به گزارش ایمنا، یلدا تنها در حد به جا آوردن آداب و رسوم های خانوادگی خلاصه نمی شود، این سنت دیرینه و زیبا از زوایای ناگفته و ناشنیده ای هم برخوردار است که معمولا مورد توجه قرار نگرفته است. اکنون که در آستانه این شب قرار داریم، در گفت و گویی با بهار مختاریان، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان و مدیر گروه اسطوره شناسی و ادبیات کلاسیک موسسه انسان شناسی و فرهنگ، به بررسی فلسفه سنت شب یلدا پرداخته ایم.
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان و مدیر گروه اسطوره شناسی و ادبیات کلاسیک موسسه انسان شناسی و فرهنگ در گفتگو با خبرنگار ایمنا اظهار کرد: آیین ها ریشه در گذشته های بسیار دور فرهنگ ها دارند و همواره نمی توان با نخستین گزارش های تاریخی یا نامگذاری های موجود از آنها وارد بحث و بررسی آیین ها شویم. آنچه که اهمیت دارد این است که آیین ها از اجزای اجرایی نمادینی تشکیل شده اند که درک این اجزا در گستره جهان نگری فرهنگ های باستانی در نظام یا شبکه ای نمادین قابل فهم می شود، بنابرین در مورد یلدا نیز با آیین یا جشنی سرو کار داریم که دست کم با اجزایی که تا کنون ماندگار شده اند، در انقلاب زمستانی یعنی درست در پایان طولانی ترین شب سال و کوتاه ترین روز اجرا می شود. در حال حاضر این آیین را با نام "یلدا" می شناسیم، اما ممکن است این نام آغازین آن نبوده و احتمالا می تواند نام دیگری هم داشته باشد، مثلا مانند "شب چله".
بهار مختاریان ادامه داد: نامی که در تاریخ می ماند معمولا قدیمی ترین نام نیست بلکه نخستین ثبت تاریخی است. گمان بر این است که یلدا واژه ای سریانی باشد و به معنی تولد. در مورد همین نام هم متاسفانه منبع نوشتاری دقیقی در دست نیست و برخی حتی ریشه آن را در زبان های کهن تر سامی هم دنبال می کنند. سریانی یا سامی بودن نام آیین به معنی خاستگاه جغرافیایی آن نیست و همینطور که اشاره شده ما با کوچ بسیاری از این آیین ها در فرهنگ های باستانی روبرو هستیم و نه مبدا یا خاستگاه تاریخی-جغرافیایی یا فرهنگی آن. قدر مسلم یلدا با ایزد «مهر» پیوند تنگاتنگ دارد.
وی با بیان اینکه ایزد «مهر» ایزدی بسیار کهن در فرهنگ هند و ایرانی و حتی هند و اروپایی است و از کیش میترایسم شواهد و منابع زیادی از ۱۴۰۰ پیش از میلاد در آسیای صغیر تا دوران اشکانیان و گسترش آن در روم وجود دارد، گفت: این ایزد که نماد نور از سویی و خورشید از سوی دیگر در این فرهنگ هاست با آیین ها و مراسم بسیاری ارتباط دارد. از سوی دیگر در کیش میترایسم(مهرپرستی) بنیادهای عمیقی از تاثیر و تاثر باورهای نجومی که طبیعتا با پدیده ای مانند نور و خورشید معنادار می شده است، مشهود است، زیرا نور و خورشید در ارتباط با مقوله نجوم با تأملاتی ریاضیاتی و اندازه گیری زمان و فصل، و از سوی دیگر با جهان نگری کهن و تعاملات تمامی اجزاء هستی این جهانی(جهان صغیر) با جهان کبیر(نیروهای برتر) مرتبط است. در چنین ارتباطی است که اجزای آیین ها کاملاً معنادار و در چنین شبکه ای از مفاهیم شکل گرفته بوده است.
مدیر گروه اسطوره شناسی و ادبیات کلاسیک موسسه انسان شناسی و فرهنگ افزود: در باور نجومی باستانی ِ زمین محور، خورشید در چرخش سالیانه خود به دور زمین در چهار نقطه مهم، یعنی اعتدالین و انقلابین، تغییرات و تحولات زیادی هم در ارتباط با هستی خودش و هم در تاثیر بر این جهان ایفاء می کرده است. در انقلاب زمستانی از طرفی خورشید یا نور به ضعیف ترین وضع خود دچار است و از طرفی در همین شب دوباره قدرت می گیرد تا به سمت تابستان، اوج قدرتش برود.
مختاریان به آئین های مرتبط با زمستان اشاره و تأکید کرد: به طور کلی در ۶ ماه پاییز و زمستان، در فرهنگ های هند و اروپایی، به جهت خاستگاه جغرافیایی این اقوام از مناطق سردسیر، زمستان اهمیت بسیاری داشته و آیین ها و باورهای زیادی در ارتباط با زمستان نزد این اقوام رایج بوده که در ادامه مهاجرت آنها نیز همچنان ماندگار شده اند. برخی از این آیین ها در بزرگداشت نیروها و قدرت های اهریمنی زمستان و برخی در مبارزه با آنها بوده اند. برای نمونه اکثر آیین های روشن کردن آتش در مقابله با نیروهای زمستان است. یلدا نیز از جمله آیین های مبارزه با زمستان و یاری کردن به خورشید و نور در انقلاب زمستانی است، زیرا بیدار ماندن در این شب به طور نمادین کمک به بیدار نگه داشتن خورشید و ممانعت از مرگ نمادین خورشید است. با چنین تاثیر و مشارکتی که در جهان صغیر بر نیروهای جهان کبیر صورت می گیرد، آیین یلدا نیز معنا یافته و مهر دوباره متولد می شود.
