به گزارش خبرنگار ایمنا از شهرستان فریدن، محرم در فرهنگ اسلامی یک تاریخ زنده، یک انقلاب خونین، یک مظلومیت آشکار و یک مجموعه از حماسه های بی نظیر است. محرم ماه خداست. ماه که خون خدا بر زمین ریخت و بهترین بندگان خدا در دست بدترین موجودات زمینی به شهادت رسید. ماه محرم فصل شکفتن لاله های مقاومت خونین اسلام است. همان گونه که سرآغاز زوال حاکمیت های فاسد نیز است.
محرم تنها انقلابی است که از تمام جوانب پیروز شد. زیرا که جنایتکاران کربلا فراموش شده تاریخ شده اند اما شهدای عاشورا زندگان همیشه الهام بخش تاریخ اند. همان گونه که بیرق سرخ انقلاب کربلا بر فراز بلندای تاریخ بشریت تا ابد جلوه گر است.
این ماه پر واقعه و سرشار از رمز و راز کتاب قطوری است که فصل های ناخوانده زیادی دارد. ماهی که به نام حسین(ع)، عاشورا و کربلا مزین است و سرتاسر آن آبستن پیام ها، عبرت ها و کارکردهای بسیار است.
رمز جاودانگی عاشورا
حجت الاسلام دکتر محمود تقی‌زاده داوری- استاد حوزه و دانشگاه- با بیان شیوا و رسای خویش عبرت ها و کارکردهای مختلف ماه محرم را به زیبایی بیان می کند. وی تحصیلات حوزوی را نزد اساتیدی همچون حضرات آیات محمد فاضل لنکرانی و هاشم آملی به اتمام رسانده است و ریاست مؤسسه شیعه‌شناسی، معاون پژوهشی دانشگاه قم و عضو پژوهش شورای اسلامی استان قم از جمله فعالیت‌های وی است و تا کنون چندین جلد کتاب و مقاله را نیز به رشته تحریر در آورده است.
این استاد حوزه و دانشگاه در خصوص جاودانگی عاشورا پس از گذشت قرن ها می گوید: "علت این که امری جاودانه می شود یا ایده ای در طول تاریخ تداوم و استمرار پیدا می کند این است که به آرمان و ایده آل انسان ها تبدیل می شود. حال اگر چیزی به صورت آرمان یک قوم و ملتی درآید، مادامی که آن قوم حیات دارد، آن آرمان و ایده آل باقی خواهد ماند. در قیام عاشورا نیز حوادثی اتفاق افتاد که با سرنوشت پیروان و علاقمندان به خاندان پیامبر(ص ) گره خورد، و در طول تاریخ ، به آرمان آن ها تبدیل شد آن ها همواره با تذکر و یادآوری آن حوادث ، روزگار گذرانده اند، عواطف خود را تهییج نموده اند، ذخیره های مالی و غیرمالی زندگی خود را برای تداوم یادآوری آن خرج کرده اند، تا این که ، حوادث مزبور، به عامل هویت بخش آنان تبدیل شده است . در واقع ، رمز و سر دوام و بقای تاریخی پیروان خاندان پیامبر که شیعه نامیده می شوند، در نهضت و قیام سیدالشهداء نهفته است . این نهضت ، به تدریج هویت تاریخی شیعه را شکل داده و به صورت مذهب غالب ایرانیان درآمده و سرزمین آنان را به استقلال رسانده است" .
