نگاهی به "سوری سرخ" در گذر زمان

به گزارش خبرنگار ایمنا، آیین کهن و زیبای شب چهارشنبه پایان سال دارای فلسفه ای دوستانه، مردم دار، اتحاد ساز و آشتی و در عین حال آرام بخش و رفع‌کننده خستگی های یکسال کار و تلاش بوده است. قدیم‌، در روزهای پایانی سال، دسته‌ای از خنیاگران که نوروزخوان نام داشتند در کوچه و خیابان‌های شهرها و روستاها به راه می‌افتادند و نوروزخوانی می‌کردند و این گونه رسیدن سال نو را خبر می‌دادند.

ایرانیان باستان نور را مظهر ایزد می‌دانستند. از آن زمان که آتش شناخته شد و برای روشن کردن شب‌های تار آمد، همواره سمبل گرما و نور و رونق‌بخش اجاق خانه‌ها بوده است. بعدها افروختن آتش به نشانه پیروزی روشنایی بر تباهی و بیماری و نکبت مرسوم شد و این گونه است که در غروب آفتاب، آن گاه که خورشید می‌رود تا چند ساعتی از دیده‌ها پنهان باشد مردم کپه‌های هیزم را روی هم می‌گذارند، دور هم جمع می‌شوند و خورشید که در جایگاهش فرو رفت، هیزم‌ها را به آتش می‌زنند و از روی شعله آتش می‌پرند و با گفتن جمله «زردی من از تو، سرخی تو از من» بیماری و زردی را از خود دور می‌کنند و سرخی و سرحالی آتش را برای خود می‌خوانند و زرد رویی را به خاکستر می‌اندازند.

خبرنگار ایمنا با مینا خادم الفقرا مدرس دانشگاه درباره جشن چهارشنبه سوری گفت و گو کرده است تا با این مراسم بیشتر آشنا شوید که در ادامه آن را می خوانید:

چهارشنبه سوری به چه معناست؟

واژه سوری در پهلوی “surik” خوانده می شود که سور به معنی سرخ و پسوند ik به معنای سرخ رنگ است و به همین دلیل به این جشن "سوری" گفته می‌شود چون عنصر بنیادی این آیین، شعله سرخ آتش است. چهارشنبه سوری یا جشن سوری در اصل مژده فرارسیدن نوروز بوده؛ چرا که این جشن برای یادبود فروهران و پیشواز نوروز پایه گذاری شده است.

از چه دوره‌ای و با چه هدفی چهارشنبه سوری وارد فرهنگ ایرانی شده است؟

در ایران کهن، روزهای هفته رایج نبوده و هر ماه ۳۰ روز داشته است. آتش افروزی بر بام و سرا، آیینی بازمانده از آیین‌های ده روز پایان سال است که آمیخته ای از پنجه کوچک ۲۵ اسفند و پنچه بزرگ است؛ یعنی افروختن آتش در سیصد و شصتمین روز سال انجام می‌شده است.

نیاکان ما معتقد بودند که فروهرهای پاک نیاکان آنها در آغاز این روزها به زمین می آیند و برکت می‌آورند و برای همین برای راهنمایی آنها در بام یا صحن خانه آتش می‌افروختند. زیبایی این اندیشه با مطالعه بیشتر درباره این آیین زمانی آشکار می‌شود که اطلاعات لازم درباره فروهرها داشته باشید تا بتوانید مفاهیم نمادین این اندیشه و هدف از برپایی این آیین ها را درک کنید که در این گفت‌وگوی کوتاه بررسی ابعاد این اندیشه میسر نیست.

البته برخی پژوهشگران گفته‌اند سالی که این جشن به گونه گسترده برپا بوده، برابر با شب چهارشنبه بوده است  و به دلیل اینکه پس از اسلام، در روزشماری عرب، چهارشنبه بدشگون و نامیمون بوده است از آن پس شب چهارشنبه پایان سال را با جشن چهارشنبه سوری به شادی می‌پرداختند و این گونه تلاش می کردند نامبارکی این شب را از بین ببرند.برخی بر این باور هستند شبی که در روز آن زرتشت تاریخ را نوشت مردم شادی خود را همه ساله با آتش افروزی نشان می دادند و در برپایی چهارشنبه سوری به جا مانده است.

آیا رسم و رسوم قبایل با هم متفاوت است؟

سعید نفیسی بر این باور بوده که رسوم چهارشنبه سوری دو قسمت عمومی و اختصاصی دارد؛ قسمت عمومی آن میان همه مردم ایران و بعضی قبایل دیگر از ملل آریایی مشترک بوده است. قسمت خصوصی  بدعت مردم است و قسمت عمومی آن زیباترین بقایای تمدن ایران باستان بوده که بین ایرانیان و ترکیه و مصر و هندوستان رایج است.

یکی از رسوم عمومی این شب آتش افروختن است، این رسم و شادی کنار آتش زیباترین و قدیمی‌ترین آداب این جشن است. آتش در این مراسم گاه در بالای بام‌ها، گاه صحن خانه‌ها، کوچه و خیابان روشن می‌شد. تعداد گله‌های آتش به نام های  امشاسپند و اهورا که در راس است، سه یا هفت به نشان سه نماینده مقدس (پندارنیک، گفتار نیک، کردار نیک) و سه فرشته مقرب به نام آسمان، آذر و آبان یا یک گله بزرگ که نماینده وحدت است، بوده و نیاکان ما، آتش را پسر اهورا مزدا و نشانه حضور او و نمادی از نظم راستین می پنداشتند.

