سولماز رفیعی در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا با اشاره به اینکه استان اصفهان به رغم قرار گرفتن در کمربند خشکی جهان از تنوع زیستی مطلوبی برخوردار است، اظهار کرد: تا کنون حدود ۱۸ گونه مارمولک در استان اصفهان شناسایی شده است.
وی ادامه داد: مارمولک ها "سوسمارها" در همه جای ایران از بیابان های پست با زمین های داغ گرفته تا مناطق مرطوب و جنگلی شمال، سواحل دریای خزر و خلیج فارس و دریای عمان، ارتفاعات کوه های البرز و زاگرس و مناطق مسکونی پراکندگی دارند اما به سبب وجود تنوع زیستی مطلوب در استان اصفهان، گونه های کم نظیری در زیستگاههای این استان یافت می شود که در مقایسه با سایر استان های ایران قابل توجه است.
این کارشناس محیط زیست با اشاره به اینکه مارمولک ها مانند سایر خزندگان موجوداتی خونسرد هستند، افزود: دمای بدن مارمولک ها تابع درجه حرارت محیط است براین اساس در درجه حرارت‌های پایین به ویژه در پاییز و زمستان به خواب زمستانی و در روزهای گرم تابستان به خواب تابستانی فرو می‌روند.
وی گفت: بیشتر مارمولک ها حشره خوارند و بسته به اندازه و جثه شان از بندپایان و گاهی جوندگان تغذیه می کنند، بعضی از مارمولکها به قصد شکار بندپایانی از قبیل عنکبوت ها، رتیل ها و حشراتی که دور نور لامپ ها جمع شده اند در خانه‌ها دیده می‌شوند.
مارمولک ها کنترل کننده طبیعی جمعیت حشرات
رفیعی اظهار کرد: از آنجایی که مارمولک ها از بندپایان تغذیه می کنند، بنابراین یکی از فاکتورهای طبیعی کنترل کننده جمعیت بندپایان از جمله سوسک ها به حساب می آیند در نتیجه از لحاظ اکولوژیکی در هرم انرژی دارای ارزش بالایی هستند، انسان با از بین بردن مارمولک ها از چرخه طبیعت در حقیقت یکی از فاکتورهای اصلی را حذف خواهد کرد.
این کارشناس محیط زیست افزود: امروزه متخصصان علوم کشاورزی و محیط زیست به این نتیجه رسیده اند که از سموم آفت کش برای مبارزه با حشرات آفت استفاده نکنند زیرا این سموم آثار مخربی را بر محیط زیست وارد کرده و هر چند سال یک بار باید نوع سم به کار رفته را به علت ایجاد مصونیت در آفات تعویض کرد و سم های قوی تری را به کار برد که این مسئله خود به مراتب آثار مخربی بر محیط زیست خواهد داشت، از این رو بشر به فکر پرورش و استفاده از انواع مختلفی از بندپایان، مارمولک ها و پرندگانی مانند جغد به قصد مبارزه با آفات مزارع افتاده است. این روش مبارزه که امروزه در بسیاری از کشورها رواج پیدا کرده تحت عنوان مبارزه بیولوژیک نام گرفته است.
وی خاطرنشان کرد: مارمولک ها یا سوسمارها از نظر اکولوژیکی دارای ارزش بالایی هستند و به دلیل از بین رفتن آنها و برخی موجودات دیگر که از بندپایان تغذیه می کنند مانند خفاش ها, شاهد وجود جمعیت زیادی از حشرات اعم از سوسک ها و پشه ها در جوامع شهری هستیم.
رفیعی ادامه داد: همچنین شاهد حمله جمعیتی بزرگ از ملخ ها به مزارع و از بین رفتن محصولات هستیم، اگر جمعیت موجودات حشره خوار مانند مارمولک ها حفظ شود و هر شخصی به هر علتی از جمله خرافات و ذهنیات اشتباه اقدام به کشتن این موجودات مفید نکند، شاید دیگر جامعه بشری شاهد چنین پدیده هایی نباشد و هر یک از افراد در محیط شهری به واسطه از بین رفتن یا کاهش جمعیت حشرات آلوده، از بهداشت و سلامت فردی بیشتری برخوردار شود.
