به گزارش ایمنا، چهره جذامیان روستای بابا باغی تبریز به خوبی با فیلم «خانه سیاه است» ساخته «فروغ فرخزاد» در خاطره‌ها نقش بست و هنوز هم و به قول آن نریشن معروف، ابتدای این فیلم از زبان «ابراهیم گلستان» می‌گوید: «دنیا زشتی کم ندارد، زشتی‌های دنیا بیشتر بود اگر آدمی بر آنها دیده بسته بود، اما آدمی چاره‌ساز است. بر این پرده اکنون نقشی از یک زشتی، دیدی از یک درد می‌آید که دیده بر آن بستن دور است از مروت آدمی. این زشتی را چاره ساختن، به درمان این درد یاری‌گرفتن و به گرفتاران آن یاری‌دادن، مایه ساختن این فیلم و امید سازندگان آن بوده است … جذام بیماری بی‌درمانی نیست.»
خانه سیاه‌است به کارگردانی فروغ فرخزاد و تهیه کنندگی ابراهیم گلستان در سال ۱۳۴۲ در پی دیدار فروغ فرخزاد از آسایشگاه جذامیان بابا باغی تبریز ساخته شد. فروغ فرخزاد طی ۱۲ روز زندگی در جذامخانه بابا باغی موفق شد با جلب اعتماد جذامی‌ها، دوربین سلیمان میناسیان را تا حد ممکن به آنها نزدیک کند. قطعاً این فیلم در میان سینماگران مستند جایگاهی برای مطالعه خواهد داشت اما دیدگاه موزه سینمای ایران به فیلم‌های مستند ازجمله خانه سیاه است قابل بررسی است.
در این گزارش به مناسبت روز جهانی کمک به جذامیان و با تاکید بر ارزش‌های فیلم «خانه سیاه است» با لادن طاهری سرپرست موزه سینمای ایران و علیرضا قاسم خان رئیس پیشین موزه سینمای ایران گفت‌وگو شده است.
تمام فیلم‌ها ارزش نگهداری دارند
لادن طاهری سرپرست موزه سینمای ایران درخصوص جایگاه فیلم‌های مستند و همچنین انتخاب جایگاه شخصیت‌های فعال حوزه سینما در این موزه، می‌گوید: «باید در ابتدا ببینیم آیا یک فیلم مستند اثر موزه‌ای است و انبوه فیلم‌های دیگر مستند اثر موزه‌ای نیستند یا اینکه آیا همه فیلم‌ها که عددی از عمر ساخت آنها می‌گذرند اثر موزه‌ای تلقی می‌شوند. در این خصوص باید گفت که هر فیلم برای خودش یک ویژگی دارد، شما ممکن است با فیلمی روبه رو باشید که از نظر شما نه فیلم محبوبی باشد نه فیلم با ارزشی و نه فیلم مهمی باشد یعنی از هر صفتی که ما درباره آن صحبت می‌کنیم مُبرا باشد ولی این دلیل نمی‌شود که احیاناً یک فیلم موزه‌ای نباشد و یا ویژگی نداشته باشد و قطعاً غیر از این صفت‌هایی که گفته شد ویژگی دیگری دارد.»
وی درخصوص اینکه فیلم خانه سیاه است ساخته فروغ فرخزاد در موزه سینما چه جایگاهی دارد، به نسنجیدن فیلم‌ها براساس موزه‌ای بودن یا نبودن تاکید کرده و ادامه می‌دهد: «موزه‌ها مرکز نگهداری اشیاء، اسناد و چیزهای معتبر هستند درحالی که فیلمخانه ها اینطور نیستد چرا که فیلمخانه ها محل نگهداری همه فیلم‌ها هستند به دلیل همین نگاه هر فیلمی ارزش نگهداری دارد ولی هر شیئی ارزش نمایش موزه‌ای ندارد، پس با این نگاه تمام فیلم‌ها و ازجمله فیلم خانه سیاه است اثر فروغ فرخزاد دارای ارزش هستند. گاهی اوقات ارزش‌ها در زمان‌های مختلف تغییر می‌کنند و مسائلی که این روزها برای ما دارای ارزش هستند ممکن است در جامعه‌ای دیگر دارای ارزش نباشد ولی این چیزی از اهمیت و ویژگی فیلم‌ها حذف نمی‌کند و معنی آن این نیست که ما با فیلمی رو به رو هستیم که نباید آن را حفظ کنیم چون ارزش و ویژگی ندارد، اما ما گاهی با یک اثر موزه‌ای رو به رو می‌شویم که پیشاپیش فکر می‌کنیم آن شیء به درد نمایش در موزه نمی‌خورد ولی درمورد فیلم اینگونه نیست.»