وی ادامه می دهد: "از آنجایی که در این قیام ، آرمان های متعالی از قبیل عزت و آزادگی وجود داشت ، در هر فرهنگی که آموزه های عاشورا وارد شد، احساسات مردم آن را تهییج نمود، روشنفکران را تسخیر کرد و هم دلی و هم دردی انسان دوستان را برانگیخت زیرا این قیام جنبه های انسانی داشت . به همین دلیل باقی مانده است. بنابراین ، رمز جاودانگی نهضت امام حسین (ع ) این است که از یک حادثه فرقه ای و قومی و تاریخی فراتر رفته و به یک تراژدی انسانی با آرمان های روحانی و معنوی تبدیل شده و به همین روی ، جاودان مانده است . همان گونه که بسیاری از ارزش های انسانی تا وقتی که انسان باقی است باقی می ماند، این حادثه و تعلیمات و آموزه های آن نیز جاودانه خواهد ماند. "
اهداف عاشورا و قیام امام حسین(ع)
حجت الاسلام تقی زاده داوری با بیان این که اهداف عاشورا در آموزه های عاشورا و در اسنادی که از عاشورا باقی مانده کاملاً روشن است، می افزاید: "متونی وجود دارد که حضرت سیدالشهداء(ع ) بر طبق آن ها، اهداف خود را روشن کرده است خرافاتی در جامعه شیوع پیدا کرده بوده که آن حضرت قصد تغییر آن ها را داشته و اصلاحاتی را مد نظر داشته است که می توان از آن به امر به معروف و نهی از منکر یا به اصطلاح سیاسی از آن به اصلاحات اجتماعی تعبیر کرد. می توان گفت حقوق انسانی در جامعه عصر آن حضرت، توسط رژیم اموی مورد غفلت و انکار قرار گرفته بود، احکام اسلامی در روابط اجتماعی مورد توجه قرار نمی گرفت و حکومت به صورت وراثتی در دست یک طبقه اشراف قرار گرفته بود، در توزیع بیت المال نیز قرابت های قومی و خانوادگی به جای لیاقت و شایستگی های فردی لحاظ می شد. از لحاظ سیاسی هم حکومت درصدد دفاع از حقوق افراد نبود بلکه حقوق عمومی را انکار می کرد. ارزش حاکمی که در جامعه رواج داشت ، تملق گویی و چاپلوسی بود. از این رو، حضرت سیدالشهدا برای امر به معروف و نهی از منکر و اصلاحات اجتماعی دست به قیام زد ".
عاشورا؛ شورش یا شهادت؟
حجت الاسلام تقی زاده در ادامه در رابطه با تعابیری که از قیام امام حسین(ع) برداشت می شود، می افزاید: "حضرت سیدالشهداء(ع ) قیام مسلحانه نکردند، دیگران ایشان را به شهادت رساندند و میان این دو، تفاوت بسیار است . خود آن حضرت نیز در تعبیراتشان فرموده اند که من شورش نکرده ام و یاغی نیستم . قیام مسلحانه را یک یاغی و شورشی به پا می کند، حضرت إنذار و نصیحت داشتند، برای امّت اسلامی ، خیرخواهی داشتند. ایشان شریف ترین فرد باقی مانده از خاندان پیامبر(ص )، اولی و احق ّ نسبت به حکومت و دل سوزتر از بقیه نسبت به دین آباء و اجدادی خود بودند، خاندانشان نیز در جان نثاری برای اسلام از همه پیش قدم تر بود. بنابراین ، طبیعی بود که حق نصیحت و امر به معروف و نهی از منکر داشته باشند، ولی شمشیر بلند نکرده و هیچ کس را نکشتند، اما آن ها حضرت سیدالشهداء(ع ) و حضور ایشان را تحمل نمی کردند تا این که ایشان را کشتند. بنابراین ، باید فرق واضحی بگذاریم بین گروهی که خروج می کند و هر چه را سر راهش است اعم ّ از بزرگ و کوچک ، مرد و زن را به قتل می رساند و گروهی که ناصح است و خیرخواهی دارد و می خواهد روابط فاسد جامعه را به صلاح آورد، اما دیگران آن ها را تحمل نمی کنند و به رویشان شمشیر می کشند".
ارتباط بین محرم و دینداری
حجت الاسلام تقی زاده شعایر و مناسکی که در ایام محرم به کار می رود را بخشی از مجموعه آداب و رسومی می داند که در کل جامعه دینی همراه با مراسم اعیاد و سوگواری ها به کار می رود.
