به گزارش خبرنگار ایمنا، فرونشست زمین پدیده‌ای انسان ساخت است که در ایران برای نخستین بار در سال ۱۳۴۶ در دشت رفسنجان رخ داد و از آن سال تاکنون این پدیده شدت گرفته و همه دشت‌ها و مناطق شهری ایران را تحت تأثیر قرار داده است.
براساس تعاریف علمی «فرونشست زمین پدیده‌ای است که بر اثر خالی شدن آب بافت‌های متراکم و لایه‌های زیرین سطح زمین رخ می‌دهد که در نتیجه آن سطح زمین به صورت تدریجی و در برخی موارد به صورت ناگهانی فرو می‌نشیند.»
به اعتقاد کارشناسان این نشست باعث ایجاد ترک و شکاف‌هایی در زمین شده و بر الگوی جریان‌های زیرزمینی و سطحی، تغییر کیفیت آبهای زیرزمینی، تغییر شکل سطح زمین و سیل خیزی مناطق تاثیر می گذارد.
در نتیجه سوءمدیریت سه دهه گذشته در زمینه مدیریت منابع آبی و پیامدهای ناگوار آن به‌ویژه حفر چاههای مجاز و غیرمجاز، برداشت‌های بی رویه و توسعه ناپایدار کشاورزی امروزه بسیاری از آبخوان‌ها خالی شده و منابع آب زیرزمینی کشور به قهقرا رفته است.
آمارها نشان می‌دهد عوامل طبیعی و انسانی در سال‌های اخیر سبب بحران کمبود منابع آبی در ۲۳۱ دشت و فرونشست یک میلیون هکتار از عرصه‌های کشور شده است.
ردپای این پدیده در اصفهان نیز به طور معناداری طی ۵۰ سال گذشته دیده می‌شود از ترکهای دیوار خانه‌ها و بناهای تاریخی گرفته تا ایجاد حفره‌ها و فروچاله‌ها در دشت‌ها به نابودی آبخوان‌ها و منابع آب زیرزمینی بی ارتباط نیست.
در استان اصفهان ۴۳ هزار و ۴۸۱ چاه مجاز و حدود ۱۶۹۰۰ چاه غیرمجاز وجود دارد. در سال‌های اخیر وزارت نیرو برای جلوگیری از برداشت‌های بی رویه منابع آب زیرزمینی به اصلاح و تعدیل پروانه چاههای مجاز اقدام کرده و از سوی دیگر از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۷ حدود ۵۱۵۰ چاه غیرمجاز در سطح استان نیز مسدود شده است.
با این وجود اگر تمام چاههای غیرمجاز نیز پر شود، میزان برداشت چاههای مجاز بسیار بیشتر از ظرفیت آبخوان است.
براساس آمار سال گذشته شرکت آب منطقه‌ای استان اصفهان، سالانه حدود چهار میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعب برداشت از منابع آب صورت گرفته است که تنها ۴۰۰ میلیون مترمکعب آن غیرمجاز بوده و چهار میلیارد مترمکعب برداشت مجاز وجود دارد و این در حالی است که برای رساندن آبخوان به سطح تعادل باید ۳ میلیارد مترمکعب از برداشت‌ها کاهش یابد. با نگاهی به گذشته متوجه می‌شویم در اوایل انقلاب میزان برداشت‌ها حدود یک میلیارد مترمکعب بوده است.
سالانه ۴۰۸ میلیون متر مکعب آب زیرزمینی در اصفهان کم می‌شود
در همین ارتباط محمدسیاری، کارشناس مطالعات آبهای زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای استان اصفهان می‌گوید: بررسی‌ها نشان می‌دهد فرونشست‌ها در سطح استان و کشور به یک باره پدیده نیامدند. از سال ۱۳۴۵ بهره برداری از برخی از دشت‌ها از جمله دشت "اصفهان – برخوار" به دلیل کاهش مستمر آب های زیر زمینی و احتمال فرونشست ممنوع اعلام شد.
