تغییر به سمت مطلوبیت جامعه دارای نشاط، پویایی، هم‌افزایی و سلامت است و مردم نیز از زندگی در کنار هم‌دیگر لذت می برند، خود یک توسعه یافتگی محسوب می‌شود" تاکید می‌کند: اگرچه بخش دولتی در حد توان خود سعی دارد به تمام روستاها اعتبار دهد، اما تمام کارشناسان معتقدند که این اعتبارت کفایت نمی‌کند و میزان تحقق برنامه‌ها به جامعه میزبان و بخش خصوصی بر می‌گردد. اگر بخش خصوصی به سوددهی معتدل بر اساس ضوابط توسعه پایدار برسد می‌توان آرام آرام به اهداف دست پیدا کرد.
در روستا چه می‌گذرد؟
پس از صحبت‌های کارشناسی و تخصصی، باید پای صحبت جامعه محلی روستا نیز نشست تا از نقطه نظرات آن‌ها نیز آگاه شد، این نظرات و عقیده‌ها همان اصولی است که بالاتر از هر رکن دیگری مسیر روستا را تعیین می‌کند؛ چرا که این جامعه محلی هستند که ابتدا باید به فکر توسعه باشند و سپس متخصصان راه خود را به روستا باز کنند.
رضا عشقی یکی از همین مردم محلی است که اگرچه ساکن تهران است و کسب و کار خود را دارد، اما در نقش تسهیلگر اجتماعی مردم روستا عمل می‌کند. او به خبرنگار ایمنا می‌گوید: مردم هر منطقه بهتر از هر کسی می‌دانند که با منطقه خود چه کار باید کنند، دیگران تنها عامل تخریب در منطقه هستند و تنها باید از نظرات کارشناسی استفاده کرد. به شمال کشور نگاه کنید، تفکری که تنها به درآمد صرف اقتصادی فکر می‌کند، خوش آب و هواترین و حاصلخیز ترین منطقه کشور را به این روز انداخته است.
وی منطقه سهیل و سپرو را بسیار بکر می‌داند و معتقد است که تمام ایده‌هایی که ارائه شده قابلیت عملیاتی شدن را دارند. عشقی درباره ترمیم جاده نیز اظهار می‌کند: پس از رایزنی‌های مختلف جاده، بودجه سالیانه دارد و در دستور کار دولت قرار گرفته است، اما مردم روستا نیز به این روند کمک خواهند کرد.
روستاهای سپرو و سهیل در حال حاضر به ترتیب چیزی حدود ۸۰ و ۱۳۰ نفر جمعیت دارد که غالب آن‌ها نیز مصرف کننده هستند و تولیدات روستا نزدیک به صفر است. برخلاف این آمارها تعداد زیادی از اهالی این روستاها به شهر رفتند و اکنون به فکر افزایش زیست پذیری و تولید ارزش افزوده در روستا خود هستنند. به گفته عشقی علاوه بر طرح‌های مطرح شده، برنامه‌های دیگری چون پرورش شترمرغ و دام‌پروری نیز وجود دارد که تمام آن‌ها سرمایه گذاران محلی را تشویق به سرمایه گذاری در روستا خود می‌کند.
تاسیس تعاونی، اقدامی ارزنده در روستا
یکی از اولین اقدامات روستاییان برای توسعه و برنامه‌ریزی راه‌اندازی یک تعاونی تحت عنوان شرکت اورنگ شفق شیرکوه بوده که با سرمایه مردم روستا شکل گرفته است. در واقع هدف این تعاونی بردن جریان سرمایه به زیر یک پرچم و سیاست واحد، همچنین درگیر کردن تمام جامعه بوده است. این تعاونی با ۲۳۵ نفر عضو از چهار روستا هم‌جوار یعنی سپرو، فرح‌زاد، حسن آباد و سهیل تشکیل شده تا هم‌گرایی اجتماعی نیز بین اهالی ایجاد شود.
حسین قاسمی، مدیرعامل شرکت اورنگ شفق شیرکوه در گفتگو با خبرنگار ایمنا، پیرامون فعالیت‌های این شرکت تصریح می‌کند: ایجاد این شرکت در واقع برای ایجاد بستر درآمدزایی بود. در حال حاضر اجازه سرمایه‌گذاری به افراد غیرمحلی نمی‌دهیم و تمام فعالیت با نگاه به جامعه محلی است، باید فرهنگ اینجا به روز باقی بماند و آسایش برهم زده نشود. اما اگر در آینده سرمایه لازم را نتوانیم جذب کنیم، مجبور به همکاری ۵۱ به ۴۹ درصد با سرمایه‌گذاران خارج از روستا خواهیم شد.
وی می‌افزاید: برخی از افراد روستا در تهران و دیگر شهرها درآمدهای خوبی دارند، اما دوست دارند برگردند و همینجا کاری راه بیاندازند همچنین برخی از اهالی روستا در شهرهای بزرگ شرایط سختی دارند؛ این مسائل باعث شد تا تعاونی را راه‌اندازی کنیم تا شرایط زیست روستا بهبود یابد و اهالی بازگردند. آرام آرام سرمایه‌های مردم را جمع کردیم و قیمت پایه نیز ۲۵۰ هزار تومان درنظر گرفته شد تا همه بتوانند در آن نقش داشته باشند. این تعاونی باعث تحریک مردم شده و متقاضیان زیادی برای سرمایه‌گذاری از خارج از روستا داشته ضمن اینکه تمام فعالیت‌های تجاری و تولیدی در دستور کار آن گنجانده شده است.
راه توسعه را از روستا پیگیری کنیم
"سهیل" و "سپرو" تنها یک منطقه در سرزمین پهناور ایران است که مردمان و مدیرانش با کمک متخصصان و کارشناسان و البته کمی سرمایه در راستا توسعه قدم برداشته‌اند. در هر گوشه ایران کهن با وجود پیشینه‌ای ظرفیتی برای توسعه رستایی وجود دارد، ظرفیتی که با توجه ویژه و برنامه ریزی صحیح راه ورود به توسعه پایدار و نجات از اقتصاد آفت زده نفتی را فراهم می‌سازد.
در سال ۱۳۵۵ از جمعیت ۱۷ میلیونی ایران ۱۲ میلیون نفر ساکن روستاها بودند، اما سیاست‌ها و الگوهای غیر صحیح توسعه، خصوصا توسعه مبتنی بر صنعت، افسار کنترل شهرها را پاره کرده و تمام منابع روستا را بلعید تا حاشیه نشینی شکل گیرد و روستاهایی که دیگر آب و محل زیستی نداشتند خالی از سکنه شوند. حالا از جمعیت ۸۰ میلیونی ایران تنها ۲۶ درصد، ساکن روستا هستند و اکنون با مشکلات زیادی در کلانشهر روبرو هستیم که کنترل آن را نیز از دست خواهیم داد، توسعه روستایی و مهاجرت معکوس راه حل این مسئله است و راه توسعه از روستا می‌گذرد.
گزارش از: یزدان روحانی_ خبرنگار سرویس فرهنگ و هنر ایمنا
نظر شما