وی ادامه می دهد:" آداب و رسوم مربوط به ایام محرم ، به خصوص تاسوعا و عاشورا، دارای ابعاد متعددی است و کارکرد متعددی دارد: مثلاً اعمال دینی از قبیل نمازخوانی ، حضور در جماعت ، وضوداری ، ریش گذاری ، پوشیدگی ، یادآوری نام خدا، توسل به ارواح اولیای دین ، و تلاش برای قرب به خدا، تحصیل رضا و طلب حلال و رعایت مسائل مربوط به مَحرم و نامَحرم ، که در شریعت مطرح است ، در این ایام به طور محسوسی برجسته می شود. تجارب روزمره ما نشان می دهد که در این ایام ، مردم اصرار دارند نماز صبح شان قضا نشود، آب که می خورند تعمد دارند نام حضرت سیدالشهداء(ع ) را به زبان بیاورند. بنابراین ، به یک تعبیر، می توان گفت که محرم موجب بازیابی هویت دینی ما است افراد سعی می کنند هویت دینی خود را باز یابند و یا مجدداً آن را بازآفرینی کنند علاوه بر این که باطنشان دینی است ، ظاهرشان را هم شریعت فرابگیرد و نمود اجتماعی پیدا کند. "
کارکردهای سوگواری و عزاداری
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان این که سوگواری و عزاداری برای امام حسین (ع) و شهدای کربلا، دارای دو نوع کارکرد آشکار و پنهان است، تاکید می کند:" کارکردهای آشکار این حادثه عظیم تاریخ بسیار است؛ از جمله: زنده نگاه داشتن یاد شهدا، احیای فرهنگ عاشورا، احیای فرهنگ جهاد و ایثار و غیره. علاوه بر کارکردهای آشکار، کارکردهای پنهان نیز وجود دارد که برجسته ترین آن ها، اخوت و همبستگی گروهی و انسجام شیعیان است و این همبستگی خود منشأ حرکات و برکات بسیاری بوده است که انقلاب اسلامی ایران نمونه ای آشکار از این واقعیت است؛ چه اینکه، اوج حرکات مردمی و نهضت اسلامی از محرم سال ۱۳۵۶ بوده است.
وی می افزاید:" نه تنها شروع نهضت اسلامی ایران از عزاداری و عاشورا آغاز گردید که بقای این نهضت نیز مبتنی بر همین سنت بوده است؛ چنانچه امام خمینی (ره) به آن اشاره کرده و می فرماید:" باید بدانید که اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این سنتها (عزاداری و سوگواری) را حفظ کنید."
تاثیر مراسم و آئین های محرم بر اخلاق
دکتر تقی زاده در ادامه به کارکردهای اخلاقی ماه محرم اشاره می کند و می گوید: "از نظر اخلاقی ، محرم، تاسوعا و عاشورا کارکرد مثبتی برای جامعه دارد، از جمله ، کارکرد محسوس رشد جنبه های عاطفی افراد جامعه و انگیزه های دگرخواهانه . نوع رفتار ما در مجالس ، حالت رسمی خشک ، سرد و البته احترام آمیز دارد. ولی در مجالس حضرت سیدالشهداء و مجالس سینه زنی ، و نوحه خوانی امام حسین (ع )، رفتارهای ما صمیمی و غیر رسمی می شود، در غذا، در چای ، در آب ، ما نوعاً دیگران را مقدم می داریم و انگیزه های غیرخواهانه و فراموش کردن خود و خودیت ما، نمود پیدا می کند. در نتیجه این نوع رفتارها، جنبه های عاطفی افراد شرکت کننده در آن مراسم تقویت می شود و هم سازی عمومی و انسجام و یکپارچگی بیش تری پدید می آید. کارکردهای اخلاقی برای دوام و بقاء حیات اجتماعی ما فوق العاده مهم اند."
بعد جامعه شناختی محرم
حجت الاسلام تقی زاده اضافه می کند: "کارکرد اجتماعی و جامعه شناختی محرم و صفر آن است که افراد را به شیوه خاصی جامعه پذیر می کند، آموزش های دین خواهانه غیررسمی به فرزندان ما می دهد، بچه ها از شب اول محرم ، لباس مشکی می پوشند و به سینه زنی می روند، شعار می دهند، علم بر می دارند، در دسته های عزاداری شرکت می کنند و بدین ترتیب نسل جدید، اجتماعی و جامعه پذیر می شود. علاوه بر این ، محرم زمینه توبه افراد فاسد و مفسد را فراهم می کند، افراد ناسازگار را سازگار می کند، افراد نابهنجار را بهنجار می کند و بزهکار و منحرف را اصلاح می کند، بعضی ها در عزای سیدالشهداء(ع )، قسم می خورند و توبه می کنند و می بینیم که مجرم ، فاسق و فاسد تغییر رفتار می دهند. بنابراین از نظر اجتماعی ، این ایام و این مراسم ، موجب بهنجار شدن و جامعه پذیر شدن افراد می شود، انسان ها الگوها و هنجارهای جامعه دینی را فرا می گیرند و در این ایام ممارست می کنند. از نظر حقوقی ، نرخ آسیب های اجتماعی به طور معمول در این ایام کاهش محسوسی می یابد. آن مقداری که اطلاعات و ارقام به ما می گوید، مثلاً، آمار طلاق در این ایام به طور قاطع فروکش می کند، آمار جرم و جنایت و دزدی و بزهکاری در سطح جامعه تقلیل پیدا می کند."