وی تاکید کرد: مارمولک ها با کنترل جمعیت حشرات، بشر را در جهت برداشت محصول بیشتر و سالم تر از زمین یاری می کنند.
هیچ گونه مارمولکی در اصفهان سمی نیست
این خزنده شناس در ادامه به وجود برخی باورهای اشتباه در خصوص سمی بودن مارمولکها اشاره کرد و گفت: برخی مردم بر این عقیده اند که مارمولک ها دم خود را به این علت جا می گذارند تا موجود شکارچی آن را خورده و به واسطه وجود سم در آن "نظرات خرافی در مورد وجود سیانور یا ترکیباتی از آن" بمیرد. گاهی شاهد درج خبرهایی هستیم که بیانگر افتادن یک مارمولک در دیگ غذا یا قوری چای و مردن عده ای آدم بوده ایم. باید گفت که هیچ یک از این اخبار پایه علمی ندارند.
وی تصریح کرد: براساس مطالعات انجام شده از سوی محققان خزنده شناس دانشگاه برکلی کالیفرنیا، آقایان پروفسور اندرسون و پروفسور پاپنفوس و ویژه نامه چاپ شده توسط مجله رپتایلز مورخ آگوست سال ۲۰۰۲ این قضیه به اثبات رسیده است که هیچ مارمولکی دارای سم نیست و علت قطع شدن دم در آنها گمراه کردن جانور شکارچی است.
رفیعی ادامه داد: وجود سم در حیوانات نوعی وسیله دفاعی است و این زمانی است که حرکت در آن حیوان آرام بوده و جانور بخواهد به واسطه این سم از جان خود دفاع کند، مانند برخی مارها، اگر به حرکت در این جانوران توجه کنید آنها موجوداتی آرام هستند اما مارهای غیرسمی در زمان احساس خطر به سرعت فرار می کنند.
این کارشناس محیط زیست با اشاره به رفتار مارمولک ها در زمان احساس خطر، اضافه کرد: برخی مارمولکها پس از احساس خطر به سرعت فرار می‌کنند مانند اسکینک ها که البته این مارمولک ها خیلی از لانه خود دور نمی شوند، برخی مارمولک ها مانند سوسمارهای خاردم از دم خاردار خود برای دفاع از جانشان و دور کردن حیوان مهاجم استفاده می کنند، بزمجه ها علاوه بر وارد کردن ضربات قوی توسط دم، حریف را گاز می گیرند.
وی ادامه داد: مکانیسم دیگری که در بیشتر مارمولک ها برای دفاع از خود دیده می شود قطع شدن دم به صورت ارادی است، دم برخی از مارمولک ها در زمان ایجاد تماس توسط دشمن به طور ارادی طی عمل انقباض ماهیچه های دم؛ کنده می شود. دم کنده شده به علت باقی ماندن خاصیت عصبی- عضلانی به طور موقت شروع به جنبیدن کرده و حواس شکارچی را به خود جلب می کند که در این حین مارمولک فرصت فرار می یابد.
رفیعی با اشاره به اینکه براساس مطالعات پژوهشگران ژنتیک و متخصصان بیوتکنولوژی بر روی ژن ها و ساختار دم مارمولک ها، احتمال دارد بتوان از ویژگی "رشد مجدد یک عضو مانند دم در مارمولک ها" در مورد انسان نیز استفاده کرد، افزود: با این روش فردی که عضوی از بدنش مانند دست یا پا بر اثر یک سانحه قطع شده است، دوباره توان بدست آوردن عضو آسیب دیده را خواهد داشت.
وی خاطرنشان کرد: سوسمارها به طور مستقیم یا غیر مستقیم در زندگی انسان موثرند بنابراین مطالعه روی آنها ضروری است.