وی می‌افزاید: در شهر دامنه محلی به نام باتلاق وجود دارد. در حال حاضر افت سطح آب این منطقه ۵۰ متر است و شکستگی‌ها و آثار فرونشست در منازل مسکونی دیده می‌شود، اما تأسف برانگیز است که از ۵۰ سال پیش این معضل در بسیاری از دشت‌ها قابل پیش بینی بوده و امروز آثار و تبعات آن را مشاهده می‌کنیم.
سیاری با اشاره به وجود ۹۰۰ چاه مشاهده‌ای در سطح استان اصفهان، می‌گوید: افت سطح آب زیرزمینی به طور مستمر اندازه گیری می‌شود. براساس آمارها در بلند مدت سالانه ۴۱ سانتی‌متر کاهش سطح آب زیرزمینی و سالانه ۴۰۸ میلیون مترمکعب کسر مخازن آب زیرزمینی در استان داشتیم.
این کارشناس حوزه آبهای زیرزمینی ادامه می‌دهد: در سال ۹۷-۹۶ نیز ۷۲۷ میلیون مترمکعب کسری مخزن داشتیم زیرا در این سال، برداشت از منابع زیاد و تغذیه آبخوان‌ها به دلیل کاهش بارش‌ها کم بود. برداشت و تغذیه دو عاملی است که سطح آب زیر زمینی را کنترل می‌کند.
وی می‌گوید: دشت مهیار شمالی در یک بازه ۳۷ ساله حدود ۴۷ متر و دشت اصفهان - برخوار در بازه زمانی ۳۶ ساله ۳۵ متر افت سطح آب زیرزمینی داشته است. در حقیقت بیشترین افت تجمعی سطح آبهای زیرزمینی شهر اصفهان در مهیار شمالی اتفاق افتاده است. افت سطح آبهای زیرزمینی عامل اصلی فرونشست است و برای مثال دشتی که ۴۰ متر افت سطح آبخوان داشته باشد سه یا چهار متر فرونشست خواهد داشت.
کارشناس مطالعات آبهای زیرزمینی با اشاره به اطلس فرونشست سازمان نقشه برداری خاطرنشان می‌کند: پدیده فرونشست در شمال شهر اصفهان به دلیل بافت رسوبات دانه ریزتر و ضخامت آبرفت، بیشتر است براین اساس افت سطح آب نیز افزایش می‌یابد.
سیاری می‌افزاید: وقتی آب در زاینده رود جاری می‌شود تأثیر مثبتی بر کاهش پدیده فرونشست دارد چون منافذ خاک را مجدد پر از آب می‌کند. این منافذ وقتی پر از آب باشد فرونشست اتفاق نمی‌افتد.
وی ادامه می‌دهد: زمانی که رودخانه آب ندارد آبخوان‌ها تغذیه نمی‌شود، سطح آب در حال کاهش است و وجود چاهها نیز سبب افت بیشتر منابع آب زیرزمینی می‌شود. اگر خشکسالی ادامه پیدا کند، رودخانه خشک باشد و شرکت آب و فاضلاب برای تأمین شرب مردم مجبور به حفر چاه و فشار مضاعف بر آبخوان‌ها باشد در نتیجه افت سطح آب و فرونشست بیشتر می‌شود و روند تخریب را افزایش می‌دهد.
این کارشناس با اشاره به بارگذاری‌های بیش از حد بر رودخانه زاینده رود و در شهر اصفهان، خاطرنشان می‌کند: در گذشته معتقد بودند زاینده رود منبعی پایدار است ولی خشکسالی ها و حجم سد در چند سال اخیر نشان داد که آنقدرها منبع پایداری نیست.
کمترین نرخ فرونشست در مسیر رودخانه زاینده‌رود است
سیاری می‌گوید: احتمال فرونشست در مرکز و جنوب شهر اصفهان بسیار کم است زیرا بافت رسوبات دانه درشت بوده و گاهی رودخانه بازگشایی می‌شود. در این منطقه اگر چاهی حفر شود در عمق ۲۰ متری به آب می‌رسند در حالی که شمال شهر عمق برخی چاهها ۲۰۰ متر است.
این کارشناس معتقد است: ترکهای پل‌های تاریخی ارتباطی به فرونشست ندارد، اما در صورت تشدید ترکها فرونشست رخ می‌دهد و یا ترکهای قسمت‌های شمالی به سمت اراضی پایین‌تر و جنوب شهر سرایت کند.