نقش محرم در فرهنگ سازی
این استاد حوزه و دانشگاه با تاکید بر اهیمت بعد فرهنگی محرم می گوید:"از نظر فرهنگی نیز، موضوع محسوسی که در بدو امر می توان دید این است که با آمدن ماه محرم ، بلافاصله نمادها و نشانه ها و علایم حرمت گذاری و بزرگ داشت شهدای عاشورا بر در و دیوار شهرها و روستاها ظاهر می شود و این ، اختصاص به اماکن دولتی ندارد، بلکه بر در خانه های افراد نیز پرچم عزا نصب می شود و افراد لباس مشکی می پوشند و همه آنچه که نماد این ماه محسوب می شود و بزرگ داشت و احترام به واقعه عاشورا تلقی می شود از در و دیوار جامعه نمایان می شود چنان که گویی ، این مصیبت فردی و شخصی افراد جامعه است و به شخص آن ها ربط دارد. همه سعی می کنند با مال و جان و وقت و تغییر آرایش و رفتار، در چنین مراسمی سهیم باشند و بگویند که ما هم آماده احیای سنت های دینی هستیم .
ابعاد سیاسی محرم
حجت الاسلام تقی زاده با بیان این که در این ایام ، علاوه بر رسم ها و نمادها، ارزش های سیاسی نظیر آزادی خواهی و آزاد زیستن نیز تقویت می شود، می افزاید:" به عنوان نمونه ، این فرمایش حضرت سیدالشهداء(ع ) که "ان لم یکن لکم دین و کنتم لاتخافون المعاد فکونوا احراراً فی دنیاکم" دائم به افکار مردم می آید، از ناخودآگاه افراد جامعه به اذهان آن ها می آید و بر آن تأکید می شود. روحیه عزت و دلاوری تلقین اجتماعی می شود. امامت خواهی به عنوان ارزشی دیگر نیز این چنین است . دیگر ارزش ها هم که معمولاً در روزمرگی زندگی ما مورد غفلت قرار گرفته است مجدداً به ذاکره جامعه می آید و تقویت و تثبیت می شود. دوست داشتن امامان (ع ) که از زشتی بری اند، عدل دوستی ، تنفر از طاغوت و نظام های ظالمانه طاغوتی ، ظلم ستیزی و مبارزه با حاکمان و حکومت های نامشروع و هم چنین ترویج احکام اسلامی در خودآگاهی افراد تلقین می شود و در باورهای آن ها نفوذ می کند. ترغیب و تهییج گرایش عمومی به سوی یک نظام اجتماعی عادلانه و متوازن که همه اقشار و اقوام به طور برابر و متساوی بتوانند از منابع و مواهب خداوندی آن استفاده کنند از جمله کارکرد دیگر تاسوعا و عاشورا و محرم است . "
وی ادامه می دهد:" از نظر سیاسی ، به خصوص در نیم قرن اخیر، محرم و صفر؛ تاسوعا و عاشورا، نقش فوق العاده مؤثری در شکل دهی یک ایدئولوژی قدرتمند برای گروه های اسلام گرا ایفاء کرده است . این ایدئولوژی دو بخش دارد: یک بخش این ایدئولوژی ظلم ستیز، عبارتست از کنار گذاشتن تقیه و جواز شورش و طغیان علیه نظام جور شاهنشاهی وبخش دیگر آن عبارت است از انحصار مشروعیت حاکمیت سیاسی در الگوها و اسوه های علمی و اخلاقی جامعه که امروزه از آن به ولایت فقیهان عادل ، ولایت اسلام شناسان عادل و ولایت ائمه عدول تعبیر می کنیم. این ایدئولوژی ، مرهون تاسوعا و عاشوراست" .
تقی زاده خاطر نشان می کند: "در دوران انقلاب بیش از همه در ایام تظاهرات تاسوعا و عاشورا بود که مردم اعلام و تأکید کردند که رژیم شاهنشاهی مردود و شاه معزول است . به عبارت دیگر، تاسوعا و عاشورا توانست برای گروه اسلام گرا، یک تفوق و برتری مشروعیت، نسبت به دیگر گروه های سیاسی به بار آورد و برای آنان حقانیت ایجاد کند. حقانیت استفاده از قدرت یعنی فقط جناح اسلام گرا باید در جامعه ما قدرت داشته باشد. جناح کمونیست ، ملی گرا و لامذهب را نشاید که تفوق و تسلط سیاسی بر گروهی داشته باشند که امام و سید و سالار و مقتدای آن هاحسین (ع ) است" .
