جلال‏الدین همایی؛ استاد فقه و سخن

• استاد جلال‏الدین همایی در ۱۳ دی‏ماه ۱۲۷۸ش در اصفهان و در كانون گرم خانواده‏ای دانش‏پرور و اهل فضل و ادب چشم به جهان گشود. پدر وی طرب شیرازی‏ و پدربزرگش همای شیرازی‏ هر دو از شاعران بنام و گران‏سنگ دوره‏ی خود به‏شمار می‏آیند. استاد همایی درباره‏ی تولد خویش می‏نویسد: «ولایت من حوالی سحرگاه شب چهارشنبه غره‏ی رمضان ۱۳۱۷ق مطابق ۱۳ دی‏ماه (جدی) ۱۲۷۸ش... در محله‏ی پاقلعه (از محلات جنوب شرقی اصفهان) در خانه‏ی موروثی پدر (اتفاق) افتاده است... نام اصلی كه پدر بر بنده نهاده و در پشت كلام‏الله مجید ثبت كرده جلال‏الدین است و نام خانوادگی همایی.»
• استاد همایی درس خواندن را از چهار-پنج ‏سالگی نزد پدر و مادر فرهیخته‏ی خویش آغاز كرد. قرائت قرآن، ادعیه‏ی واردشده، گلستان و غزلیات حافظ را از مادر آموخت. آن‏گاه او را به مكتب سپردند، تا اصول دین و اخلاق و آداب اسلامی را فرا گیرد. وی در این‏باره می‏گوید: «در نزدیكی منزل ما زنی بود صالح و خداپرست ‏به‏نام نبات بیگم‏ مشهور به ملاباجی. وی... با محبت و مهربانی، اصول و فروع دین و آداب وضو و نماز و روزه و... را به من آموخت. البته این دروس را در خانه نیز پیش پدر و مادرم فرا گرفته بودم و او همان یادگرفته‏ها را تكمیل می‏كرد. من در مدت قلیلی در مكتب ملاباجی عم جزء سی‏ام قرآن را تمام كردم و به خاطر دارم كه پس از اتمام آن مادرم شخصاً به مكتب آمد و یك كله‏قند شهری با یك دست لباس زنانه با بشقابی نقل بادام به ملاباجی هدیه كرد.»
استاد همایی شش-هفت‏ ساله بود كه به‏همراه برادر بزرگش به مكتب میرزاعبدالغفار پاقلعه‏ای رفت. وقتی در همان روز اول به اشاره‏ی استاد با صدای رسا و صحیح اولین شعر دیوان حافظ را خواند، مورد تشویق استاد قرار گرفت. وی به پدر استاد همایی نوشت: «قدر این كودك را بدانید.» در سال ۱۳۲۶ به مدرسه‏ی حقایق و پس از یك سال اقامت درآن‏جا به مدرسه‏ی قدسیه‏ روانه شد. در آن‏جا حساب و هندسه‏ی جدید و اندكی تاریخ و جغرافیا آموخت. در همین دوره به‏منظور آموزش خط، علاوه بر حضور در خدمت مرحوم میرزاحسن قدسی از محضر ملامحمدتقی كاتب، خوش‏نویسی آموخت و از اواخر سال ۱۳۲۸ استاد همایی به مدرسه‏ی نیماورد نقل مكان كرد و تا سال ۱۳۴۸ به مدت بیست‏ سال در آن مدرسه مشغول تحصیل علوم اسلامی شد.
• بر اثر سخت‏كوشی مستمر طولی نكشید كه استاد همایی به دریافت چند فقره اجازه‏ی روایت و اجتهاد از علمای بزرگ عصر نائل آمد كه از آن جمله است: اجازه‏ی روایت از آیت‏الله حاج شیخ‏مرتضی آشتیانی؛ اجازه‏ی روایت از آیت‏الله شیخ محمدحسین فشاركی كه از فقهای بزرگ و مدرسان بنام حوزه‏ی اصفهان بوده‏اند، اجازه‏ی روایت و اجتهاد از آیت‏الله سیدمحمد نجف‏آبادی (م ۱۳۵۸ق)؛ اجازه‏ی اجتهاد از آیت‏الله حاج میرزاعبدالحسین سیدالعراقین خاتون‏آبادی (م ۱۳۵۰ق) و اجازه‏ی اجتهاد از آیت‏الله میرزاابوطالب محتشمی كه از علمای كم‏نظیر در زمینه‏ی تسلط به علوم اسلامی بود.
• تدریس در مدارس جدید را استاد همایی در حدود سال ۱۳۰۰ش آغاز كرد. ابتدا در مدرسه‏ی صارمیه - كه اولین دبیرستان شش كلاسه‏ی اصفهان بود - به تدریس فلسفه و ادبیات فارسی و عربی پرداخت. در سال ۱۳۰۷ش از اصفهان به تهران آمد و به‏طور رسمی در وزارت معارف مشغول به كار شد. وی سپس به‏منظور تدریس راهی تبریز شد و تا سال ۱۳۱۰ در این شهر به تدریس فلسفه و ادبیات مشغول بود.