فعالیت انسان، تهدیدی بر زیستگاههای طبیعی حیات وحش و تنوع زیستی
رفیعی با اشاره به شرایط زیستگاهی مارمولکها، اظهار کرد: در اکولوژی مدرن واژه‌ی زیستگاه در موارد مختلفی استفاده شده است، این واژه برای توصیف یک منطقه از ناهمواری خاص، پوشش گیاهی و ساختار خاک استفاده شده است و ساختار جوامع حیوانی توسط ساختار زیستگاه یک منطقه تعیین می شود اما وجه دیگر بررسی زیستگاه رابطه‌ی برخی از گونه‌ها یا گروهی از آنها با زیستگاه است، در چارچوب این مفهوم زیستگاه منطقه‌ای است با یک سری شرایط محیطی و منابع امکان سکونت، بقا و تولید مثل گونه های زیستی فراهم می شود.
وی با بیان اینکه پراکنش جانوران در محیط طبیعی خود به صورت تصادفی نیست، افزود: زیستگاه با توجه به برخی از کنش‌های متقابل درون گونه‌ای و بین گونه‌ای و فعالیت مجموعه ای از عوامل برای بقای گونه زیستی در یک انتخاب می شود، همچنین ساختار فیزیکی خرده زیستگاه‌ها بر کنش‌های متقابل بین گونه‌ها در مکانیزم‌های مختلف و پیچیده‌ای مؤثر است به عنوان مثال، در برخی خزندگان مانند سوسمارها، پراکنش بر اساس توپوگرافی و اقلیم شرح داده می شود که بیشتر بر اساس انرژی محیطی است.
این کارشناس محیط زیست خاطرنشان کرد: توسعه شهرها، تغییر کاربری اراضی، بهره وری بی رویه از منابع بدون ارزیابی اولیه و بهره برداری شدید از مراتع از جمله فعالیت های مخربی هستند که روز به روز عرصه را بر زیستگاههای طبیعی حیات وحش تنگ کرده و تنوع زیستی آن را به مخاطره می اندازند.
مارمولک ها گونه های در خطر انقراض
رفیعی گفت: در این میان از یک سو با توجه به نگرش و تعاریف اشتباه از حیات وحش و از سوی دیگر قدرت و توانایی کم مارمولک ها در جابه جایی و تغییر مکان در فواصل دور، این گونه زیستی بر اثر تخریب زیستگاه بیشتر از سایر مهره داران در معرض خطر نابودی و انقراض قرار گرفته است.
وی با بیان اینکه خاک، پوشش گیاهی، دما، نور، آب و باد از جمله عوامل محیطی اثر گذار بر پراکنش و توزیع انواع خزندگان در منطقه غرب آسیا و ایران است، افزود: خاک یکی از مهمترین عناصر در حفظ تعادل و جلوگیری از اختلال در سیستم‌های اکولوژیکی در خشکی است براین اساس شماری از مارمولک ها مانند انواع آگاماها صخره زی هستند در حالی که برخی دیگر برای زندگی در تپه‌ها و خاک های شنی و ماسه‌ای سازگاری دارند و برخی دیگر در زیر ماسه‌ها زندگی می‌کنند و اندام‌های حرکتی آنها به طور چشمگیری تحلیل یافته است.
این کارشناس محیط زیست ادامه داد: پوشش گیاهی یک زیستگاه نیز به نوع خاک، بارش و غیره وابسته است و به علت برخی نیازهای فیزیکی که با پوشش گیاهی برای مارمولکها تأمین می‌شود، این جانوران نیز به میزان زیادی به آن وابسته هستند زیرا براساس یافته ها ترکیب پوشش گیاهی در کنترل پراکنش برخی از خزندگان صحرایی، به ویژه در سطح منطقه‌ای و یا در خرده زیستگاه‌ها دارای اهمیت است.