بازتاب محرم در بعد جهانی
این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه می گوید: : بحث روابط بین الملل نیز، کارکردی که محرم و صفر داشته و دارد، تقلیل ستیزهای قومی و قوم مدارانه در درون امت اسلامی و جوامع شیعی است. البته ، این کارکرد را در درون کشور کم تر می بینیم ، اما در خارج از کشور به طور محسوسی مشاهده می کنیم. مثلاً در یک مسجد واقع در منچستر، یا هامبورگ و یا واشنگتن افراد شیعی ، پاکستانی ، هندی ، عرب ، ایرانی ، مالزیایی و اخیراً اروپایی در کنار هم می نشینند و همه ذکر واحدی دارند. دست های همه این ها به یک سمت دراز می شود، همه به سینه می زنند، همه با هم غذا می خورند و دست همدیگر را به گرمی می فشارند و برای هم آرزوی سلامتی و توفیق می کنند و این امور برای تداوم جامعه شیعی در کل ، کارکرد حیاتی دارد".
رونق اقتصادی در ماه محرم
یکی از مباحثی که در این ماه بسیار به چشم می آید هزینه هایی است که صرف نذری دادن می شود.آیا این می تواند جزء کارکردهای محرم به حساب آید؟
دکتر تقی زاده در این خصوص می گوید:"از نظر اقتصادی طیف وسیعی از جامعه درگیر نقل و انتقال مربوط به تغذیه و تدارک سوگواران می شوند. در هر محله ، و شهر و استان ، داد و ستدهای وسیعی صورت می گیرد. طیف وسیعی از اقشار جامعه در قالب آشپز، کمک آشپز، شوینده و نظافت گر و مانند آن به فعالیت می پردازند. فروش مواد غذایی و کالاهای ویژه این ایام در بازار رونق پیدا می کند، مشاغل ویژه تولید و توزیع لباس ها و آلات و ادوات ِ اغذیه و اشربه ، ظروف آشپزخانه ، آب ، چای ، شربت و زنجیر و عَلَم و سِنج و طبل و دُهُل و پرچم و سربند و امثال آن رونق پیدا می کند. بنابراین ، از نظر اقتصادی نیز، بخش وسیعی از جامعه ، مهیا و تجهیز می شوند تا بتوانند این مراسم را تدارک کنند. در واقع در این ایام یک تدارک جمعی ملی صورت می گیرد."
حزنی که نشاط آفرین است
محرم با وجود آن که ماه حزن و عزاداری است در نهایت منجر به نشاطی دورنی می شود و این مسئله را بسیاری از عزاداران حسینی تجربه کرده اند و به آن اذعان دارند.
حجت الاسلام تقی زاده داوری در این خصوص می گوید:" محرم دو کار مرتبط با هم و فوق العاده مهم انجام می دهد. یکی از آن ها، تخلیه درونی سوگواران از آلام ، مصایب ، تشویش ها، دغدغه ها و حزن های نامحسوس ، مخفی و پنهان است . سوگواران همه مصائب و اندوه خود را به پای آلام و مصایب حسین (ع) می ریزند و آن ها را تخلیه می کنند، می شویند و پاک می کنند. لازمه این تخلیه قطعاً تجدید حیاتی دیگر، طراوتی دیگر، سرزندگی ای دیگر، شادابی ، نشاط ، خوش بینی و امید به زندگی ای دیگر که همه افراد جامعه سوگوار دریافت می کنند. بنابراین ، می بینیم که پس از تاسوعا و عاشورا، نشاط و امید به زندگی و سرزندگی افراد ارتقاء می یابد انسان های سوگوار به درستی تلقین شده اند که آینده از آن مومنان و موحدان و یاران امام حسین (ع ) است . پس تاسوعا و عاشورا و عزاداری بر امام حسین (ع ) همهء ما را به هم پیوند می دهد و نسبت به آینده خوش بین می کند و مصایب و آلام ما را پایین می آورد و از بین می برد، و ما را انسان هایی سالم ، امیدوار و متحد می سازد."
آری؛ محرم تنها یک ماه و یک تقویم نیست؛ بلکه تاریخ زنده ای است که همواره چون چشمه می جوشد و هرگز خشک و بر باد رفته نمی شود.ماهی به بلندای حقیقت که تمام روزهایش به اندازه چندین قرن حرف ها برای گفتن دارد.
گزارش از: فاطمه زمانی
نظر شما