دانشیار دانشگاه هنر اصفهان ادامه داد: نگاه هایی این چنین را تنها می توانید در انطباق با آن نوع جهان‌نگری تفسیر کنید که می گوید تمامی حرکت های این جهانیِ انسان یا جهان صغیر، در ارتباط با جهان کبیر اتفاق می افتد و به اندازۀ همان اتفاقاتی که در جهان کبیر اتفاق می افتد، بر جهان صغیر تأثیر دارد؛ یعنی اگر نتوانیم این نوع جهان‌نگری را در یک نظام نمادین بسیار گسترده بفهمیم، ممکن است اجزای این آئین ها به طور مجزا به نظر امروزی خنده دار و مسخره بنماید، اما اگر مسئله را در چنین دایرۀ جهان‌شمولی بفهمیم، تک تک این رفتارها و اجزایی که در این آئین ها می بینیم معنادار شده و منطق اجرایی آنها آشکار می شود، پس هم تاملاتی ریاضیاتی در پیوند با نجوم و تغییر فصول در این آیین هویداست و هم جهان نگری باستان در نحوه تاثیر و تاثیر جهان صغیر و کبیر.
عضو هیئت علمیِ پیشین گروه زبان های ایرانی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی تأکید کرد: اگر بخواهیم تحلیل جزئی از اجزای آئین هایی مانند آئین یلدا داشته باشیم باید تحقیقاتی بسیار گسترده صورت گیرد که متاسفانه تحقیقات در زمینه آیین های ایرانی هنوز کامل و روشمند و منطبق با رویکرد و نظریه های علمی نیست. همین مسئله در مورد ریشه شناسی یلدا نیز صادق است و دست کم تاکنون تحقیقی مستقل در این باره صورت نگرفته است.
بهار مختاریان با اشاره به فلسفه خوراکی های ویژه در شب یلدا گفت: در نگاه اولیه موضوع این است که در زمستان میوه هایی را می خوریم که از طرفی بازماندۀ تابستان است که حیات و برکت تابستان را در مقابله با بی بری زمستان نشان می دهد و دیگر میوه هایی چون انار که نماد باروری است. به عبارتی تقابل معنایی بر/میوه در مفهوم باروری با بی بری/خشکی زمستان یادآوری تقابل بنیادین مرگ و زندگی است.
وی با اشاره به مفهوم واژه «دی» که از ریشۀ اوستایی daδvah-؛ daduš می آید گفت: در فرهنگ هند و اروپایی و هند و ایرنی با ریشه diut و diu به معنی «پرتو افکندن و گرم کردن» مرتبط است، نام ایزدانی چون زئوس و ژوپیتر که در شکل قدیمی‌تر به صورت Diespiter و Tiw نام ایزد آسمان اسکاندیناوی که در واژه تیوزدی Tuesday هم مانده است با این ریشه مرتبط اند. همچنین واژه dies لاتین به معنی «روز» هم از همین ریشه است. این لغت در شکل مثبتش در فارسی فقط در «دی» باقی مانده است.
مختاریان، ثبت آئین هایی مانند آئین یلدا را ضروری و مهم دانست و عنوان کرد: ثبت این آئین ها چند ویژگی دارد؛ یکی اینکه تک تک این آئین ها از لحاظ هویت ملی و فرهنگی همچون زبان اهمیت بسیاری دارد. همانقدر که ما از طریق زبان فارسی در سراسر کشور به هم مرتبط می شویم آیین ها نیز سوای تفاوت های جزیی در سراسر کشور ما را به هم مربوط می سازند. همچنین در مدیریت اقتصادی، نقش مهمی ایفاء می کنند و برای نمونه همین یلدا تاثیر زیادی در نحوه خرید مردم در ارتباط با میوه ها و دیگر ملزومات این آیین می گذارد. به تبع آن صنعت حفظ و نگهداشت میوه به شیوه های مدرن یکی از این تاثیرات اقتصادی آشکار است. علاوه بر آن اگر مدیریت درستی در نحوه تبلیغ و اجرای آن صورت گیرد می تواند در تقویت و شکل گیری دیگر صنایع نیر بسیار تاثیرگذار باشد. به عبارتی هر آیینی به طور بالقوه به جهت گستره‌ی هویتی و ملی آن توان شکوفا کردن بسیاری از ملزومات مرتبط با خود و صنایع جدید را دارد. همچنین از لحاظ فرهنگی نیز آیین ها می توانند پیام آور مفاهیمی صلح جویانه و پیوند دهنده بوده و کاربرد اخلاقی داشته باشند. این از جنبه های پنهان ولی بسیار مهم آیین ها است.
نظر شما