سیاری می‌گوید: ظهور ترکها روی زمین به دلیل فرونشست نامتقارن است زیرا فرونشست متقارن نمودی ندارد و یکباره رخ می‌دهد.
عضو بنیاد ملی نخبگان با بیان اینکه در حال حاضر اثرات بلندمدت خشکی رودخانه قابل مشاهده نیست، تاکید می‌کند: خشکی زاینده رود بر بافت‌های تاریخی تأثیر می‌گذارد، اما ترکهای پل‌ها را بعید می دانم ناشی از فرونشست باشد زیرا براساس اطلس سازمان نقشه برداری کمترین نرخ فرونشست نیز در همان مناطق جنوب و مرکز شهر و در مسیر رودخانه بوده است.
نابودی آبخوان‌ها پیامد جبران ناپذیر فرونشست زمین
این کارشناس مطالعات آبهای زیرزمینی می‌گوید: اولین اثر مخرب و جبران ناپذیر فرونشست، نابودی آبخوان است زیرا براثر فرونشست منافذ خالی آبخوان‌ها، پر می‌شود و محلی برای ذخیره بارش‌های وجود نخواهد داشت و ذخیره استراتژیک از بین می‌رود. فرونشست زمین و نابودی آبخوان محیط زیست، کشاورزی، صنعت و توسعه شهری را تحت الشعاع قرار می‌دهد.
وی معتقد است: اگر روند استفاده از منابع آبی با همین سرعت و شدت ادامه یابد آینده خوبی برای اصفهان قابل تصور نیست.
سیاری می‌گوید: اگر بارش‌های سال آبی جاری در آینده تدوام داشته باشد می‌توان به آینده منابع آبی خوش بین بود در حالی که امکان دارد بارش‌های امسال تکرار نشود. باید واقع بین بود؛ مشکلات حوزه آب را سال‌های گذشته لمس کردیم اگر امسال بارندگی‌ها مطلوب نباشد حجم سد دوباره کاهش شدید خواهد داشت.
تغذیه منابع آب زیرزمینی نیازمند برنامه ریزی مناسب
وی ادامه می‌دهد: شرکت آب و فاضلاب از سال ۹۱ برای تأمین آب شرب به شدت به حفر چاه در سطح شهر اصفهان روی آورد، در زمان بحران و خشکسالی که رودخانه آب ندارد، از این چاهها آب برداشت می‌شود در حالی که استفاده از آبخوان‌ها آسیب زا است. با این وجود تأمین شرب اصفهان بسیار اهمیت دارد.
به اعتقاد این عضو بنیاد ملی نخبگان استفاده بهینه از منابع آب حوضه زاینده رود و تغذیه منابع آب زیرزمینی نیازمند یک برنامه ریزی مناسب برای جاری بودن رودخانه است. می‌توان به گونه‌ای برنامه ریزی داشت که دبی پایه حفظ و آب را در سد ذخیره کرد.
سیاری می‌گوید: اگر در شهری مثل اصفهان به جای توسعه کشاورزی در صنعت گردشگری سرمایه گذاری کرده بودیم و جریان آب رودخانه به تالاب گاوخونی می رسید، شاهد اشتغال زایی، رونق و درآمدزایی از زاینده رود بودیم، درآمدی که تمام سود است و مشکلات زیست محیطی، آلودگی و تنش ندارد اما به امید آب آنقدر کشاورزی را توسعه دادند که معیشت کشاورزان به زاینده رود وابسته شده است.
نوشدارو پس از مرگ سهراب...
به گزارش ایمنا، مصرف بی رویه و برداشت بیش از حد منابع آب بدون رعایت تعادل بخشی آبخوان‌ها دشت‌های اصفهان را درگیر پدیده فرونشست کرده است، حمیرا صفی قلی، رئیس اداره محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان با بیان این مطلب، می‌گوید: براساس آمارها ایران بیش از سه برابر کشورهای دنیا مصرف آب دارد و عمده مصارف آب از منابع زیرزمینی به ویژه در بخش کشاورزی است.