طاهری با اشاره به موضوع شیء محوری در موزه‌ها تصریح می‌کند: «موزه‌ها برای نمایش اشیاء خود دلایل متعددی دارند و الزاماً نباید شیء محور باشند، شیء محور بودن یکی از روش‌های آنها است و ممکن است گزینه‌های دیگری نیز وجود داشته باشد. الان موزه‌هایی را می‌بینیم که نمایش محتوا می‌دهند و یا بسیاری چیزهای دیگر اما من همیشه فکر می‌کنم موزه‌ها تشخص می‌دهند و در واقع مرکز تشخص و اعتبار هستند درحالی که فیلمخانه ها چنین نیستند.»
وی که پیش از این مدیریت فیلمخانه ملی ایران را به عهده داشته است، می‌گوید: «خوشبختانه ما تلاش کردیم که فیلم‌های مستند بسیاری در گنجینه فیلمخانه ملی ایران نگهداری شود، اگرچه در این نگهداشتن به ارزش‌ها و ویژگی‌های تک تک فیلم‌ها توجه نکردیم و فکر کردیم که همه فیلم‌های مستند مثل همه فیلم‌های سینمایی ارزش‌ها و ویژگی‌هایی دارند که بعضی‌ها امروز مشخص است و بعضی‌ها بعدتر مشخص می‌شود و به همین دلیل است که فیلمخانه ها مرکز نگهداری همه فیلم‌ها هستند و حداقل در فیلمخانه ملی ایران انتخابی برای نگهداری آنها صورت نمی‌گیرد.»
لزوم توجه به جایگاه هر فیلم در تاریخ سینما
علیرضا قاسم خان رئیس پیشین موزه سینمای ایران با اشاره به تعریف شیء موزه‌ای می‌گوید: «اگر بگوییم فیلم خانه سیاه است یک شیء است و آن را از حوزه فقط فیلم خارج کنیم و به عنوان یک شیء که در موزه نگهداری می‌شود به آن توجه کنیم باید ابتدا تلقی خودمان را از شیء موزه‌ای مشخص کنیم. شیئی که در خانه من و شما هم وجود دارد ممکن است یک روز موزه‌ای شود یعنی اینکه به گذشته‌ای تعلق پیدا خواهد کرد که آن گذشته دارای حافظه‌ای تاریخی بشود و رجوع کردن آن برای ما باعث شود که بخشی از هویتمان، بخشی از اندیشه‌مان و بخشی از وجودمان را در تاریخ پیدا کنیم. حالا اگر با این تفاسیر فیلم خانه سیاه است یک فیلم موزه‌ای باشد می‌تواند در موزه قرار بگیرد اما من هنوز فکر نمی‌کنم که این فیلم یک فیلم موزه‌ای است، البته فیلم قابل توجهی است اما اینکه به عنوان یک شیء موزه‌ای با آن برخورد کنیم به نظر من هنوز جا دارد که این فیلم بیشتر بررسی شود و مورد تفحص قرار گیرد و بحث‌های مختلفی درخصوص ساختار آن و هر آنچه مربوط به تاریخ است در این فیلم بیشتر شکل بگیرد.»