پس از آن دوباره به تهران منتقل شد و در مدرسه‏ی دارالفنون، دبیرستان شرف مظفری و دبیرستان نظام به تدریس ادبیات پرداخت. در سال ۱۳۱۴ به دانشگاه راه یافت و سال‏ها در دوره‏ی دكتری دانشكده‏ی حقوق و ادبیات تدریس كرد و دوبار جهت تدریس در دانشگاه بیروت و لاهور فراخوانده شد و مدتی نیز عضو فرهنگستان ایران بود. سرانجام پس از ۴۵ سال تدریس در سال ۱۳۴۵ش بازنشسته شد و از آن به بعد تا آخر عمر به تألیف و تكمیل تحقیقات پرداخت.
• استاد جلال‏الدین همایی علاوه بر تدریس و تحقیق و تألیف، در كارهای علمی مهمی كه در زمان حیات وی انجام می‏یافت در حد امكان شركت داشت، به‏عنوان مثال استاد همایی در سال‏های ۱۳۱۹ و ۱۳۲۰ در تهیه‏ی مطالب و تراجم احوال و تنظیم و تألیف قسمتی از حرف الف لغت‏نامه‏ی ارزشمند دهخدا به مرحوم علی‏اكبر دهخدا كمك كرد و در سال ۱۳۲۱ به عضویت فرهنگستان درآمد.
پس از ایجاد مؤسسه‏ی تحقیق در ادبیات و زبان خارجی نیز‏ كه در سال ۱۳۴۱ با هدف فراهم ساختن زمینه‏ی همكاری بین دانشمندان و محققان رشته‏های مختلف ادبیات و زبان‏های ایرانی راه‏اندازی شده بود، استاد همایی در كمیسیون دستور زبان و كتاب‏شناسی و انجمن ادبی شركت فعال داشت كه از جمله‏ی آن‏هاست: شركت در كنگره‏ی فردوسی، ابن سینا، مولوی، رودكی، و ابوریحان بیرونی.
• استاد جلال‏الدین همایی در طول عمر پربركت ‏خود علاوه بر تألیف ده‏ها جلد اثر مهم علمی، به تصحیح و تحقیق بیش از ده جلد كتاب ارزشمند كه هریك به‏عنوان اثری ماندگار در عرصه‏ی فرهنگ و ادب اسلام و ایران مطرح هستند، پرداخته است كه از جمله‏ی آن‏هاست: مثنوی ولدنامه، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، نصیحةالملوك، مصباح‏الهدایة و مفتاح‏الكفایة، طرب‏خانه و دیوان حكیم مختاری غزنوی. گذشته از این، تألیف بیش از پانزده كتاب درسی و نگارشی ده‏ها مقاله‏ی ارزشمند در زمینه‏ی ادبیات، تاریخ، عرفان، تراجم و دستور زبان بخشی از كارهای علمی استاد فرزانه علامه همایی است.
• استاد همایی به جوانان می‏گفت: «بالاخره باید جوان و پیر قدر خودشان را بدانند. كاری بكنید كه این عمر شما جز در راه سعادت و مصلحت‏ خودتان و ملت و كشورتان نباشد. من یك چیزی را دلم نمی‏خواهد بشنوم كه به جوان‏ها این تلقین بشود كه ‏ای آقا، ما كه به گذشتگان نمی‏رسیم، ما كه به استادان نمی‏رسیم. نه من این را نمی‏پسندم. ملتی رو به ترقی است كه نسل آینده‏ی آن از گذشته بهتر است. سعی كنید این‏طور باشید. پشت دروازه‏ی "نمی‏شود" و پشت دروازه‏ی "یأس‏" ننشینید. فقط یك كلمه از من بشنوید: آقا، ازخودگذشتگی می‏خواهد و عشق. باید به علم عشق داشته باشید.»
• قوای جسمانی استاد همایی به‏دنبال عمری تلاش بی‏وقفه‏ی علمی اعم از تدریس و تألیف، كم‏كم رو به ضعف نهاد؛ به‏گونه‏ای‏كه در سی سال آخر عمر از برونشیت‏ مزمن رنج می‏برد. اما از اواسط پاییز سال ۱۳۵۸ بیماری استاد همایی شدت بیشتری پیدا كرد... خود وی بارها در این ایام به فرزندانش یادآور شده بود كه: «من چند روزی از ماه رمضان مهمان شما هستم.‏» حتی روز قبل از وفات، ماده تاریخی برای خود می‏سازد و آن را در كنار یادداشت‏هایش قرار می‏دهد و سال وفات خود را با این عبارت بیان می‏كند: «ز آشیانه‏ی تن شد رها همایی‏» كه به حساب ابجد سال ۱۴۰۰ق می‏شود.
سرانجام استاد همایی ساعت ۹ شب شنبه بیست و هشتم تیرماه ۱۳۵۹ش (مطابق ۶ رمضان ۱۴۰۰ قمری) بر اثر عارضه‏ی قلبی چشم از جهان فرو می‏بندد. طبق وصیت استاد پیكر او را فردای همان روز به زادگاهش اصفهان منتقل می‏كنند و در تكیه‏ی لسان‏الارض‏ به خاك می‏سپارند.