وی افزود: در میان ریشه های شماری از انواع بوته‌ها و درختچه‌ها، شرایط مکانی مناسب برای حفر خاک و لانه‌سازی برخی خزندگان فراهم می شود که این لانه‌ها ممکن است توسط جوندگان و یا بندپایان بزرگ ساخته شده باشند، و در نتیجه سوسمارها، به همان اندازه که به این نوع از گیاهان وابسته هستند به وجود این جانوران نیز وابسته‌اند.
رفیعی "دما" را به عنوان یکی از عوامل مهم محدود کننده در پراکنش مارمولک ها دانست و گفت: شاید به همین دلیل است که تنوع گونه‌ای آنها با افزایش ارتفاع و عرض جغرافیایی، کاهش می‌یابد.
پوست مارمولک ها ضدآب است
این کارشناس خزندگان ادامه داد: آب نیز یکی از عوامل موثر بر پراکنش مارمولک ها است، زیرا این گونه زیستی نیز مانند سایر خزندگان دارای پوستی با لایه ی ضخیم کراتینی است، نفوذناپذیری کراتین نسبت به آب باعث شده که پوست در این جانوران خشک و ضد آب باشد.
وی با اشاره به اینکه میزان آب در دسترس برای بسیاری از گونه‌ها در مناطق خشک نسبت به دما، یک عامل محدود کننده‌تر محسوب می شود، افزود: سازگاری رفتاری در میان گونه‌های بیابان‌زی نقش مهمی را در حفظ کردن آب، ایفا می‌کند، بسیاری از مارمولک ها ساعاتی از روز را که شدت تبخیر زیاد است در سوراخ‌های زیرزمینی می‌گذرانند، جایی که میزان رطوبت در آن به طور قابل ملاحظه‌ای از محیط بیرون بیشتر است.
رفیعی ادامه داد: بیشتر مارمولک ها این توانایی را دارند که به میزان بسیار کمی آب بخورند، آنها ممکن است از لیسیدن برگ‌ها، قطرات آب روی سنگ‌ها و یا موارد دیگر آب مورد نیاز خود را تأمین کنند و وجود بخار آب موجود در هوا به حالت تجمع یافته، مثل شبنم، برای بقای برخی از این گونه‌ها لازم است.
این کارشناس محیط زیست در ادامه نور را به عنوان یک عامل محدودکننده در توزیع خزندگان دانست و افزود: چرخه های تولید مثل در برخی مارمولکها در نواحی معتدل به دوره نوری وابسته است، بدون شک چرخه ها یا دوره‌های فیزیولوژیکی دیگر نیز به طور مشابه به نور وابسته اند.
گکوی پلنگی" کوچکترین مارمولک جهان "
وی گفت: حرکت باد یا جریان هوا نیز به طور آشکار در اکولوژی مهم است، وزش باد در تکامل موجودات و توالی آنها به ویژه مارمولکها نقش دارد.
رفیعی در پایان با اشاره به اینکه خزندگان نخستین جانورانی هستند که به طور کامل با شرایط زندگی در خشکی سازگار شدند، افزود: اسکلت خزندگان کاملا استخوانی و قلبشان چهار حفره‌ای است، دهلیزها کامل و دیواره بین بطنها کامل نیست.
وی گفت: جنین خزندگان از چهار پرده آمنیون، کوریون ، کیسه زرده و آلانتوئیس پوشیده می‌شود، مارها ، مارمولکها، تمساح ها "کروکودیل" و آلیگاتور ، لاک پشتها و تمام دایناسورهای منقرض شده جزو رده خزندگان است.
این کارشناس اضافه کرد: مارمولک ها در دنیا از اندازه ۲ سانتی متر "گکوهای پلنگی" تا حدود ۵/۳ متر"اژدهای کومودو" دیده می شوند و نباید مارمولک هایی مانند اژدهای کومودو را که دارای اندازه درشتی هستند با تمساح و کروکودیل اشتباه گرفت.
نظر شما