فال کوزه، فالگوش، قاشق زنی، کجاوه بازی، شال اندازی، آش نذری، کوزه شکستن، شیرسنگی، پختن حلوا سایر آداب مربوط به این مراسم است. این مراسم در بین بعضی اقوام با شکوه بیشتری برگزار می‌شده است.

در این شب سروده هایی نیز خوانده می شود که معروف ترین آن "زردی من از تو، سرخی تو از من" است علاوه بر آن "ای شب چهارشنبه، ای کلید چهار دنده، بده مراد بنده"  و "غم برو، شادی بیا، روزی بیا" نیز از سروده هایی هستند که در شب چهارشنبه سوری متداول بوده است.

کدام جشن ایران باستان از یاد رفته است؟

یکی از آیین های چهارشنبه سوری که کمتر از آن سخن گفته شده است، جشن‌های کارناوالی است. در آخرین روزهای سال، نیروهای اهریمنی به صورت موجودات عجیب الخلقه پدیدار می‌شوند و فروهرهای پدران و قهرمانان ملی در مقابل آنها در صحنه رقصی که تمثیل نبرد است پدیدار می‌شوند. این جنگ و ستیز یاران اهورا بر اهریمن به صورت تمثیلی اجرا می‌شود تا در سال نو همه مردم به خوشبختی و دور از گزند اهریمن زندگی کنند. نمونه این کارناوال، رقص "نیماسپ" (موجودات اساطیری که سر و سینه آدم و پای و سر اسب دارند) است. توجه به این رسم زیبا، باز هم نماد پیروزی همیشگی خیر بر شر است که اساس همه آیین‌های آسمانی است.

هر کدام از قبایل چه آیین‌هایی را دارند؟

بعضی رسوم شب چهارشنبه سوری در شب آدینه (جمعه) پایان سال انجام می‌شود. مثل گستردن خوان خضر در شیراز که البته دیگر نشانی از آن نیست. در این خوان، فرنی، کلوچه، مسقطی، سبزه، نمک و سرکه بوده است. بعد از گستردن این خوان همه خانواده باید پاک و آراسته دو رکعت نماز نیاز بخوانند.

برخی تیره‌های چادرنشین در آذربایجان، آیین‌های زیبایی دارند تا جایی که حتی شب چهارشنبه سوری را از نوروز مهمتر می‌دانند. بهترین خوراک را می‌پزند و آتش بازی را تا نیمه شب دنبال می‌کنند.

کردها در این شب، پلو و شیربرنج می‌خورند حتی کسانی که بی چیز و نیازمند هستند نیز باید در این شب پلو بخورند و اگر توانایی تهیه آن را نداشته باشند، همسایه‌های دیگر برای آنان می پزند زیرا اعتقاد دارند باید شب نوروز بوی خوراک در سرای هر کسی پخش شود. به نظر من این رسم بسیار زیبایی است و نوع دوستی و مهربانی را بین مردم تقویت می‌کند.

در تبریز رسم بوده که در این ایام از بام سراها به سر مردم آب می‌پاشیدند و این رسم هنوز در بین بعضی ارامنه رایج است. ایرانیان سرزمین های دیگر نیز هنوز آداب این جشن را به جا می آورند. از جمله ایرانیان قفقاز در شب چهارشنبه سوری، هفت توده آتش می‌افروزند.

در بین گروهی از آذری‌ها، نخستین چهارشنبه اسفند ماه با عنوان چهارشنبه دروغگو، دومی راستگو، سومی سیاه و چهارمی آجر نامیده می‌شده و هر کدام مراسم خاص خود را داشته است. جشن آتش که با افروختن آتش برای شادی بوده در میان یونانیان، رومیان و رومانیایی ها نیز رواج دارد.

البته یک جهانگرد آلمانی که در هنگام  پادشاهی شاه عباس دوم در اصفهان بوده، نوشته که ایرانی‌ها این روز را بدشگون ترین روز سال می‌دانند و در این روز از داد و ستد خودداری می‌کنند و کمتر از خانه بیرون می‌روند. از نفرین کردن و سوگند خوردن و پرداخت پول به یکدیگر در این روز دوری می‌کنند به همین دلیل برخی از دارایان در سرای خود می‌نشینند و پول‌های خود را می‌شمارند. در اینکه این جهانگرد اروپایی دوره شاه عباس دوم این رسوم را فقط در اصفهان دیده یا در جاهای دیگر نیز وجود داشته جای تامل بیشتری دارد.

اجرای چه آیینی را به چهارشنبه سوری اضافه کرده‌اند؟

در حال حاضر در این شب از روی شعله آتش می‌پرند در حالی که نیاکان ما جستن از روی آتش را بی حرمتی به آن می دانستند و فقط به دور آتش  پایکوبی و شادی می‌کردند.

پریدن از روی آتش، پرتاب ترقه و سایر مواردی که عواقب وخیمی دارد، نه تنها ایجاد شادی نمی کند، بلکه به مرور منجر به ازبین بردن این سنت پسندیده می شود و حتی هدف متعالی پیروزی نیروی اهورایی بر نیروی اهریمنی را نابود خواهد کرد.

برخی به برگزاری آیین چهارشنبه سوری انتقاد دارند نظر شما در این خصوص چیست؟

اگر انتقاد را به معنی نفی این سنت پسندیده بدانیم به هیچ وجه موافق نیستم زیرا آداب کهن ایرانی همواره نمادهایی پر از خیر و برکت بوده است و اگر رمز گشایی شوند در بهبود زندگی فردی و جمعی مردم بسیار موثر خواهد بود.