وی با بیان اینکه حفر چاههای مجاز و غیرمجاز برای توسعه کشاورزی به آبخوان‌ها آسیب زده است، می‌گوید: اگر افت سطح آب زیرزمینی بیش از دوسال ادامه یابد لایه‌های زیرین آبخوان‌ها منابع آبی خود را از دست می‌دهند و به دنبال آن فرونشست رخ می‌دهد در نتیجه آبخوان‌ها از آب تخلیه می‌شود و بر اثر افزایش تراکم لایه‌های آبرفتی، قابلیت نفوذ پذیری زمین از بین می‌رود. هیچ سازه‌ای نمی‌تواند نابودی آبخوان‌ها را جبران کند.
رئیس اداره محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط زیست استان ادامه می‌دهد: ریزش ساختمان‌ها، تغییر روند جریان و کیفیت منابع آب زیرزمینی و شوری آب از جمله اثرات زیان بار فرونشست زمین است. در حقیقت بر اثر وقوع پدیده فرونشست در یک منطقه از یک سو آبخوان از بین می‌رود و از سوی دیگر چاهها غیرقابل بهره برداری می‌شوند.
این کارشناس معتقد است: پیگیری وزارت نیرو برای تعادل بخشی و تغذیه آبخوان‌ها، مسدود کردن چاههای غیرمجاز و محدود کردن برداشت از چاههای مجاز، اقدامی خوب اما نوشدارو پس از مرگ سهراب است.
حذف حقابه‌های زیست محیطی اولین لطمه را به آبخوان‌ها می زند
صفی قلی با اشاره به اهمیت فرهنگسازی در جامعه به ویژه قشر کشاورز برای مصرف بهینه از منابع آب، می‌گوید: همزمان با اقداماتی که در راستای جلوگیری از هدررفت منابع آبی صورت می‌گیرد، بالابردن دانش و آگاهی کشاورز در خصوص پیامدهای ناشی از برداشت بی رویه منابع آب زیرزمینی برای نسل امروز و فردا بسیار ضروری است و باید این فرهنگ استفاده بهینه از منابع آب را بین مردم تقویت کرد.
وی می‌افزاید: دستگاه‌های اجرایی مثل وزارت نیرو و جهاد کشاورزی با توجیه کشاورزان در خصوص الگوی کشت مناسب با اقلیم، میزان آب در دسترس و روش‌های آبیاری نوین می‌توانند در این فرهنگ سازی نقش بسزایی داشته باشند. آموزش کشاورزان بسیار اهمیت دارد.
رییس اداره محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط زیست استان بر اهمیت تأمین حقابه های زیست محیطی تاکید می‌کند و می‌گوید: امروز متاسفانه تأمین حقابه های زیست محیطی را در نظر نمی‌گیرند در حالی که جریان آب طبیعی یک رودخانه آبخوان‌ها را تغذیه کرده و از کاهش سطح آب زیرزمینی جلوگیری می‌کند. در حقیقت استمرار جریانات سطحی، ابخوان ها را حفظ می‌کند.
وی تصریح می‌کند: متاسفانه مدیریت‌های غلط منابع آبی، پیامدها و دستاوردهای منفی داشته است. امیدواریم که مسئولان امر زودتر به این نکات توجه کنند زیرا طبیعت جواب بی مهری‌ها را می‌دهد.
صفی قلی با اشاره به روند افزایش جمعیت اصفهان، می‌افزاید: رشد جمعیت به منابع آب زیرزمینی لطمه زده است زیرا بخشی از آب شرب مردم از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود و نخستین پیامد این معضل افزایش سرعت پدیده فرونشست زمین است.
این کارشناس می‌گوید: مشکل بحران منابع آب و فرونشست بسیار جدی است و باید از طریق رسانه‌های جمعی و صداوسیما مردم به ویژه بخش مصرف کننده شهری و کشاورزی را از خطر فرونشست آگاه کرد. در ایران بیش از ۳۶۰ سانتی متر هم فرونشست مشاهده شده است در حالی که در اتحادیه اروپا اگر بیش از چهار میلی متر فرونشست گزارش شود بحران آب تلقی می‌شود.
گزارش از: نداسپاهی - خبرنگار ایمنا
نظر شما