وی با بیان اینکه سینمای ایران یک پازل بزرگ است و هر قطعۀ آن بخشی از هویت سینما و تاریخ این سینما را مشخص می‌کند ادامه می‌دهد: «در سال گذشته تمام تلاش ما در موزه سینمای ایران و برنامه سازمان سینمایی این بود که بتوانیم جایگاه‌های مشخصی برای هر یک از گروه‌های سینما مانند سینمای کودک و نوجوان، سینمای مستند، فیلم کوتاه، انیمیشن و از این قبیل در موزه سینما شکل دهیم. امسال در سال ۹۷ توانستیم بخش فیلم کوتاه را راه اندازی کنیم، بخش فیلم انیمیشن درحال راه اندازی بود و بخش فیلم مستند هم در حال بررسی بود. ما قائل بودیم و هنوز هم هستیم که حتماً بخشی برای سینمای مستند به طور مستقل در موزه سینمای قرار داده شود.»
قاسم خان با بیان اینکه اگر موزه را روایت محور و نه شیء محور درنظر بگیریم در این صورت فیلم خانه سیاه است برای خود جایگاه خواهد داشت، می‌گوید: «به نظر من بیش از آن چیزی که ما باید به تاریخ و ارزش‌های تاریخی‌مان نگاه کنیم باید ببینیم یک فیلم در آن شرایط تاریخی در روندی که ما می‌خواهیم بشناسانیم مثلاً بخش تاریخی سینمای مستند در کجا قرار می‌گیرد، در هر جایی قرار بگیرد با نظر کارشناسان و تاریخ نویسان و اهل تاریخ سینمای ایران باید جایگاه مشخصی برای آن قائل شویم.»
به گزارش ایمنا، فیلم «خانه سیاه است» ساخته فروغ فرخزاد در همان سال اکران جایزه بهترین فیلم مستند در فستیوال فیلم آلمان غربی را از آن خود کرد، فیلمی که نمایشی است از زندگی جذامیان روستای بابا باغی، روستایی در شمال غربی تبریز که در سال ۱۳۱۰ شمسی محل اسکان بیماران جذامی است و تا کنون نیز همواره پناهگاه بیمارانی بوده که جامعه به دلیل ناآگاهی و اطلاع ناکافی از این نوع بیماری از آنها رویگردان بوده است. در آن شرایط سخت بود که فروغ فرخزاد با دوربین سلیمان میناسیان به این روستا پاگذاشت و از زندگی تلخ و شیرین جذامیان بابا باغی سخن گفت.
از سوی دیگر باید به این موضوع اشاره کرد که شورای بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم) وابسته به یونسکو، سازمان فرهنگی، علمی و تربیتی سازمان ملل متحد، در تعریف موزه آورده است که «موزه مؤسسه‌ای است دایمی، بدون اهداف مادی، در خدمت جامعه و پیشرفت آن، که در آن به روی همگان گشوده است. هدف موزه‌ها، گردآوری، حفاظت، پژوهش، ارتباط و نمایش میراث ملموس و غیرملموس بشریت و محیط او، به منظور اهداف آموزشی، مطالعه و بهره‌مندی از لذت است.» بر این اساس نباید به موزه‌ها تنها به عنوان مکانی با محوریت اشیاء نگاه کرد، که در این صورت فیلم «خانه سیاه است» نیز میراث ناملموس دارای ارزشی است که نه تنها در سینمای مستند از جایگاه برخوردار است بلکه به لحاظ ارتباط با روستای بابا باغی که خود جزوی از تاریخ زندگانی ناصرالدین شاه قاجار بوده است و روزگاری تفریحگاه وی محسوب می‌شد و در سال ۱۳۱۰ به پناهگاهی برای جذامیان تبدیل شد نیز حائز اهمیت است، از دیگر سو فیلم خانه سیاه است با مجموعه فعالیت مفاخری حاصل شده که تنها به زمان خود تعلق نداشته‌اند، در مجموع باید این اثر را ستود و نه تنها در میان فعالان سینمایی از آن سخن گفت بلکه موزه سینما نیز می‌تواند جایگاهی برای مطالعه و پژوهش بر روی آیت اثر باشد و این چنین می‌توان به اهداف ایکوم در تعریف موزه نزدیک شد.
گزارش از: شیرین مستغاثی، سرویس فرهنگ و هنر ایمنا
نظر شما